|
1999 -yil noyabr oyida YUNESCO Bosh konferensiyasining Parijda bo`lganboʻlgan 30-majlisida Markaziy Osiyoning qadim shahrlaridan biri Termiz shahrining 2500 yillik yubileyini 2001 yilda xalqaro miqyosda nishonlashga qaror qilindi. Mazkur qaror munosabati bilan Ozbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi 1999 yilning 27 dekabrida "«Termiz shahrining 2500 yillik yubileyini 2001 yilda o`tkazishoʻtkazish va unga tayyorgarlik ko`rishkoʻrish to`g`risida"toʻgʻrisida» maxsus qaror qabul qilindi.
Ushbu qarorlar asosida 2002 yil 2 aprelda o`ziningoʻzining 2500 yillik yoshini nishonlagan Termiz shahri ko`plabkoʻplab katta voqealar va larzalarni boshidan kechirgan. Butun tarixi davomida Termiz Markaziy Osiyo xalqlari madaniy taraqqiyoti va o`zbekoʻzbek xalqi davlatchiligi tarixida muhim rol o`ynaganoʻynagan. "«Buyuk Ipak Yo`li"Yoʻli»ning asosiy chorrahalaridan biri sifatida dunyo sivilizatsiyasi rivojiga sezilarli darajada hissa qo`shganqoʻshgan qadim shahardir. Buddizm dinining va u bilan bog`liqbogʻliq bo`lganboʻlgan memorchilik an`analarininganʼanalarining Xitoy va Uzoq Sharq mamlakatlariga tarqalishi ham aynan Termiz orqali yuz bergan.
Termizning geografik jihatdan qulay joylashishi, iqlimi va strategik mavqei ko`plabkoʻplab davlatlar va hukmdorlarning diqqat-e`tiborinieʼtiborini o`zigaoʻziga tortar edi. Shuning uchun u Eron va grek, arab va mo`g`ulmoʻgʻul bosqinchilarining hujumlariga duchor bo`ldiboʻldi, Movarounnahr ichki qon to;kishlarini boshidan kechirdi, mahalliy hokimlar zulmidan azob chekdi. Termiz istilochilarning olovli janglarida yonib ketar, kulga aylanar, qaddini rostlab paydo bo`lardiboʻlardi, o`siboʻsib shon-shuhrat va qudratga ega bo`lardiboʻlardi. U yana halok bo`lardiboʻlardi, yonardi, kulga aylanardi va yana o`zinioʻzini tiklab ulg`ayardiulgʻayardi. Shu sababli Termizning har safar qaytadan tiklanishi qadimgi o`rnidaoʻrnida yuz bermagan.
Ko`hnaKoʻhna Termiz yoki Kushon Termizi amudaryo bo`yidaboʻyida rivoj topgan bo`lsaboʻlsa, Chingizxon bosqinidan song u sharqroqda Surxondaryo bo`yidaboʻyida qad ko`taribkoʻtarib gullab-yashnaydi. XVIII asrning ikkinchi yarmidagi o`zarooʻzaro urushlar tufayli vayronaga aylangan Termiz XIX asrning ikkinchi yarmidan boshlab janubroqda Pattakesar qishlog`iqishlogʻi zaminida bunyod etiladi va ravnaq topadi.
Ko`hnaKoʻhna Termiz obidalari o`ziningoʻzining takrorlanmasligi bilan hamisha qadimgi davr mualliflari, ilk o`rtaoʻrta asr Xitoy sayyohlari va musulmon davri tarixchilarining diqqat-markazida bo`libboʻlib keldi.
Termiz haqidagi qimmatli yozma ma`lumotlarmaʼlumotlar VII asrda Xitoy sayyohi, buddizm monaxi Syuan Tzyan yozmalarida; IX-XIX—X asrlar arab muarrixlari Ibn Xo`rdodbehXoʻrdodbeh, Ibn Xavqal, Maqdisiy, Istahriy asarlarida; grek, arman, xitoy, fors, arab manbalarida; qadimiy "«Shohnoma"» dostonida, ulug`ulugʻ alloma Abu Rayhon Beruniy, arab sayyohi Ibn Battuta, Ispaniya elchisi Ryui Gonsales de Klavixo, venger sharqshunosi Herman Vamberilar asralarida, o`rtaoʻrta asr mutafakkirlari Alisher Navoiy, Abdurahmon Jomiy, Muhammad Bobur, Hofiz Abru, Anvariy, Hofizi Tanish Buxoriy, Davlatshoh Samarqandiy asarlarida berilgan. Termiz tarixini o`rganishgaoʻrganishga qiziqish ayniqsa XIX asrning ikkinchi yarmi va XX asr boshlaridan yanada kuchaydi. Arxeolog olimlardan V. V. Bartold, D. N. Logofet, N. A. Mayev, V. V. Krestovskiy, I. V. Mushketov, A. A. Semenov, M. E. Masson, V. A. Shishkin, T. V. Grek, B. N. Kostalskiy, B. B. Piotrovskiy, V. A. Vyatkin, D. D. Bukinich, B. N. Zasipkin, L. A. Albaum, G. A. Pugachenkova, E. V. Rtveladze, Ya. G`ulomovGʻulomov, A. A. Asqarov va boshqalar Termizni shaxsan o`rgandilaroʻrgandilar va ilmiy xulosalari bilan shahar tarixini boyitdilar.
