Mirzo Ulugʻbek: Versiyalar orasidagi farq

Kontent oʻchirildi Kontent qoʻshildi
Xoqoni Said (munozara | hissa)
Tahrir izohi yoʻq
Xoqoni Said (munozara | hissa)
Tahrir izohi yoʻq
Qator 68:
| tugʻilgan_paytidagi_ismi = Muhammad Taragʻay
| tugʻilgan_sanasi = <!-- {{birth date and age|1394|03|22|df=y}} -->
| tugʻilgan_joyi = [[Sultoniya]] shahri, [[Temuriylar imperiyasi]] (hozir [[Zanjan provinsiyasi]], [[Eron]]
| vafot_sanasi = <!-- {{death date and age|1449|10|27|1394|03|22|df=y}} -->
| vafot_joyi = [[Samarqand]], [[Temuriylar imperiyasi]]
| dafn_etilgan_sana =
| dafn_etilgan_joy = [[Goʻri Amir]], [[Samarqand]]
| turmush_oʻrtogʻi =
| turmush_oʻrtoq-tur =
| Farzandlari = [[Abdullatif Mirzo]]
| consort = <!-- yes (ha) yoki no (yoʻq) -->
| issue = <!--{{plainlist}} yoki {{unbulleted list}} -->
| issue-link =
| issue-pipe =
| issue-type =
| toʻliq nomi =
| era name =
| era dates =
| shohlik ismi =
| posthumous name=
| temple name =
| uy = [[Temuriylar]]
| house-type =
| otasi = [[Shohrux Mirzo]]
| onasi = [[Gavharshod begim]]
 
| dini = [[Islom]]
| kasbi =
| imzo_turi =
| imzo =
 
| modul =
}}
 
'''<nowiki>{{Mirzo (keyinchalik Sulton) Muhammad ibn Shohrux ibn Temur Ulugʻbek Koʻragon</nowiki>''' — [[Temuriylar]] davlatining hukmdori, [[Shohrux]]ning oʻgʻli. Buyuk oʻzbek [[astronomiya|astronom]]i (yulduzshunos) va [[matematika|matematig]]i. U otasi [[Shohrux Mirzo]] davrida Mavarounnahr hokimi va otasi vafot etgach butun Temuriylar imperiyasi sultoni(1447—1449) bo'ldiboʻldi. Ulug'bekUlugʻbek  trigonometriya va sferik geometriya kabi astronomiya bilan bog'liqbogʻliq matematika sohasidagi ishlari , shuningdek, san'atsanʼat va intellektual faoliyatga umumiy qiziqishlari bilan ajralib turardi.   U besh tilda: turkiy, arab ,  fors ,  moʻgʻul va oz miqdorda  xitoy tillarini bilgan deb taxmin qilinadi .  Uning hukmronligi davrida (avval hokim, keyin toʻgʻridan-toʻgʻri) uning eʼtibori va homiyligi tufayli  temuriylar uygʻonish davrining  madaniy choʻqqisiga erishdi . Samarqand hokimligi, otasi [[Shohrux|Shohrux Mirzo]] tomonidan Ulug'bekgaUlugʻbekga berilgan.
 
U 1424–14291424-1429-yillarda Samarqandda  buyuk  Ulug'bekUlugʻbek rasadxonasini qurdirdi. Olimlar nazarida bu rasadxona o'shaoʻsha davrda islom olamidagi eng yaxshi, Markaziy Osiyodagi eng yirik rasadxona bo'lganboʻlgan.  Ulugʻbek keyinchalik koʻplab olimlar tomonidan 15-asrning eng muhim astronomi sifatida tan olingan.   U   Samarqand va  Buxoroda Ulugʻbek madrasasini ham (1417–14201417-1420) qurdirib, ushbu shaharlarni Oʻrta Osiyoning madaniy ilm markazlariga aylantirdi .
 
