Toshkent: Versiyalar orasidagi farq

Kontent oʻchirildi Kontent qoʻshildi
Qator 55:
== Tоshkеntning tаriхiy vа аrхitеkturа yodgоrliklаri ==
== Madrasalar ==
Mustaqillik yillarida Toshkentdagi islom madaniyati obidalarining aksariyati, jumladan, Koʻkaldosh, Abulqosim, ayniqsa, Hazrati Imom mavzeida joylashgan Moʻyi Muborak, Baroqxon madrasalari qayta taʼmirlanib, ilgarigiday mahobatli manzara kashf etdi. Ular bir paytlar minglab talabalarni oʻz bagʻriga olgan gavjum goʻshalar boʻlib, rus istilosi davrida bir muddat kimsasiz, xarobaga ham aylantirildi.
Мустақиллик йилларида Тошкентдаги ислом маданияти обидаларининг аксарияти, жумладан, Кўкалдош, Абулқосим, айниқса, Ҳазрати Имом мавзеида жойлашган Мўйи Муборак, Бароқхон мадрасалари қайта таъмирланиб, илгаригидай маҳобатли манзара кашф этди. Улар бир пайтлар минглаб талабаларни ўз бағрига олган гавжум гўшалар бўлиб, рус истилоси даврида бир муддат кимсасиз, харобага ҳам айлантирилди.
 
XIX asrda Toshkentda taʼlim-tarbiya sohasi Toshkent-Buxoro, Toshkent-Qoʻqon madaniy-maʼnaviy aloqalar tizimida rivojlanib borgan. Bu jarayonda Toshkent madrasalari va mudarrislarining oʻrni katta boʻlgani tabiiy.
XIX асрда Тошкентда таълим-тарбия соҳаси Тошкент-Бухоро, Тошкент-Қўқон маданий-маънавий алоқалар тизимида ривожланиб борган. Бу жараёнда Тошкент мадрасалари ва мударрисларининг ўрни катта бўлгани табиий.
 
Turkiston general-gubernatorligi Maorif boshqarmasi maʼlumotlariga koʻra, 1890—1893 yillarda gubernatorlikda jami 214ta madrasa boʻlib, shundan 21tasi Toshkentda joylashgan edi. Chorizm istilosining dastlabki yillarida madrasalarda taʼlim va oʻqitish ishlari anʼanaviy qoidalar asosida olib borilgan boʻlsa, keyinchalik ularning faoliyatini nazorat qilish va oʻquv ishlarini tartibga solishni oʻlka maorif boshqarmasi oʻz qoʻliga olgan. Bu paytda Toshkent madrasalaridan Abulqosimxon madrasasida 120, Xoja Ahror madrasasida 80, Beklarbegi madrasasida 150, Koʻkaldosh madrasasida 80, Sharifboy madrasasida 20, Shukurxon madrasasida 20 nafar talaba oʻqigan. Lekin oldingidek, aksariyat talabalar Toshkent madrasalari bilan qanoatlanmay, Buxoro, Samarqand, Qoʻqon madrasalarida bilimlarini oshirib qaytganlar.
Туркистон генерал-губернаторлиги Маориф бошқармаси маълумотларига кўра, 1890–1893 йилларда губернаторликда жами 214та мадраса бўлиб, шундан 21таси Тошкентда жойлашган эди. Чоризм истилосининг дастлабки йилларида мадрасаларда таълим ва ўқитиш ишлари анъанавий қоидалар асосида олиб борилган бўлса, кейинчалик уларнинг фаолиятини назорат қилиш ва ўқув ишларини тартибга солишни ўлка маориф бошқармаси ўз қўлига олган. Бу пайтда Тошкент мадрасаларидан Абулқосимхон мадрасасида 120, Хожа Аҳрор мадрасасида 80, Бекларбеги мадрасасида 150, Кўкалдош мадрасасида 80, Шарифбой мадрасасида 20, Шукурхон мадрасасида 20 нафар талаба ўқиган. Лекин олдингидек, аксарият талабалар Тошкент мадрасалари билан қаноатланмай, Бухоро, Самарқанд, Қўқон мадрасаларида билимларини ошириб қайтганлар.
 
