Hadis: Versiyalar orasidagi farq

'''Hadis''' (حديث) [[Muhammad]](s.a.v)ning aytgan gaplari, taʼkidlari yoki ishlari tasvirlangan manbalardir. Hadisni [[muhaddis]]lar yigʻadi va oʻrganishadi. Hadislar [[shariat]] normalari asosini tashkil etadi.

12. G'aribAziz hadislar., Muhaddislardeb fikricha, birikki roviy tomonidan rivoyat qilinganqilgan hadislar g'arib hadislar, debhadislarga ataladiaytiladi.

12. Al-Marfu' asal-sariyhhukmiy (ochiq-oydinhukm marfu'etilgan, buyurilgan). Bu xildagitarzdagi hadislarda to'g'ridan-to'g'ri Payg'ambarga mansublikishorat bevositaqilinmay, ta'kidlanadipinhoniy (dimniy) keltiriladi. Masalan,Sahoba yoki tobe'iynlardan birontasi "Payg'ambarambarga degan"mansub (qola)etmay, "Paygshar'ambarniiy ko'rdim"hukmlardan (raaytu)biror yokimasalani "Payg'ambargapiradi, bizgabiroq buyurgandi"bu (amarano)fikr kabiuni iboralaro'zidan mavjudchiqmagan bo'lib, odatda Payg'ambardan olgan bo'ladi.

degan e’tiqoddagieʼtiqoddagi kishilar edilar>>.

Ana shu uch holatning har biri sunnat deyiladi. <<Sunnat>> ham arabcha so’zsoʻz bo’libboʻlib, uning lug’aviylugʻaviy ma’nosimaʼnosi <<yo’l, ravish, odat>> demakdir. Istilohiy ma’nodamaʼnoda esa Muhammad payg’ambardan paygʻambardan qolgan urf-odatlarga aytiladi. Ularni bajarish vojibdir. Ularda islom diniga oid tushunchalar va ularning talqini, xususan, farz, vojib, sunnat, halol, harom, makruh kabi tushunchalarning ma’nomaʼno qamrovi, izohi o’zoʻz aksini topgan. Hadislarning asosiy katta qismi axloq-odob masalalariga, inson manaviyati bilan bog’liqbogʻliq muammolarga qaratilgan.

Shuning uchun ham hadislarga eng qadimgi davrlardan-Muhammad payg’ambarpaygʻambar zamonidanoq alohida ahamiyat berishgan. Hadislar imkoni boricha xatosiz, asl holida boshqalarga yetkazilishi lozim bo’lganboʻlgan. Payg’ambarPaygʻambar nomiga bog’labbogʻlab turib yolg’onyolgʻon hadis tarqatish qattiq qoralarngan.

Ushbu talab natijasida hadislar ko’pkoʻp vaqtlar o’zoʻz holicha saqlanib qolgan, ammo jamiyat bir joyda qotib turmaydi. Ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyot oqibatida sinflar, ijtimoiy guruhlar orasida munosabatlar, qarashlar ham o’zgariboʻzgarib boradi, ziddiyat, ixtilof va kelishmovchiliklar yuz beradi. Shunday hodisa islom dinida ham ko’zgakoʻzga tashlanadi.

Islom dinidagi ichki g’oyaviygʻoyaviy kurashlar va o’zarooʻzaro murosasizlik natijasida payg’ambarpaygʻambar hadislarini buzish, ularni soxtalashtirish ham ko’zgakoʻzga tashlana boshlaydi. Bunday noma’qulnomaʼqul harakatlarga qarshi kurashish zaruriyati yuzaga keladi. Natijada hadislarni faqat eshitish bilan emas, balki yozib olish, uning haqiqiy dastlabki shaklini tiklash bilan ham shug’ullanishgashugʻullanishga to’g’ritoʻgʻri keladi. Shunga ko’rakoʻra hadislarni to’plabtoʻplab, bir kitob holiga keltirish harakati VIII asrlardan boshlab keng avj oldi.

Muhaddislar hadislarning haqiqiyligini ayrim belgilar orqali aniqlashgan. Bular: hadislar Qur’on oyatlariga zid kelmasligi lozim; ular payg’ambarpaygʻambar sunnatlariga muvofiq bo’lmog’iboʻlmogʻi shart; ularda tarixiy voqelik buzilmasligi kerar. Hadislarning g’ayrigʻayri axloqiy bo’lishiboʻlishi mumkin emas.