Biroq Ulug‘bekning davlat boshqaruvidagi mahorati uning ilmiy tajribasi bilan teng kelmasdi. Oʻzining qisqa hukmronligi davrida u oʻz kuch va hokimiyatini oʻrnata olmadi. Natijada, uning nazoratsizligidan boshqa hukmdorlar, jumladan, uning oilasi foydalanishdi va keyinchalik u ag'darilibagʻdarilib, o'ldirildioʻldirildi.
 
== Yoshlik ==
U Mavarounnahr turk fotihi [[Amir Temur]]<nowiki/>ning nabirasi va [[Shohrux Mirzo]]<nowiki/>ning o'g'lioʻgʻli edi. Onasi turkiy qabila zodagonlaridan [[Gavharshod begim]] edi. U bobosining Eronga yurishi paytida [[Sultoniya]] shahrida tug'ilgantugʻilgan. Unga Mirzo Muhammad Tarag'ayTaragʻay ismi berildi. Ulug'bekUlugʻbek asli ism emas, balki "Buyuk„Buyuk hukmdor (bek)" ma'nosinimaʼnosini beruvchi taxallus edi. Bolaligida u Yaqin Sharq va Hindistonning katta qismini kezib chiqdi, chunki bobosi bu hududlarda fathlarni kengaytirdi. Temur vafotidan keyin Shohrux imperiya poytaxtini Hirotga (zamonaviy Afgʻonistonda ) koʻchirdi. O'nOʻn olti yoshli Ulug'bekUlugʻbek keyinchalik, 1409-yilda Samarqandning hokimi bo'ldiboʻldi. 1411-yilda u butun Movaronnahrning hokimi deb topildi, amalda esa poytaxtga bo'ysunganboʻysungan.
 
== Hukmdorlik yillari ==
1447-yilda otasi Shohruxning vafotidan xabar topgan Ulug'bekUlugʻbek Balxga jo'nadijoʻnadi . Bu yerda u oʻzining marhum akasi Boysungʻurning oʻgʻli Alovuddavlaning Hirotda Temuriylar saltanati hukmronligini daʼvo qilganini eshitdi . Binobarin, Ulug‘bek Alouddavlaga qarshi yurish qildi va Murg‘obda jangda u bilan uchrashdi . U oʻz jiyani ustidan gʻalaba qozonib, 1448-yilda Hirotga qarab yurdi. Biroq Alouddavlaning ukasi Abulqosim Bobur Mirzo unga yordamga keldi va Ulugʻbekni magʻlub etdi.
 
Ulug'bekUlugʻbek Balxga chekindi va u yerda uning hokimi, to'ng'ichtoʻngʻich o'g'lioʻgʻli Abdullatif Mirzo isyon ko'targaninikoʻtarganini bildi. Yana ichki urush boshlandi.  Abdullatif Amudaryo boʻyida otasining qoʻshinini kutib olish uchun qoʻshin toʻpladi . Biroq Ulug‘bek shahardagi notinchlik xabarini eshitib, hech qanday jang bo‘lmasdan turib Samarqandga chekinishga majbur bo‘ladi. Abdullatif tez orada Samarqandga yetib boradi va Ulug‘bek beixtiyor o‘g‘liga taslim bo‘ladi. Abdullatif otasini hibsdan ozod qilib, Makkaga haj qilishiga ruxsat berdi . Biroq, manziliga yetib bormasdan turib otasi va ukasi Abdulazizni ham 1449-yilda qatl qildirdi.
 