Ko`hnaKoʻhna Termiz tarixini o`rganishdaoʻrganishda 1926-19271926—1927 yillarda professor Denike boshliq Moskvaning Sharq xalqlari madaniyati muzeyi ekspeditsiyasi, 1936-19391936—1939 yillarda professor M. E. Masson rahbarligidagi Termiz arxeologik kompleks ekspeditsiyasi, 1961 yili B. Ya. Staviskiy boshchiligidagi Sharq xalqlari muzeyi va Davlat Ermitaji arxeologik ekspeditsiyasi, 1959 yildan professor G. A. Pugachenkova boshliq O`zbekistonOʻzbekiston Respublikasi Sharqshunoslik instituti ekspeditsiyasi, 1972 yildan professor V. M. Masson boshchiligidagi O`zbekistonOʻzbekiston Respublikasi FA Arxeologiya Institutining Baqtriya ekspeditsiyasi, 1980 yildan akademik A. A. Askarov boschiligidagi kompleks ekspeditsiyasi, 1993 yildan professor T. Shirinov boshchiligidagi O`zbekistonOʻzbekiston Respublikasi FA Arxeologiya Institutining Pyer Lerish boshchiligidagi Fransiya Ilmiy tadqiqotlar Instituti Milliy Markazi va Kyudzo Kato boshchiligidagi Yaponiyaning Buyuk Ipak Yo`liYoʻli Akademiyasi bilan hamkorlikda olib borayotgan ekspeditsiyalari katta ahamiyatga ega bo`ldiboʻldi. Natijada, miloddan avvalgi I ming yillik ortalaridan tortib, XVII asrga qadar Termiz shahri xalqlarining moddiy va ma`naviymaʼnaviy madaniyatini yorituvchi ko`plabkoʻplab arxeologik dalillar qo`lgaqoʻlga kiritildi. Mazkur ekspeditsiyalar tarkibida Termiz Davlat Universitetining arxeolog olimlari ham faol ishtirok etib kelmoqdalar.
Rivoyatlarga ko`rakoʻra, Termizni miloddan avvalgi VII asrda Baqtriyaning birinchi podshosi Zaroastr bunyod etgan. Miloddan avvalgi VI asrda bu yerlarni bosib olgan Eron Ahamoniylari Termizni juda ko`hnakoʻhna shahar deb ta`riflashgantaʼriflashgan. Shahar Aleksandr Makedonskiy bosqiniga qadar Ahamoniylar davlatiga bo`ysunganboʻysungan.
Termizning tarixiga kirgan ilk nomlaridan biri Taramasta - — Taramata (baqtrcha - — daryo qirg`og`iqirgʻogʻi) bo`lganboʻlgan. MIloddan avvalgi 327 yili Aleksandr Makedonskiy Termizni zabt etib, shaharni o`zoʻz nomi bilan Aleksandriya deb ataydi. Aleksandr Makedonskiy hukmronligi tugaganidan keyin Grek-Baqtriya davlatining asoschisi Demetriy shaharga Demetris nomini beradi. Miloddan avvalga I asrda Grek-Baqtria davlatining kushonlar tomonidan tor-mor qilinishi munosabati bilan Termiz, yozma manbalarning guvohlik berishicha, Ta-limmi shahri deb Xitoy manbalarida esa, Tu-mi (Tami) deb atala boshlaydi.
Termiz asosan kushonlar davrida (mil. avv. I - — mil. III asrlar) yuksak rivojlanadi. Bu davrda Termiz Hindiston bilan g`arbgʻarb, shimol, sharq mamlakatlari bilan bo`g`laydiganboʻgʻlaydigan savdo yo`llaridagiyoʻllaridagi yirik shaharga aylanadi. Termizda ko`plabkoʻplab budda ibodatxonalari va mo`lamoʻla-maqbaralar quriladi.
V-VIV—VI asrlarda Termiz yuz bergan urushlar oqibatida goh eftaliylar hukmronligi, gohida eron sosoniylari hukmronligi ostida bo`ldiboʻldi. VII asrdab boshlab Termizni termizshohlar sulolasi boshqardi. 705 yili Termizni arab istilochilari zabt etdilar.
IX -XIIIX—XII asrlarda Termiz yirik feodal shahar sifatida ma`muriymaʼmuriy, savdo, hunarmandchilik va ilm-ma`rifatmaʼrifat markaziga aylandi. Bu davrda shaharni o`raboʻrab turgan istehkom devorning uzunligi 10 km ni tashkil etib, 9 ta darvozasi bo`lganboʻlgan. Shu davrda Termizda dunyoga mashhur bo`lganboʻlgan shoirlar, allomalar, muhaddislar, diniy va dunyoviy olimlar yetishib chiqdi.