Toshkent madrasalari toʻgʻrisidagi arxiv manbalari, oʻsha davr matbuoti yoki ana shu yillarda Toshkentda boʻlgan rus oʻlkashunoslarining maʼlumotlari, ayniqsa, madrasalar soni borasida har xil xabarlar beradi. Xususan, 1865—1868 yillari Toshkentda boʻlgan A.Xoroshxin «Ocherki Tashkenta» nomli kundaligidagi maʼlumotda ayrim madrasalarning nomini, vaqf mulklarini keltirib oʻtgan boʻlsa, N. Maev 1876 yili Toshkentda jami 11 ta madrasa mavjudligini taʼkidlaydi. «Turkistanskie vedomosti» gazetasining 1876 yilgi 48-sonida bosilgan rasmiy maʼlumotda esa 13 ta madrasa tilga olingan.
Тошкент мадрасалари тўғрисидаги архив манбалари, ўша давр матбуоти ёки ана шу йилларда Тошкентда бўлган рус ўлкашуносларининг маълумотлари, айниқса, мадрасалар сони борасида ҳар хил хабарлар беради. Хусусан, 1865–1868 йиллари Тошкентда бўлган А.Хорошхин “Очерки Ташкента” номли кундалигидаги маълумотда айрим мадрасаларнинг номини, вақф мулкларини келтириб ўтган бўлса, Н. Маев 1876 йили Тошкентда жами 11 та мадраса мавжудлигини таъкидлайди. “Туркистанские ведомости” газетасининг 1876 йилги 48-сонида босилган расмий маълумотда эса 13 та мадраса тилга олинган.
 
Biroq XIX asrda Toshkentda yashab ijod etgan muarrix Muhammad Solihxoja esa oʻzining «Tarixi jadidayi Toshkand» asarida Toshkentdagi 20 ta madrasa toʻgʻrisida birmuncha batafsil maʼlumot berib oʻtgan.
Бироқ XIX асрда Тошкентда яшаб ижод этган муаррих Муҳаммад Солиҳхожа эса ўзининг “Тарихи жадидайи Тошканд” асарида Тошкентдаги 20 та мадраса тўғрисида бирмунча батафсил маълумот бериб ўтган.
 
Ular orasida eng qadimiysi — Xoja Ahror jome masjidining shimolida pishiq gʻisht va yoʻnilgan toshdan qurilgan Xoja Ahror madrasasi boʻlib, u yigirmata hujra, bitta darsxona va masjidni oʻz ichiga olgan. U erda Toshkent va boshqa hududlardan tahsil talabida kelgan saksondan ziyod talabalar oʻqishgan.
Улар орасида энг қадимийси – Хожа Аҳрор жоме масжидининг шимолида пишиқ ғишт ва йўнилган тошдан қурилган Хожа Аҳрор мадрасаси бўлиб, у йигирмата ҳужра, битта дарсхона ва масжидни ўз ичига олган. У ерда Тошкент ва бошқа ҳудудлардан таҳсил талабида келган саксондан зиёд талабалар ўқишган.
 
Shayxontohur dahasidagi madrasalardan yana biri Koʻkaldoshdir. Muhammad Solihxojaning yozishicha, bu madrasa Baroqxonning oʻgʻli Darvishxon tomonidan bunyod etilgan. 1735 yil Ufada boʻlgan toshkentlik savdogar N. Alimov maʼlumotlariga koʻra, XVIII asr oxiriga kelib, madrasa karvonsaroyga aylantirilgan. Toshkent tarixi tadqiqotchilaridan A. Dobrosmislov Koʻkaldosh madrasasi dastlab uch qavatli, oʻttiz sakkizta hujrali boʻlganini taʼkidlaydi. Keyinchalik madrasaning faqat bir qavati saqlanib qolgan. Muhammad Solihxoja Koʻkaldosh madrasasi 1868 va 1886 yillarda Toshkentda yuz bergan zilzilalardan qattiq zarar koʻrganini yozadi.
Шайхонтоҳур даҳасидаги мадрасалардан яна бири Кўкалдошдир. Муҳаммад Солиҳхожанинг ёзишича, бу мадраса Бароқхоннинг ўғли Дарвишхон томонидан бунёд этилган. 1735 йил Уфада бўлган тошкентлик савдогар Н. Алимов маълумотларига кўра, XVIII аср охирига келиб, мадраса карвонсаройга айлантирилган. Тошкент тарихи тадқиқотчиларидан А. Добросмыслов Кўкалдош мадрасаси дастлаб уч қаватли, ўттиз саккизта ҳужрали бўлганини таъкидлайди. Кейинчалик мадрасанинг фақат бир қавати сақланиб қолган. Муҳаммад Солиҳхожа Кўкалдош мадрасаси 1868 ва 1886 йилларда Тошкентда юз берган зилзилалардан қаттиқ зарар кўрганини ёзади.
 
Shuningdek, XIX asrning 30-yillarida Muhammad Alixon buyrugʻi bilan bunyod etilgan Azimota madrasasi ham Chorsu yaqinida boʻlgan. Lekin bu madrasa haqida maʼlumotlar juda kam.
Шунингдек, XIX асрнинг 30-йилларида Муҳаммад Алихон буйруғи билан бунёд этилган Азимота мадрасаси ҳам Чорсу яқинида бўлган. Лекин бу мадраса ҳақида маълумотлар жуда кам.
 
