Hikoya: Versiyalar orasidagi farq

Kontent oʻchirildi Kontent qoʻshildi
Hikâye“ sahifasi tarjima qilib yaratildi
Teglar: Koʻp maʼnoli sahifalarga ishoratlar Avtomatik tarjimon Avtomatik tarjimon 2
eski holiga qaytarildi
Teg: Koʻp maʼnoli sahifalarga ishoratlar
Qator 1:
{{ichki havolasiz}}
{{maʼnolari|Hikoya (maʼnolari)}}
'''Hikoya''' — [[badiiy adabiyot]]da kichik epik janr, hayot hodisalari ixcham ifoda etiladigan nasriy asar. Jahon adabiyotida hikoya qadim anʼanalarga ega. Oʻtmishda hikoya folklor asarlari tarkibida bayon unsuri boʻlib ishtirok etgan. Mustaqil janr sifatida faqat yozma adabiyotda shakllangan. Yevropa adabiyotida hikoyachilikning rivojlanishiga italyan yozuvchisi Bokachcho „Dekameron“ asari bilan katta hissa qoʻshgan. Asardaʼ 7 qiz va 3 yigitning 10 kun davomida aytgan 100 ta hikoyasi berilgan. Gi de Mopassan (Fransuz), OTenri (Amerika),A. P. Chexov (rus), A.Qodiriy, Choʻlpon (oʻzbek) hikoya janrining asoschilari hisoblanadi. Yev-ropa adabiyotida hikoya novella deb ham ataladi.
 
Oʻzbek adabiyotida hikoya juda qadimdan boshlangan. Ilk yozma adabiy yodgorliklar — Kultegin va Toʻnyuquq bitiktoshlarida bayon qilingan voqealar ishtirok etuvchilar tomonidan hikoya qilingan. Nosiriddin Rabgʻu-zmyning „Qisasi Rabgʻuziy“ asarida ham axloqiy xarakterdagi hikoyaning yaxshi namunalari bor. Bobomiz Alisher Navoiy „Hayrat ul-abror“ dostonining 5-maqolotidagi „Hotami Toy hikoya-ti“, 20-maqolatidagi „Ul qul hikoyati“, „Sabʼai sayyor“ dostonidagi yetti musofir hikoyalari ham bu janrning ilk namunalari hisoblanadi. 16-asrda yaratilgan Poshshoxojaning „Gulzor“ va „Miftoh ul-adl“ asarlari oʻzbek hikoya chiligining rivojlanishiga asos boʻlgan.
'''Hikoya yoki novella''' - bu haqiqat yoki haqiqatga yaqin voqeani hikoya qiluvchi qisqa, nasriy hikoya. Uning [[roman]] va boshqa hikoya janrlaridan farqi shundaki, u qisqa, oddiy syujetga ega, odatda muhim voqea yoki sahna orqali korsatib beradi va bir nechta persanajlar ishtirok etadi.
 
Oʻzbek adabiyotida realistik hikoya janri 20-asr boshlarida shakllandi (Choʻlpon, „Qurboni jaholat“, "Doʻxtur Muhammadyor, 1914; A.Qodiriy, „Uloqda“, 1915 va boshqalar). 20-yillarda Gʻ.Gʻulom, A.Qahhor, Oydin va boshqa bu janrda barakali ijod qildilar. 30-yillarda A.Qahhor hikoya ustasi sifatida tanildi. 50—60-yillarda S.Ahmad, 60 —70-yillarda Oʻ.Hoshimov, Sh. Xolmirzayevlar bu janr taraqqiyo-tiga salmoqli hissa qoʻshdilar.
Hikoyada voqea sodir bo‘lgan joy chegaralangan, manosi aniqdir. Persanajlar ma'lum bir hodisada ko'rsatiladi va ko'pincha faqat ma'lum xususiyatlar aks ettiriladi. Mavzu butunlay xayoliy yoki realistik bo'lishi mumkin. Ko'pincha [ironik] tasodif tufayli yaratilgan ma'lum bir lahzaga diqqatni jamlash kutilmagan yakunlarga imkon beradi.
 