Hadislarni to’plabtoʻplab, ularning haqiqiylarini aniqlash bilan shug’ullanganshugʻullangan olimlar muhaddis deyiladi. Imom Buxoriy, Muslim ibn Hajjoj, Imom Termiziy, Abu Dovud, Sulaymon Sijistoniy (817-888817—888), Ibn Mojja (834-886834—886), Dorimiy, Bayhaqiy, Tabaroniy, Ibn Hibbon, Xatib, Hokim, Abu A’loAʼlo, Daylamiy, Doriqutniy, Jamoliddin Suyutiy kabi muhaddislarning nomi mashhur. Lekin muhaddislar orasida olti kishining dovrug’idovrugʻi olamni tutgan. Ulardan beshtasi o’rtaoʻrta osiyolik: Abu Abdulloh Muhammad ibn Ismoil al-Buxoriy (hijriy 194-256194—256, milodiy 810-870810—870), Abu Iso Muhammad ibn Iso at-Termiziy (824-892824—892), Abu Muhammad Abdulloh Muhammad ibn Yazid ibn Mojja (824-888824—888) shular jumlasidandir.

Shubhasiz, ular orasida yurtdoshlarimiz Imom Buxoriy hamda at-Termiziylarning bo’lishiboʻlishi ko’ngillardakoʻngillarda iftixor tuyg’ularinituygʻularini uyg’otadiuygʻotadi.

Buxoriyning to’liqtoʻliq ismi-Abu Abdulloh Muhammad Ismoil ibn Ibrohim ibn al-Mug’iraMugʻira ibn Bardazbah al-Juafiy al_Buxoriydir. U Buxoroda Ismoil isimli katta olim oilasida 810 yilda tug’ilgantugʻilgan, yoshligidanoq o’ziningoʻzining o’tkiroʻtkir zehni va kuchli iqtidorini namoish qilgan. Buxoriy go’dakligidayoqgoʻdakligidayoq otasi dunyodan o’tdioʻtdi va onasini qo’lidaqoʻlida qoldi. Maktabda dastlabki savodini chiqargancha arab tili va hadis kitoblarni o’qishgaoʻqishga ularni yod olishga rag’batragʻbat bildiradi. O’nOʻn sakkiz yoshga kirganda u bir qator yirik ilmiy asarlar muallifi edi. <<Hoshid ibn Ismoilismli bir hamdars olimning guvohlik berishicha, Imom Buxoriy bir necha sheriklari bilan Barsa shahrining yirik ulamolaridan biriga borib saboq olar ekan. Hammalari eshitgan hadis va rivoyatlarni ustozning og’zidan chiqishi bilanoq batartib yozib olishga shoshilar ekanlar. Imom Buxoriy esa qog’oz-qalamsiz dars tinglab yuraverar ekan. Bir kuni talabalar: <<O’n olti kun olgan darisimizni Buxoriydan bir so’rab ko’raylik-chi, esida bormikan?>> deyishib, imtihon qilishibdi. Hammalari daftarlariga qarab turishibdi. Buxoriy o’noʻn olti kun ilgari o’tilganoʻtilgan darsni birorta kalmia qoldirmay, batartib yoddan o’qiboʻqib bergandan keyin, uning xotira va qobilyatiga lol qolib, ayni chog’dachogʻda, o’zlarioʻzlari yozib olgan darslaridagi kamchiliklarini ham tuzatib olishibdi>>.

Hadislarning mavzu qamrovi nihoyatda keng. Ular Muhammad payg’ambarningpaygʻambarning hayoti va faoliyati bilan bog’liqbogʻliq hadislar talqini, o’zarooʻzaro insoniy munosabatlar, do’stlikdoʻstlik, ahillik, saxovat, ota-onalarga va qarindosh urug’largaurugʻlarga munosabat, halollik, poklik, adolat, insof, diyonat, hasad, xiyonat, rostgo’ylikrostgoʻylik yolg’onchilikyolgʻonchilik va boshqa insoniy fazilatlar va nuqsonlar ustida bahs yuritiladi. Muhimi, ulardayuksak insoniy fazilatlar ulug’lanadiulugʻlanadi, kishilarda shunday xislatlarning bo’lishiboʻlishi ma’qullanadimaʼqullanadi va targ’ibtargʻib qilinadi, aksincha, yomon fe’lfeʼl-atvor va xususiyatlarning kishilik jamiyati uchun kulfat va azoblar keltirishi qayta-qayta ta’kidlanaditaʼkidlanadi.

<<Yoshlikda olingan bilim toshga o’yilgan naqsh kabidir>>.

Hadislarda ota-onaning nazaridan qolish gunohlarning eng og’iriogʻiri sifatida baholanadi: <<Gunohning kattasi-Tangriga shirk keltirmoqlik, nohaqq qon to’kmoqlik, ota-onaga oq bo’lmoqlik va yolg’on guvoh bermoqlik>>.