IX-XIIIX—XII asrlarda Termiz G`aznaviylarGʻaznaviylar, Saljuqiylar va Qoraxoniylar davlarlari tasarrufida bo`ldiboʻldi. 1206 yili Xorazmshoh Muhammad davlati ixtiyoriga o`tdioʻtdi. 1220 yili Chingizxon qo`shinlariqoʻshinlari tomonidan 11 kunlik qamaldan song vayron qilindi.
XIII asrning ikkinchi yarmidan boshlab Termiz eski o`rnidaoʻrnida emas, sharqroqda Sulton Saodat maqbarasi tevaragida yana rivojlandi. Temuriylar davlati tarkibiga o`tgandanoʻtgandan keyin u gullab-yashnaydi va Shahri g`ulgulagʻulgula nomini oldi.
Termiz Shayboniylar davlati tasarrufiga o`tgandanoʻtgandan keyin ham rivojlanishda davom etdi. Kohna Termiz qal`asini qayta tiklash ishlari olib borildi. Minoralar, masjidlar va xonaqohlar qurildi.
Ilm-ma`rifatmaʼrifat rivoj topdi. XVIII asrning ikkinchi yarmida olib borilgan o`zarooʻzaro janglar, taxt talashishlar tufayli Termiz butunlay vayron bo`ldiboʻldi. Faqat Salovat va Pattakesar qishloqlarigina saqlanib qoldi. Masjidlar, minoralar va saroylar quladi.
XVII asrning ikkinchi yarmida Surxondaryo bo`yidagiboʻyidagi Ko`hnaKoʻhna Termizdan janubda Pattakesar qishlog`iqishlogʻi paydo bo`ldiboʻldi. Qishloqning kengayib borishi hisobiga oradan bir asr o`tgandanoʻtgandan keyin hozirgi Termiz shahri qad ko`tardikoʻtardi. Yangi Termizning vujudga kelishi Rossiya-Angliya munosabatlarining keskinlashgan davriga to`g`ritoʻgʻri keldi-ki, Rossiya bu joylarda o`zoʻz ta`sirinitaʼsirini kuchaytirish maqsadida O`rtaOʻrta Osiyoga harbiy yurishlarini boshlab yuborgan edi.
1873 yilning 28 sentyabridagi shartnoma Buxoroni Rossiyaga qaram davlatga aylantirgan bo`lsaboʻlsa, 1888 yil 23 iyundagi qo`shimchaqoʻshimcha shartnoma ruslarning Termizga kelishi va bu yerda istehkomlar qurish masalasini hal qilgan edi. 1893 yilning 15 yanvarida Termiz Buxoro amiri tomonidan Rossiya hukumatiga berilgan edi. Yangi Termizda Rossiya manfaatini himoya qilish maqsadida qurilishlar boshlandi, ko`plabkoʻplab harbiy qismlar keltirildi. Tuproqqo`rg`onTuproqqoʻrgʻon va mustahkam istehkom qurildi. Termir yo`lyoʻl qurilishi, telegraf, aloga, elektr tarmoqlarining tortilishi Termizning rivojlanishi va Amudaryo bo`yidagiboʻyidagi harbiy-strategik ahamiyatga ega bo`lganboʻlgan shaharga aylanishiga olib keldi.
1917 yilgi davlat to`ntarishidantoʻntarishidan keyingi Sovet imperiyasi davrida ham Termiz o`ziningoʻzining harbiy-strategik ahamiyatini yo`qotmadiyoʻqotmadi. Bu davrda Termizda katta-katta inshootlar qurildi. Ma`muriyMaʼmuriy binolar qad ko`tardikoʻtardi. Ilm-fan rivojlandi, madaniyat va san`atsanʼat ravnaq topdi.
Mustaqillik yillarida Termiz chiroyini yanada ochdi, shahar ko`chalarikoʻchalari boshqadan qurilib, ravon va keng ko`chalargakoʻchalarga aylantirildi, istirohat bog`laribogʻlari, sharqona usuldagi muhtasham va obod bozorlar, zamonaviy ma`muriymaʼmuriy binolar, o`yingohlaroʻyingohlar, teatr va kinoteatrlar, ilm-fan maskanlari barpo etildi, borlari ta`mirlanditaʼmirlandi. Qisqasi, shaharning qiyofasi tanib bo`lmasboʻlmas darajada o`zgardikioʻzgardiki, bu o`zoʻz navbatida har bir termizlik qalbida quvonch va faxrlanish hissini uyg`otmoqdauygʻotmoqda.
== Weblinks ==
* [http://www.meridian-hotel.com 4 star Meridian hotel in Termez]
* [http://travel.sv.uz Travel guide to Termez, history of Termez]
* [http://archaeomuseum.freenet.uz http://archaeomuseum.freenet.uz]
* [http://foto.rambler.ru/users/gmamedaliev/termez/ Termez Photos]
{{wikify}}
| 