|
[[Tasvir:Map-Uyghuric_Language_World.jpg|right]]
'''Qarluq tillari''' — ikki tarixiy va makoni jihatdan qo'shniqoʻshni, lekin, mumkin, kelib chiqishi bo'yichaboʻyicha turli turkiy tillar guruhlari: sharqiy [[qarluq-uyg'ur tillari|qarluq-uyg'uruygʻur]] va g'arbiygʻarbiy [[qarluq-xorazmiy tillari|qarluq-xorazmiy (chig'atoychigʻatoy)]] tillarining birlashmasi.
Qarluq-uyg'uruygʻur va qarluq-xorazmiy tillari bir-birlari bilan aloqa qilishgan, buning natijasida ular o'rtasidaoʻrtasida bir qator o'zigaoʻziga xos izoglossalar mavjud.
Qarluq-uyg'uruygʻur va qarluq-xorazmiyga bo'lishboʻlish [[Baskakov, Nikolay Aleksandrovich|N. A. Baskakov]] tomonidan tavsiya etilgan, lekin amalda har doim ham rioya qilinmaydi: qarluq-uyg'uruygʻur va qaluq-xorazmiy farqlanmaydi yoki qarluq-uy'guruy’gur qarluq ichidan chiqariladi (hammasi yoki qisman) va ''uyg'uruygʻur-o'g'uzoʻgʻuz'' yoki ''uyg'uruygʻur-tuqyuy tillari'' sifatida ifodalanadi.
[[Mudrak, Oleg Alekseyevich|O. A. Mudrak]]ning turkumlashida orxon-yenisey, qadimgi uyg'uruygʻur, xalaj (arg'uargʻu) va zamonaviy qarluq tillari bir butunni tashkil etadi.
== Kelib chiqishi ==
{| class="wikitable"
| rowspan="17" bgcolor="#d1ebeb" | [[Turkiy bobotil|Eng qadimgi turkiy]]
| rowspan="4" bgcolor="#d6e1ec" style="border-left:none;"| Janubi-sharqiy umumiy turkiy
| colspan="2" bgcolor="#e4e0f0" | G'arbGʻarb
|
* [[O'zbek tili|O'zbekOʻzbek]]
|-
| colspan="2" bgcolor="#e4e0f0" | Sharq
|
* [[Uyg'ur tili|Uyg'urUygʻur]]
* Taranchi
* [[Sariq-yug'ur tili|G'arbiyGʻarbiy yug'uryugʻur]] (Sariq uyg'uruygʻur)<ref>Deviating. Probably of South Siberian origin (Johanson 1998) [http://www.turkiclanguages.com/www/classification.html Classification of Turkic languages at Turkiclanguages.com]</ref>
* [[Salar tili|Salar]]<ref>Deviating. Historically developed from Southwestern (Oghuz) (Johanson 1998) [http://www.turkiclanguages.com/www/classification.html Classification of Turkic languages at Turkiclanguages.com]</ref>
* [[Orxon-yenisey tili|Qadimgi turkiy]] <small>(o'likoʻlik)</small>
* [[Chig'atoy tili|Chig'atoyChigʻatoy]] <small>(o'likoʻlik)</small>
* [[Ayniy tili|Ayniy]]<ref>Aini contains a very large [[Persian language|Persian]] vocabulary component, and is spoken exclusively by adult men, almost as a [[cryptolect]].</ref>
* [[Lobnor tili|Lobnor]]
|}
== Qarluq-uyg'uruygʻur tillari ==
Sharqiy turkiy osttarmoq -d- ga mansub, [[Til guruhlari boʻyicha bobo turkiy tildagi -d- ning refleksatsiyasi|boboturkiy -d-]] tish xususiyatini saqlaydi (portlovchi -d- yoki sirgʻaluvchi -δ-, -z-). -j- reflekslari qarluq-xorazmiylar bilan aloqalarining natijasidir. [[uyg'ur runa tili|uygʻur runa (orxon-uygʻur)]] yoki [[orxon-yenisey tili|orxon-yenisey]] tiliga borib taqaladi.
Принадлежат к восточнотюркской подветви -d-, [[рефлексация пратюркского -d- по языковым группам|пратюркское -d-]] сохраняет зубной характер (взрывное -d- или фрикативные -δ-, -z-). Рефлексы -j- являются результатами контактов с карлукско-хорезмийскими. Восходят к [[уйгурский рунический язык|уйгурскому руническому (орхоно-уйгурскому)]] или [[орхоно-енисейский язык|орхоно-енисейскому]].
Yozma qarluq-uygʻur tili [[qoraxoniy tili|qoraxoniy]] deb ham ataladi, soʻnggi bosqichda — qoraxoniydan keyingi. [[qadimgi uyg'ur tili]] ham mavjud boʻlgan.
Письменный карлукско-уйгурский язык называется также [[караханидский язык|караханидским]], на позднейшем этапе — послекараханидский. Существовал также [[древнеуйгурский язык]].
Hozirgi vaqtda ogʻzaki qarluq-uygʻur nutqi, mumkin, anʼanaviy ravishda [[o'g'uz tillari|oʻgʻuz]] yoki qarluq-xorazmiy tillariga olib boriladigan [[xalaj tili|xalaj (argʻu) tili]]dan ([[qadimgi uyg'ur tili]] davomchisi sifatida koʻriladigan) tashqari yoʻqotilgan. Qadimiy xususiyatlari qatorida quyidagilar tavsiflanadi: -d- saqlanishidan tashqari bu, misol uchun, koʻproq ketma-ket boshlangʻich h- ning saqlanishi va uzoq davom etish belgisiga koʻra unlilarni qarama-qarshi qoʻyishda koʻrinadi (xalaj tilida uchlik xususiyat kasb etadi, nomaʼlum, buni qadimiy deb tan olish mumkinmi).
Разговорная карлукско-уйгурская речь в настоящее время утрачена, кроме, возможно, [[халаджский язык|халаджского (аргу) языка]] (рассматривается как потомок [[древнеуйгурский язык|древнеуйгурского]]), традиционно относимого к [[огузские языки|огузским]] или карлукско-хорезмийским. Характеризуется рядом архаичных черт: помимо сохранения -d- это, например, наиболее последовательное сохранение начального h- и противопоставление гласных по долготному признаку (в халаджском оно троичное, неизвестно, можно ли это признавать архаизмом).
Baʼzan qadimgi uygʻur tilining davomchisi sifatida anʼanaviy ravishda [[xakas tillari]]ga olib boriladigan [[sariq-yug'ur tili]] ham qaraladi (izlanuvchi Vadim Ponaryadov talqini).
Также в качестве потомка древнеуйгурского иногда рассматривается [[сарыг-югурский язык]], традиционно относимый к [[хакасские языки|хакасским]] (трактовка исследователя Вадима Понарядова).
== Qarluq-xorazmiy tillari (xususan qarluq) ==
== Adabiyotlar ==
* N. A. Baskakov. ВведениеVvedenie вv изучениеizuchenie тюркскихtyurkskix языковyazikov. МM., 1962. (qayta nashr., МM., 2006)
* A. N. Samoylovich. ТюркскоеTyurkskoe языкознаниеyazikoznanie. ФилологияFilologiya. РуникаRunika. МM., 2005
* [[Tenishev, Edxyam Raximovich|E. R. Tenishev]] (nashr.). СравнительноSravnitelno-историческаяistoricheskaya грамматикаgrammatika тюркскихtyurkskix языковyazikov. РегиональныеRegionalnie реконструкцииrekonstruksii. МM., 2002.
| 