== Meʼmorchilik ishlari ==
[[Fayl:Jade dragon cup.jpg|thumb|Mirzo Ulugbekga tegishli bo'lganboʻlgan nefrit ajdarho kososi]]
[[Fayl:Samarkand observatoire ulugh beg.jpg|thumb|Mirzo Ulugʻbekning Samarqanddagi observatoriyasi]]
Mirzo Ulugʻbek davrida [[Samarqand]] gullab-yashnadi. Uning farmoyishi bilan [[1417|1417-yilda]] [[Buxoro]]da, [[1420|1420-yilda]] [[Samarqand]]da va [[1433|1433-yilda]] Gʻijduvonda madrasalar barpo etildi. Marv shahrida xayriya muassasalari qurildi. Bibixonim masjidi, [[Goʻri Amir|Amir Temur maqbarasi]], [[Shohi Zinda|Shohi Zinda ansambli]] qurilishlari nihoyasiga yetkazildi. Shuningdek, Ulugʻbek karvonsaroy, tim, chorsu, hammom kabi talay jamoat binolari ham barpo ettirgan. Samarqanddagi XV asr meʼmorchiligining nodir namunalaridan biri [[Ulugʻbek rasadxonasi]]dir. Bu inshoot Ulugʻbek farmoyishi bilan 1428-1429-yillarda Koʻhak tepaligida bunyod etilgan.
 
== Ilmiy-madaniy merosi ==
O‘smir hukmdor shaharni imperiyaning intellektual markaziga aylantirishni maqsad qilgan. 1417-1420-yillarda Samarqanddagi Registon maydonida ''madrasa'' (“universitet”„universitet“) qurdirdi va koʻplab islom astronomlari va matematiklarini oʻqishga taklif qildi. Ulug‘bekning astronomiya bo‘yicha eng mashhur shogirdi Ali Qushchi (1474-yilda vafot etgan) edi. Qozizoda Rumiy Ulug'bekUlugʻbek madrasasining eng ko'zgakoʻzga ko'ringankoʻringan muallimi bo'lganboʻlgan va keyinchalik bu o'ringaoʻringa astronom Jamshid al-Koshiy kelgan<ref>"Ulug'bekUlugʻbek". ''OU kutubxonalari''. Britannica Aka</ref>
 
Ulugʻbek ilm-fan olamida buyuk astronom sifatida mashhur. Bu borada u amalga oshirgan eng buyuk ish "[[Ziji jadidi Koʻragoniy]]" deb nomlangan astronomik jadval sanaladi. Ulugʻbek tibbiyot va musiqa bilan qiziqqan, sheʼrlar ham yozgan. [[Alisher Navoiy]]ning „Majolis un-nafois“ asarida uning sheʼrlaridan namunalar keltirilgan.
Olimdan bizga 4 ta asar meros qolgan:
1) „[[Ziji jadidi Koʻragoniy]]“ — astronomiyaga oid;
2) „[[Bir daraja sinusini aniqlash haqida risola]]“ — matematikaga oid;
3) „[[Risolayi Ulugʻbek]]“ — yulduzlarga bagʻishlangan;
4) „Tarixi arba’arbaʼ ulus“ ([[Toʻrt ulus tarixi]]) — tarixga oid.
 
=== Astronomiya (Yulduzlar bilimi) ===
[[Fayl:1987 CPA 5876.jpg|thumb|Mirzo Ulugʻbek sharafiga [[SSSR]] [[pochta markasi]].]]
 
U 1437-yilda 1018 [[yulduz]] toʻplamini "[[Ziji jadidi Koʻragoniy|Ziji sultoniy]]" asarida tartib berganki, u hozirgi paytda ham yulduzlar bilimi sohasida dunyoning eng buyuk asarlaridan biri sanaladi. Ushbu asar 1665-yilda [[Oxford]]da [[Thomas Hyde]] tamonidan, 1843-yilda [[Fransiya Bailly]] tamonidan va 1917-yilda [[Edward Ball Knobel]] tamonidan yangidan tahrirlanib bosilgan.
Ulugʻbek undan keyin bir yilni 365 kun, 5 soat, 49 daqiqa va 15 sonya deb belgilagan. Ulugʻbek ushbu hisobida faqatgina 25 soniya xato qilgan ekan. Undan boshqa Ulugʻbek yer yuzini [[oʻrtalik kajligini]] 23.52 daraja deb belgilagan va bu yuz yillar davomida eng toʻgʻri va aniq oʻlcham deb topilgan<ref>Hugh Thurston, ''Early Astronomy'', (New York: Springer-Verlag), p. 194, {{ISBN|0-387-94107-X}}</ref>.