„hikoya“ atamasi kengroq maʼnoda biror voqeani gapirib berishni ham anglatadi. Soʻzlab berilgan bunday voqelik oʻz qamrovi, hajmi, rang-barangligi bilan qissa yoki romanga xos boʻlishi ham mumkin. Bunday hollarda bu atama janr maʼnosida tushunilmaydi. Mas, Oʻ.Hoshimovning „[[Ikki eshik orasi]]“ romani 9 personajning 49 ta hikoyasidan tashkil topgan. Sh. Xolmirzayev „Olaboʻji“ asarini „romandan katta hikoya“ deb ataydi. Hozirgi oʻzbek hikoyachiligi O.Muxtor, N.Aminov, S.Siyoyev, F.Musajonov, X.Sultonov, E.Aʼzamov, N.Eshonqu-lov, Sh. Boʻtayev va boshqa yozuvchilar bilan boyidi.
Hikoyada beshta asosiy tuzilish elementi mavjud: odamlar, syujet, joy, vaqt, hikoya qiluvchi va nuqtai nazar, voqea hikoyasi va vaziyat hikoyasi sifatida ikkiga bo'linadi.
 
hikoya inson hayotida yuz bergan ixcham voqeani loʻnda ifodalashga moʻljallangan. Unda shu voqeaga qadar per-sonaj hayotida nima boʻlgan, qanday roʻy bergan, kim bilan — bular toʻgʻrisida maʼlumot berish shart emas. Juda zarur boʻlsa, ayrim detallar orqali ishora qilinishi mumkin. Mas, A.Qahhorning „Oʻgʻri“ hikoyasida Qobil boboning kechagi kuni haqida lom-mim deyilmaydi. Egamberdi paxta-furushdan kichkina shart evaziga ikkita hoʻkiz olgan Qobil boboning ertasi toʻgʻrisida „Bu shart kuzda maʼlum boʻladi“, deb xabar beradi, xolos. Gʻ.Gʻulom esa „Mening oʻgʻrigina bolam“ hikoyasidagi oʻgʻrining kechagi kunini loʻnda detallar orqali toʻldi-radi. Uydan biron narsa olmay chiqib ketgan yigitning ertangi kuni haqida hech qanaqa maʼlumot bermaydi.
== etimologiya ==
Arab tilidagi hikoya so'zining [[Sinonimlar|sinonimi]] sifatida ishlatiladigan "hikoya" so'zi [[Turk tili|turkchadir]] . <ref>{{Veb manbasi|url=https://www.etimolojiturkce.com/kelime/öykü|sarlavha=Öykü Kelime Kökeni, Kelimesinin Anlamı - Etimoloji|qaralgan sana=6 Mart 2022|til=Türkçe|ish=www.etimolojiturkce.com|arxivurl=https://web.archive.org/web/20170207004103/http://www.etimolojiturkce.com/kelime/%C3%B6yk%C3%BC|arxivsana=7 Şubat 2017}}</ref> U til inqilobidagi taqlid-(mek)ning kelib chiqishidan olingan. Qadimgi turkchada bu so‘z Öğgunchdir. Bu 1980-yil 12-sentyabrdagi harbiy to‘ntarishdan keyin taqiqlangan 205 turkcha so‘zdan biridir. <ref>{{Veb manbasi|url=http://huseyincanerik.com/index.php/424-205-turkce-sozcugu-yasaklayan-akademisyenler-profesor-oldu-unutulan-turkce-yasaginin-oykusu|sarlavha=205 Türkçe Sözlüğü Yasaklanan Akademisyenler Profesör Oldu/Uunutulan Türkçe Yasağının Öyküsü|qaralgan sana=6 Mart 2022|ish=huseyincanerik.com|arxivurl=https://web.archive.org/web/20210410132138/http://huseyincanerik.com/index.php/424-205-turkce-sozcugu-yasaklayan-akademisyenler-profesor-oldu-unutulan-turkce-yasaginin-oykusu|arxivsana=10 Nisan 2021}}</ref>
 