Boshqa bir hadisda esa ota-ona nazaridan qolgan farzand tangri nazaridan ham qolishi qayd etiladi va ularning jannatga kirmasligiga sabab bo’lishiboʻlishi uqtiriladi. Quyidagi hadis ham shu ruhda: <<Ota-ona qarg’aganini Tangri qarg’aydi. Tangridan boshqaga atab jonlik so’yuvchilarni Tangri la’natlaydi>>.

Hadislar onalarni alohidasharaflaydi. Ularning qadrini baland ko’rsatishkoʻrsatish, izzatini ulug’lashulugʻlash, asrab-avaylashga alohida urg’uurgʻu beriladi.

Hadislarda kishilarning bir-birlariga bo’lganboʻlgan samimiyati, intilishi, do’stligidoʻstligi haqida ham ko’pginakoʻpgina ibratli o’gitlaroʻgitlar borligi ko’zgakoʻzga tashlanadi.

Hadislar hayot hodisalari haqidagi o’gitnomalardiroʻgitnomalardir. <<Din-nasihatdan iborat>> degan hadis bejiz emas. Birgina qo’shnichilikqoʻshnichilik munosabatlarini ko’zdankoʻzdan kechiraylik.

<<Qo’shning tinch-sen tinch>> degan o’zbekoʻzbek xalq maqoli mavjud. Hadislarda esa o’qiymizoʻqiymiz: <<Qo’shningizga yaxshilik qiling-tinch bo’lasiz>>. Payg’ambarPaygʻambar alayhissalomning qo’shniqoʻshni haqidagihadislaridan yana biri:

Hadislarda hatto iymonning baquvvatligi va Ollohga sadoqati ham qo’shnigaqoʻshniga qilinadigan muomalaga bog’labbogʻlab talqin qilinadi. Ko’rinibKoʻrinib turibdiki, bularning hammasi inson ma’naviyatimaʼnaviyati bilan, uning boyligi bilan bog’liqbogʻliq. Har qanday g’azalardangʻazalardan xoli bo’lganboʻlgan, har bir insonga pok nazar bilan qaray olish darajasiga ko’tarilgankoʻtarilgan inson ma’naviymaʼnaviy jihatdan boy hisoblanadi. <<Qachonki xayolingizdan biror shubhali fikr o’tsa, uni tark eting!>>

Hadislarda ijtimoiy jihatdan himoyaga muhtoj bo’lganboʻlgan kishilarga alohida e’tiboreʼtibor berilgan: <<Qalbning muloyim, hojating ravo bo’lishini xohlaysanmi? Xohlasang, yetimlarga mehribon bo’l, ularning boshini sila, o’z twomingdan ularga yedir. Shunda diling yumshab, hojating ravo bo’lur>>.

<<Tangri qiyomat kuni aytadi: <<Ey inson farzandi! Betob bo’ldim, meni kelib ko’rmading>>. U odam aytadi: <<Ey rabbim, Sen butun olamning Parvardigori bo’la turib men seni qanday ko’rishim mumkin edi?>>. Tangri aytadiki: <<Falonchi odamni betobligida borib ko’rmadin-ku, agar borganingda uning oldida meni topgan bo’lar eding>>. <<Ey inson farzandi! O’zing ovqatlangding, ammo meni yo’qlamading>>. Odam aytadi: <<Ey rabbim, sen butun olamning podshohi bo’lsangku, men seni qanday ovqatlantirishim mumkin?>>

Ma’lumkiMaʼlumki, kitobda Ollohga hamddan tashqari payg’ambargapaygʻambarga na’tnaʼt ham mavjud. U <<payg’ambar alayhissalom fazilatlari borasida>> deb ataladi. Adib:

O’qitchiOʻqitchi ul erdi bayatdin senga,

Sen o’truoʻtru ko’nikoʻni yo’lqayoʻlqa kirding, to’ngatoʻnga

Sen so’ngsoʻng to’g’ritoʻgʻri yo’lgayoʻlga kirding, ey bahodir.)

Ko’ngulKoʻngul badim emdi uning yo’lingayoʻlinga,

Sevib so’zisoʻzi tuttim butub qavlinga.

(Endi men ko’ngilnikoʻngilni uning yo’ligayoʻliga bog’ladimbogʻladim,

Qavliga ishonib, sevib, so’zlarigasoʻzlariga amal qildim.)

deb yozganida, hech shubhasiz payg’ambarpaygʻambar hadislarini ham nazarda tutgan.

Yusuf Xos Hojibning quyidagi to’rtligidatoʻrtligida ushbu hadislar bilan ma’naviymaʼnaviy uyg’unlikniuygʻunlikni sezish qiyin emas:

Atang pandini sen qatig’qatigʻ tut, qatig’qatigʻ,

Qutadg’aQutadgʻa kunung bo’lg’aboʻlgʻa kundin tatig’tatigʻ.