«Tarixi jadidayi Toshkand» asarida batafsil tavsiflangan va eng koʻp tilga olingan madrasa Eshonquli dodxoh madrasasidir. Bu madrasa 1256 (1838) yili Toshkent hokimi Lashkar Beklarkegining oʻgʻli Eshonquli dodxoh tomonidan qurdirilgan boʻlib, Yunusxon madrasasining janubi-sharqida joylashgan va katta koʻchaga tutash boʻlgan. U erda 1920 yil Vaqf shoʻʼbasi qaramogʻidagi madrasada Murodxoʻja Solihxoʻja oʻgʻli isloh qilingan diniy va dunyoviy darslar tashkil etadi. Xarobaga aylangan Eshonquli dodxoh madrasasining oxirgi qoldiqlari 1964 yilda surib, tekislab tashlangan.
“Тарихи жадидайи Тошканд” асарида батафсил тавсифланган ва энг кўп тилга олинган мадраса Эшонқули додхоҳ мадрасасидир. Бу мадраса 1256 (1838) йили Тошкент ҳокими Лашкар Бекларкегининг ўғли Эшонқули додхоҳ томонидан қурдирилган бўлиб, Юнусхон мадрасасининг жануби-шарқида жойлашган ва катта кўчага туташ бўлган. У ерда 1920 йил Вақф шўъбаси қарамоғидаги мадрасада Муродхўжа Солиҳхўжа ўғли ислоҳ қилинган диний ва дунёвий дарслар ташкил этади. Харобага айланган Эшонқули додхоҳ мадрасасининг охирги қолдиқлари 1964 йилда суриб, текислаб ташланган.
 
Muhammad Solihxoja 1274 (1857) yili Toshkent hokimi Ahmad qushbegi (1856—1857) tomonidan Qaffol Shoshiy maqbarasi janubida Moʻyi Muborak madrasasi qurilganini yozadi. Tarixchi oʻsha davrlarda madrasa oʻrnini aholi Xoja Ahror tugʻilgan joy deb tushungani bois «Xoja Ahror maydoni» deb ataganini taʼkidlaydi. Asarda keltirilishicha, madrasaning alohida bir gumbazi boʻlib, unda Paygʻambarimiz (alayhissalom)ning soch tolalari — moʻyi muborak saqlangan.
Муҳаммад Солиҳхожа 1274 (1857) йили Тошкент ҳокими Аҳмад қушбеги (1856–1857) томонидан Қаффол Шоший мақбараси жанубида Мўйи Муборак мадрасаси қурилганини ёзади. Тарихчи ўша даврларда мадраса ўрнини аҳоли Хожа Аҳрор туғилган жой деб тушунгани боис “Хожа Аҳрор майдони” деб атаганини таъкидлайди. Асарда келтирилишича, мадрасанинг алоҳида бир гумбази бўлиб, унда Пайғамбаримиз (алайҳиссалом)нинг соч толалари – мўйи муборак сақланган.
 
Yuqorida tilga olinganlardan Koʻkaldosh madrasasi bugungi kunda ham oʻz faoliyatini davom ettirib, koʻplab talabalar taʼlim oladigan dargoh sifatida ishlab turibdi. Qolganlari esa, yurtimizning yorqin maʼnaviy qiyofasini oʻzida aks ettiruvchi muborak tarixiy obidalar qatorida munosib oʻrin egallab kelmoqda.
Юқорида тилга олинганлардан Кўкалдош мадрасаси бугунги кунда ҳам ўз фаолиятини давом эттириб, кўплаб талабалар таълим оладиган даргоҳ сифатида ишлаб турибди. Қолганлари эса, юртимизнинг ёрқин маънавий қиёфасини ўзида акс эттирувчи муборак тарихий обидалар қаторида муносиб ўрин эгаллаб келмоқда.
 
* [[Koʻkаldоsh mаdrаsаsi]]([[XIV аsr]])
* [[Kаffоl-Shоshi mаqbаrаsi]]([[XV аsr]]) <!--Qaffol yoki Kaffol? -->
* [[Hаzrаti Imоm аrхitеkturа аnsаmbli]]([[XVI аsr]])
* [[Аbul Qоsim mаdrаsаsi]]([[XIX аsr]])
* [[Bаrаkхоn mаdrаsаsi]]([[XVI аsr]])
* [[Jumа mаsjidi]] ([[XIX аsr]])
* [[Аmir Tеmur muzеyi]]
* [[Аmir Tеmur xiyoboni]]
* [[Mustаqillik mаydоni]]
* [[Istiqlol mаydоni]]
* [[Jаsоrаt mоnumеnti]]
* [[Hаsti Imоm mаydоni]]
* [[Tillа Shаyх mаsjidi]]
* [[Xаdrа mаydоni]]
* [[Soʻfi Оtа mаqbаrаsi]]
* [[Toshkent teleminorasi]]