Ixchamlik hikoyaning muhim belgisi, lekin unda personaj hayotidan bir-gina lavha, uzoq davrlik voqealar, personajlarning butun umr yoʻli, bir emas, bir necha odamlar taqdiri, xarakterning shakllanish jarayoni, ruhiy holatlarning almashinib turishi, muhim fazilat boʻlib qolishi mumkin. Biroq har qanday koʻrinishda ham tasvir siqiq tarzda beriladi.
“Hikoya” soʻzi turkiy tilga [[Arab tili|arab tilidan]] oʻtgan. [[Oʻzak|Fe'l o'zagidan]] yasalgan "hakeve", "taqlid qilmoq, matnni ko'chirmoq"; xuddi shu o‘zak “heka” “o‘xshatmoq, aniq yetkazmoq” ma’nolarini bildiradi. Dastlab, noyob janrning nomi bo'lgan " hikoya " o'z janrining maxsus nomi bilan chalkashib ketgan, chunki u epikdan ertakgacha, latifadan afsonagacha, romandan teatrgacha barcha hikoya matnlarini o'z ichiga olgan. vaqt o'tishi bilan u janr nomi sifatida ishlatila boshlandi. <ref>{{Kitob manbasi|year=2000|page=33|title=Hece Türk Öykücülüğü Özel Sayısı}}</ref>
 
hikoya mazmuniga koʻra lirik, psixologik, falsafiy, ilmiy-fantastik, satirik, yumoristik yoʻnalishlarda boʻlishi mumkin. Shuningdek, ocherkka yaqin voqeiy hikoyalar (N.Fozilovning „Ustozlar davrasida“) ham boʻladi. Oʻzbek adabiyotida bir mavzu, bitta qahramon hayoti bilan bogʻliq bir necha yozuvchi tomonidan yozilgan „hashar hikoyalar“ ham uchraydi.
U o'zining zamonaviy xususiyatlariga ega bo'lgunga qadar Sharq va G'arb tillarida turli nomlar bilan atalgan. Masalan, [[Fransuz tili|fransuz tilida]] “ertak” ma’nosini bildiruvchi ''conte'', “aytib berish” ma’nosini anglatuvchi ''récit'', “tarix” ma’nosini bildiruvchi ''histoire'' so‘zlari ham hikoya turi uchun ishlatiladi.
 
== Adabiyotlar ==
== Hikoya yoki hikoya bahsi? ==
* Vladimirova N., Sultonova M., Uzbekskiy rasskaz, T., 1968; Norma-tov U., Janr imkoniyatlari, T., 1970; Adabiyot nazariyasi, 2 j.li, T., 1978—79; Adabiyot nazariyasi [Darslik], T., 1986; Aaabiy turlar va janrlar, 3 j.li, T., 1991—92.
Hikoya va hikoya o'rtasidagi farq - bu adabiyotshunoslar va yozuvchilar muhokama qilinadigan mavzu. Klassik/zamonaviy, ijtimoiy/individual, og'zaki/yozma kabi farqlar mavjud. Alim Qahramon “Zamonaviy turk hikoyasi” nomli kitobida “hikoya” soʻzining adabiy mazmunda ilk bor 1949 yilda hikoya oʻrniga Nurulloh Atoch tomonidan qoʻllanganligini taʼkidlaydi. <ref name=":0">{{Cite journal|url=https://dergipark.org.tr/tr/pub/erdem/issue/43772/537496|title=Küçürek Öykü, Kısa Kısa Öykü mü, Anlatı mı?|date=1 Aralık 2013|issue=65|language=Türkçe|pages=11-22|journal=Erdem|issn=1010-867X|access-date=6 Mart 2022|archiveurl=https://web.archive.org/web/20220306161257/https://dergipark.org.tr/tr/pub/erdem/issue/43772/537496|archivedate=6 Mart 2022|deadurl=hayır}}</ref>
 