Yanut berga tapg’ingtapgʻing tuman ming asig’asigʻ.

Seni baxtga elitadi, kuning kundan-kunga totli bo’ladiboʻladi.

Hurmatli domla, suhbat avvalida ma’naviyatmaʼnaviyat va ma’rifatmaʼrifat haqida qisqacha to‘xtalsak.

— Bismillahir rohmanir rohiym. Alhamdu lillah, vas-solatu vas-salamu ‘ala rosulillah. Ammo ba’dbaʼd: Assalomu alaykum va roxmatulloxi va barokatuh.

"Ma’naviyat"«Maʼnaviyat» arabcha so‘z bo‘lib, «xilofi moddiyot»ni, ya’niyaʼni, insonning moddiy holatidan tashqari, unda ruhiy holat ham borligini bildiradi. "Ma’rifat"«Maʼrifat» so‘zi ham arabcha bo‘lib, «Idrokush-shay'ishay’i ‘ala ma huva alaythi» (har bir narsani o‘z o‘rniga qo‘yish»"), ya’niyaʼni, o‘sha ruhiy holatga to‘g‘ri va sof ozuqa berishni anglatadi.

Inson ikki narsadan  — modda va ruhdan tashkil topgan. Inson jismi tuproq moddasidan yaratilgani bois, uning ozuqasi ham moddiy narsalardir. Ya’niYaʼni, qorni ochsa, taom yeydi, chanqasa, chanqovbosdi ichimlik ichadi, kasal bo‘lsa, davolanadi, charchasa, dam oladi, moddiy ilmlarni o‘rganadi va jinsiy g‘arizasi g‘alayon qilsa, qondiradi va hokazo. Bularni inson aqli bilan topadi. Chunki Alloh taolo insonga ong, fahm-farosat, aqlu zakovat berganki, ular yordamida badaniga nima kerak ekanini biladi va shu bilimi o‘nga jismining ozuqasini topib beradi. Masalan, nimani yeyish va nimani yemaslik kerak, qanday iste’molisteʼmol qilish lozim, davolanishda qaysi dardga nima davo bo‘ladi va uni qaysi uslubda kabul qilish kerak. Agar bilmasa, do‘xtir-tabiblarga yo bilag‘onlarga murojaat qiladi. Chunki inson har bir ishning o‘z mutaxassisi borligini biladi. Lekin ruhiy ozuqa yer yuzidan topilmaydigan narsadir. Ruh modda emas. Ruhiy ozuqani bilishdai oldin ruh o‘zi nima ekanini bilib olishimiz kerak. O‘tgan payg‘ambarlarga qavmlari ruh nima degan savolni qo‘yishgan. Insoniyatni ilk zamonlaridanoq eng qiziqtirgan narsalardan biri ruh masalasi edi, lekin hech qachon odamzot bu masalada biron-bir aniq bilimga ega bo‘lmagan. Xossatan Payg‘ambarimizning, sollallohu alayhi va sallam, oldilariga ham yahudiylar kelib: «Ey Muhammad, sen rostdan ham payg‘ambar bo‘lsang, bizga javob ber, ruh nima?» deb so‘rashgan. Bo‘nga javoban Isro surasining 85-: «Ey Muhammad, sizdan ruh haqida so‘raydilar. Ayting: «Ruh„Ruh faqat Rabbimning ishidandir»ishidandir“. Sizlarga esa oz ilm berilgandir» oyati nozil bo‘ladi. Yahudiylar buni eshitib; «"Ha, sen to‘g‘ri gapni aytding, avvalgi payg‘ambarlar ham qavmlariga shu javobni aytishgan. Lekin baribir biz senga imon keltirmaymiz, deb chiqib ketishgan. Demak, hatto payg‘ambarlar ham bu masalani bilishga ojiz ekanlar. Endi shu ruh o‘zi qaerdan keldi, degan savolga Qur’on shunday javob beradi: «U (Alloh) insonni (ya’niyaʼni, Odamni) dastavval loydan yaratdi...yaratdi… So‘ngra uni (inson qilib) rostlab, ichiga O‘z (dargohidagi, ya’niyaʼni, O‘zi yaratgan) ruhidan kiritdi...kiritdi…» (Sajda surasi 7—9-oyatlaridan). Ma’lumMaʼlum bo‘ldiki, ruh Alloh tarafidandir. Uning aslini Allohdan o‘zga hech kim bilmaydi. Modomiki ruh Alloh tarafidan ekan, uning ozuqasi ham Alloh tarafidan bo‘lishi tabiiydir. Shu ozuqani U Zot payg‘ambarlari vositasida, ilohiy kitoblar orqali yuborgan.