|
'''Hikoya''' yozma adabiyotning juda keng tarqalgan janri va epik turidir. U asosan bitta syujetdan yoki yordamchi syujetli bir necha syujetdagi fikrlardan iborat.
{{maʼnolari|Hikoya (maʼnolari)}}
'''Hikoya''' — badiiy adabiyotda kichik epik janr, hayot hodisalari ixcham ifoda etiladigan nasriy asar. Jahon adabiyotida H. qadim anʼanalarga ega. Oʻtmishda H. folklor asarlari tarkibida bayon unsuri boʻlib ishtirok etgan. Mustaqil janr sifatida faqat yozma adabiyotda shakllangan. Yevropa adabiyotida H.chilikning rivojlanishiga italyan yozuvchisi Bokachcho "Dekameron" asari bilan katta hissa qoʻshgan. Asarda’ 7 qiz va 3 yigitning 10 kun davomida aytgan 100 ta hikoyasi berilgan. Gi de Mopassan (Fransuz), OTenri (Amerika),A.P.Chexov (rus), A.Qodiriy, Choʻlpon (oʻzbek) H. janrining asoschilari hisoblanadi. Yev-ropa adabiyotida H. novella deb ham ataladi.
Hikoya epik tipdagi kichik janrdir. Ushbu [[Janr|janrda]] [[muallif]] bir yoki bir nechta nusxalar bilan bog'liq bo'lgan aniq bir hikoyani qisqacha tasvirlaydi. Hikoya nasrda ham, she’rda ham yozilishi mumkin. Nazm bilan yozilgan hikoyaga she’r hikoyasi deyiladi. Bunday asarlarda hikoyani keng tasvirlashga hojat yo‘q. Yozuvchi, asosan, nusxaning hayoti va taqdiri, muayyan voqea haqida gapiradi. Hikoyada ko'p qahramonlar mavjud emas. Ozarbayjon adabiyotida hikoya janri 19-asrda shakllanib, 20-asrda rivojlandi. Abbasgulu Ogʻa Boqixonov adabiyotimizda nasrda yozilgan ilk mustaqil hikoya janrining asoschisi sanaladi. O'sha qissa “Kitobi-asgariyya” deb nomlanib, 1837-yilda yozilgan. C. Mammadguluzodaning “Pochta qutisi”, A. Hagverdiyevning “Mirza Safar” asarlarini nasrda yozilgan hikoya janrining eng yaxshi namunalari sifatida keltirish mumkin. Hikoya janrining kutilmagan yakuni bo'lgan shakli novella deb ataladi.
Oʻzbek adabiyotida H. juda qadimdan boshlangan. Ilk yozma adabiy yodgorliklar — Kultegin va Toʻnyuquq bitiktoshlarida bayon qilingan voqealar ishtirok etuvchilar tomonidan hikoya qilingan. Nosiriddin Rabgʻu-zmyning "Qisasi Rabgʻuziy" asarida ham axloqiy xarakterdagi H.ning yaxshi namunalari bor. Bobomiz Alisher Navoiy "Hayrat ul-abror" dostonining 5-maqolotidagi "Hotami Toy hikoya-ti", 20-maqolatidagi "Ul qul hikoyati", "Sabʼai sayyor" dostonidagi yetti musofir H.lari ham bu janrning ilk namunalari hisoblanadi. 16-asrda yaratilgan Poshshoxojaning "Gulzor" va "Miftoh ul-adl" asarlari oʻzbek H. chiligining rivojlanishiga asos boʻlgan.
Oʻzbek adabiyotida realistik H. janri 20-asr boshlarida shakllandi (Choʻlpon, "Qurboni jaholat", "Doʻxtur Muhammadyor, 1914; A.Qodiriy, "Uloqda", 1915 va boshqalar). 20-yillarda Gʻ.Gʻulom, A.Qahhor, Oydin va boshqa bu janrda barakali ijod qildilar. 30-yillarda A.Qahhor H. ustasi sifatida tanildi. 50—60-yillarda S.Ahmad, 60 —70-yillarda Oʻ.Hoshimov, Sh.Xolmirzayevlar bu janr taraqqiyo-tiga salmoqli hissa qoʻshdilar.