{{OʻzME}}
Feridun Andach ham hikoya va qissaning alohida janr ekanligini ta’kidladi. Uning fikricha, hikoya (masalan, xalq ertaklari) asosan og‘zaki ijodda ildiz otgan mahsul bo‘lsa, hikoya zamonaviy adabiyot mahsuli bo‘lib, bu yerda og‘zaki hikoyadan ko‘ra dizayn mavjud. Bundan tashqari, ko'plab adabiyot tadqiqotchilari ham xuddi shunday fikrni himoya qilganlar. Shu sababli Sait Faik hikoyasi sovg‘asi va boshqa tarixiy tartibda keyin boshlangan musobaqalarda qo‘llanilgan “hikoya” so‘zi “Hikoyalar musobaqasi” deb ataladi. <ref name=":0">{{Cite journal|url=https://dergipark.org.tr/tr/pub/erdem/issue/43772/537496|title=Küçürek Öykü, Kısa Kısa Öykü mü, Anlatı mı?|date=1 Aralık 2013|issue=65|language=Türkçe|pages=11-22|journal=Erdem|issn=1010-867X|access-date=6 Mart 2022|archiveurl=https://web.archive.org/web/20220306161257/https://dergipark.org.tr/tr/pub/erdem/issue/43772/537496|archivedate=6 Mart 2022|deadurl=hayır}}</ref>
{{chala}}
 
[[Turkum:Adabiyot]]
Bu ikki so‘z bir ma’noda qo‘llanilmaydi, degan adiblarimizdan biri Feyza Hepchilingiyor. Atilla O‘zqirimli ham “hikoya” so‘zining zamonaviy davrdagi adabiy asarlarga mos kelishini ta’kidlaydi. Bir qarashda birlashgan adiblar ko‘p bo‘lsa ham, bu ikki so‘zni ajratish adabiyot fanida umumiy qoidaga aylantirilmagan. <ref name=":0">{{Cite journal|url=https://dergipark.org.tr/tr/pub/erdem/issue/43772/537496|title=Küçürek Öykü, Kısa Kısa Öykü mü, Anlatı mı?|date=1 Aralık 2013|issue=65|language=Türkçe|pages=11-22|journal=Erdem|issn=1010-867X|access-date=6 Mart 2022|archiveurl=https://web.archive.org/web/20220306161257/https://dergipark.org.tr/tr/pub/erdem/issue/43772/537496|archivedate=6 Mart 2022|deadurl=hayır}}</ref> <ref>{{Veb manbasi|url=http://www.edebifikir.com/deneme/hikaye-mi-oyku-mu.html|sarlavha=Hikâye mi Öykü mü?|qaralgan sana=6 Mart 2022|til=Türkçe|arxivurl=https://web.archive.org/web/20191226080337/http://www.edebifikir.com/deneme/hikaye-mi-oyku-mu.html|arxivsana=26 Aralık 2019}}</ref> <ref>{{Veb manbasi|url=https://www.edebiyathaber.net/oyku-mu-hikaye-mi-ikilemi-uzerine-selva-ulupinar/|sarlavha=Öykü mü hikâye mi, ikilemi üzerine {{!}} Selva Ulupınar {{!}} edebiyathaber.net|qaralgan sana=6 Mart 2022|sana=5 Aralık 2019|til=en-US|arxivurl=https://web.archive.org/web/20191206084818/https://www.edebiyathaber.net/oyku-mu-hikaye-mi-ikilemi-uzerine-selva-ulupinar/|arxivsana=6 Aralık 2019}}</ref> <ref>{{Cite journal|url=https://www.academia.edu/20332840/Hik%C3%A2ye_mi_%C3%96yk%C3%BC_m%C3%BC|title=Hikâye mi Öykü mü?|language=İngilizce|access-date=6 Mart 2022|archiveurl=https://web.archive.org/web/20220306161256/https://www.academia.edu/20332840/Hik%C3%A2ye_mi_%C3%96yk%C3%BC_m%C3%BC|archivedate=6 Mart 2022|deadurl=hayır}}</ref>
 
== tarix ==
[[Qadimgi Yunoniston|Qadimgi Yunonistondagi]] [[Masal|ertaklar]] va qisqa romanslar, [[Ming bir kecha|"Ming bir kecha"]] hikoyaning oldingi qismidir. Ammo faqat [[XIX asr|19-asrda]] [[romantizm]] va [[realizm]] harakati ta'sirida ertakga o'xshash hikoya bilan psixologik va [[Metafizika|metafizik]] muammolarni aks ettira boshladi.
 
Rossiyada [[Nikolay Gogol|Gogol]], [[Fyodor Dostoyevskiy|Dostoyevskiy]], [[Ivan Turgenev|Turgenev]] va [[Anton Chexov|Chexovning]] hikoyalari adabiy asarlar orasida qissa janrining paydo bo'lishiga katta hissa qo'shdi. Ma'lum bo'lgan birinchi hikoya misoli italyan yozuvchisi [[Bokkachcho Jovanni|Jovanni Boccaccio]] "Decameron" dir. Asar asosan 1348 yilda Italiyada paydo bo'lgan vabo epidemiyasi haqida. U 10 kun davomida aytilgan 100 ta hikoyadan iborat. Baxt, erkak-ayol munosabatlari, yurak iztiroblari, to‘g‘ri javoblar, ruhoniylarning manfaat ortidan quvish hikoyalarning asosiy mavzularidir.
 
Hikoya vaqt o'tishi bilan ikkiga bo'linadi; voqea hikoyasi va vaziyat hikoyasi.
 
''Voqealar tarixi'' : Voqealar markazida rivojlanadigan va tugaydigan hikoyalar. Bunday matnlarda qiziqish elementi birinchi o'rinda turadi. Bu janrning eng muhim namunalarini frantsuz yozuvchisi Mopassan bergan. Shuning uchun voqea hikoyasi Mopassan uslubidagi hikoya deb ham ataladi.
 
''Vaziyat hikoyasi'' : Bu voqea hikoyasiga asoslangan emas, balki odamlar yoki hayotning bir qismi bilan bog'liq hikoya. Bunday hikoyalarda qiziquvchanlik tuyg'usi fonga suriladi va vaziyat yoki shaxs tasvirlanadi. Vaziyat hikoyasining eng muhim misollari rus yozuvchisi Anton Chexov tomonidan keltirilgan. Shu sababli vaziyat hikoyalari Chexov uslubidagi hikoyalar deb ham ataladi.
 
=== Turkiyadagi hikoya ===
Turkiyada hikoya yoki hikoya tushunchasi boshqa yangi janrlar singari adabiyotga ham [[Tanzimot|Tanzimatdan]] keyin kirib keldi. Hikoyaning Turkiyadagi birinchi haqiqiy vakili sifatida O’mer Seyfettinni ko’rish mumkin. Boshini tashlamaydigan shahid Falaka Peda hikoyachilikning rivojlanishiga katta hissa qo'shgan. Bundan tashqari [[Sait Faik Abasıyanık|, Sait Faik Abasiyanik]] turk hikoyachiligining muhim vakillaridan biridir. Jamiyat muammolariga emas, balki jamiyatdagi shaxs muammolariga murojaat qilgan muallif hikoyalarida asosan o‘zidan boshlab, alohida shaxslar haqida yozish orqali inson haqiqatini anglashga harakat qilgan. Asosan shaharning quyi tabaqasi hayoti haqida yozgan Abasiyanik baliqchi, ishsiz, qahvaxona egasi kabi personajlarni tasvirlagan. U kishilarning turmush tarzi, xohish-istaklari, tashvishlari, qo‘rquv va quvonchlarini o‘rganib, ijtimoiy masalalardan ko‘ra “odamlar bilan muomala qiladigan ijodkorlar” sinfidan joy oldi. Voqea hikoyasining turk adabiyotidagi vakili O‘mer Seyfettin, vaziyat hikoyasi vakili esa Memduh Shevket Esendaldir.
 
== Manba ==
{{Manbalar}}