Adabiyotimizdagi ilk hikoyalar [[Nizomiy Ganjaviy|Nizomiy Ganjaviyga]] tegishli. Ammo bu hikoyalar mustaqil emas, balki uning « Sirlar xazinasi » sheʼri doirasidagi sheʼriy hikoyat tarzida taqdim etilgan.Adabiyotimizga ilk mustaqil bayt hikoyasi Muhammad Omoniy ijodi bilan kirib kelgan. Bundan tashqari, [[Adabiyot|A.]] [[Abbasgulu Bakixonov|Bakixonov]] (“ Kitobi-Askariyya ”) va I. Gutgashinli (“ Rashid Bey va Saodatxonim ”) kabi hikoyalar ham yozilgan. <ref>{{Veb manbasi|sarlavha=Hekayə haqqında|url=http://azerbaijans.com/content_582_az.html|qaralgan sana=2013-07-28|arxivsana=2022-08-30|arxivurl=https://web.archive.org/web/20220830104459/https://www.azerbaijans.com/content_582_az.html}}</ref> N.Ganjaviy, A.Boqixonov, Gʻ.Zokir, S.A.Sirvoniy kabi yozuvchilarning sheʼriy hikoyalari bor. [[Jalil Mammadqulizoda|C. Mammadgulzodaning]] “Pochta qutisi”, [[Abdurahimbek Haqberdiyev|A.]] [[Abdurahimbek Haqberdiyev|Hagverdiyevning]] “Mirza Safar” asarlari qissaning tipik namunalaridir.
== Ma'lumotnomalar ==
"H." atamasi kengroq maʼnoda biror voqeani gapirib berishni ham anglatadi. Soʻzlab berilgan bunday voqelik oʻz qamrovi, hajmi, rang-barangligi bilan qissa yoki romanga xos boʻlishi ham mumkin. Bunday hollarda bu atama janr maʼnosida tushunilmaydi. Mas, Oʻ.Hoshimovning "[[Ikki eshik orasi]]" romani 9 personajning 49 ta hikoyasidan tashkil topgan. Sh.Xolmirzayev "Olaboʻji" asarini "romandan katta hikoya" deb ataydi. Hozirgi oʻzbek H.chiligi O.Muxtor, N.Aminov, S.Siyoyev, F.Musajonov, X.Sultonov, E.Aʼzamov, N.Eshonqu-lov, Sh. Boʻtayev va boshqa yozuvchilar bilan boyidi.
{{Manbalar}}
H. inson hayotida yuz bergan ixcham voqeani loʻnda ifodalashga moʻljallangan. Unda shu voqeaga qadar per-sonaj hayotida nima boʻlgan, qanday roʻy bergan, kim bilan — bular toʻgʻrisida maʼlumot berish shart emas. Juda zarur boʻlsa, ayrim detallar orqali ishora qilinishi mumkin. Mas, A.Qahhorning "Oʻgʻri" H.sida Qobil boboning kechagi kuni haqida lom-mim deyilmaydi. Egamberdi paxta-furushdan kichkina shart evaziga ikkita hoʻkiz olgan Qobil boboning ertasi toʻgʻrisida "Bu shart kuzda maʼlum boʻladi", deb xabar beradi, xolos. Gʻ.Gʻulom esa "Mening oʻgʻrigina bolam" H.sidagi oʻgʻrining kechagi kunini loʻnda detallar orqali toʻldi-radi. Uydan biron narsa olmay chiqib ketgan yigitning ertangi kuni haqida hech qanaqa maʼlumot bermaydi.
Ixchamlik H.ning muhim belgisi, lekin unda personaj hayotidan bir-gina lavha, uzoq davrlik voqealar, personajlarning butun umr yoʻli, bir emas, bir necha odamlar taqdiri, xarakterning shakllanish jarayoni, ruhiy holatlarning almashinib turishi, muhim fazilat boʻlib qolishi mumkin. Biroq har qanday koʻrinishda ham tasvir siqiq tarzda beriladi.
H. mazmuniga koʻra lirik, psixologik, falsafiy, ilmiy-fantastik, satirik, yumoristik yoʻnalishlarda boʻlishi mumkin. Shuningdek, ocherkka yaqin voqeiy H.lar (N.Fozilovning "Ustozlar davrasida") ham boʻladi. Oʻzbek adabiyotida bir mavzu, bitta qahramon hayoti bilan bogʻliq bir necha yozuvchi tomonidan yozilgan "hashar H.lar" ham uchraydi.
* Vladimirova N., Sultonova M., Uzbekskiy rasskaz, T., 1968; Norma-tov U., Janr imkoniyatlari, T., 1970; Adabiyot nazariyasi, 2 j.li, T., 1978—79; Adabiyot nazariyasi [Darslik], T., 1986; Aaabiy turlar va janrlar, 3 j.li, T., 1991—92.
Yoʻldosh Solijonov.
{{OʻzME}} <!-- Bot tomonidan yaratildi -->
{{chala}}
[[Turkum:Adabiyot]]
|
