Ibrahim Şinasi - kashshof usmonli ziyoli, yozuvchi, jurnalist, tarjimon, dramaturg va gazeta muharriri edi, (1826-yil 5-avgust - 1871-yil 13-sentyabr) U bir qancha sohalarda yangilik yaratgan: Usmonli pyesasining ilk namunalaridan birini yozgan, she’riyatni fransuz tilidan turk tiliga tarjima qilish tendentsiyasini rag‘batlantirgan, Usmonli turk tilini yozishda qo‘llanilgan yozuvni soddalashtirgan. Usmonli yozuvchilardan birinchisi, keng omma uchun maxsus yozgan. Shinasi o'zining "Terjuman-i Ahval" va "Tasvir-i Efkar" gazetalaridan Tanzimat davrida Yevropa ma'rifatparvarlik g'oyalarini targ'ib qilish uchun foydalangan va savodli Usmonli xalqini tarbiyalashni o'zining shaxsiy vazifasiga aylantirgan. Shinasining koʻpgina loyihalari oʻlimi vaqtida tugallanmagan boʻlsada, “u bir qancha sohalarda yetakchi boʻlgan va hal qilinmagan muammolar boʻlsa, har bir sohaning rivojlanishiga oʻz muhrini qoʻygan”. 

Şinasi imperiya uchun konstitutsiyaning dastlabki tarafdori edi. Şinasi hamkasbi va doʻsti Namik Kemal bilan bir qatorda Usmonli turk ziyolilarining yashirin jamiyati boʻlgan “Yosh Usmonlilar” tashkilotining yetakchi rahbarlaridan biri edi. Evropaning qolgan qismi bilan. Garchi Shinasi islohot maqsadlari amalga oshishidan oldin vafot etgan bo'lsa-da, Yosh Usmonlilarning sa'y-harakatlari to'g'ridan-to'g'ri 1876-yilda imperiyada konstitutsiyaviy monarxiyaga birinchi urinishga olib keldi, o'shanda qisqa muddatli Birinchi Konstitutsiya davri Usmonli konstitutsiyasining yozilishini boshladi. ikki palatali parlamentni yaratish. Shinasi siyosiy faol va o‘z davrining eng ilg‘or adabiy namoyandalaridan biri sifatidagi faoliyati orqali Usmonlilar imperiyasida, keyinroq esa zamonaviy Turkiya Respublikasida zamonaviy va keyingi islohotlar uchun jamoatchilik ongiga asos soldi.

Yoshligi tahrir

 
Ibrahim Şinasining tasviri

Ibrahim Şinasi 1826-yilda Usmonli imperiyasidagi noaniqlik davrida Konstantinopolda (zamonaviy Istanbul) tug'ilgan[1]. Otasi Usmonlilar armiyasida artilleriya kapitani boʻlib xizmat qilgan va rus-turk urushlaridan birida vafot etgan. U onasi va qarindoshlari qo‘lida tarbiyalanib, mahalla maktabida ta’lim olishni boshlagan[2]. Şinasi harbiy xizmatchi boʻlish niyatida boshlangʻich maktabda oʻqigan[3]. U arab, fors va fransuz tillaridan saboq olib, Mushiriyat qurol-yarog'ida ishladi[2]. Yoshligida u taniqli islohotchi Mustafo Reshid Pasha bilan yaqin munosabatlar o'rnatdi va unga Parijda moliya bo'yicha o'qish uchun hukumat grantini olishga yordam berdi[1].

Hukumat faoliyati tahrir

Şinasining hukumat amaldori sifatidagi qisqa muddatli faoliyati Ta'lim qo'mitasidagi lavozim bilan bog'liq edi. Bu guruh Usmonli maktablarini baholash va qayta qurish uchun mas'ul edi. U 1853-yilda Parijdan qaytgach, ishdan bo'shatilgunga qadar ushbu tashkilot a'zosi bo'lib xizmat qildi. U 1863-yilda yana lavozimidan chetlatilishi uchun qayta tiklanadi. Uning ishdan bo‘shatilishi hukumatni tanqid qilish va “yevropacha” g‘oyalarni ilgari surish bilan shug‘ullanayotgan jurnalistik faoliyati natijasida yuzaga kelgan bo‘lsa kerak. Sinasi Ta'lim qo'mitasidan ikkinchi marta ishdan bo'shatilishidan bir kun oldin, u "vakilliksiz soliqqa tortilmaydi" tamoyilini himoya qiluvchi maqola yozgan edi. Hukumat lavozimidan chetlatilganidan so'ng, Shinasi o'zining yozish va tilshunoslik bilan shug'ullanishi uchun Parijga qaytib keldi. Taxminlarga ko'ra, Mehmed Emin Ali Posho va Mehmed Fuad Posho kabi ba'zi Tanzimat islohotchilari bilan to'qnashuvlar Şinasiyni mamlakatni tark etishga undagan[3].

Til tahrir

Şinasining islohotga, Usmonli va Turk madaniyatiga qoʻshgan katta hissasi uning tildan foydalanishi natijasidir. Shinasiy, Namik Kemal va Ziya Pashaga qadar Usmonli yozuvi asosan elita adabiyoti va xalq adabiyotiga boʻlingan edi. Elitaning yozilishi deyarli faqat qat'iy shakldagi, metr va qofiyadagi she'r (divan shiiri) edi. U arab va fors tillaridan oddiy xalq tushuna olmaydigan lug'at so'zlarini o'z ichiga olgan Usmonli turkiy tilida yozilgan (ular zamonaviy turkchaga ko'proq o'xshab ketadigan "qo'pol turkcha" ( kaba Türkçe )u muloqotdan ko'ra badiiy mukammallikni ta'kidladi. Elita keng omma uchun emas, balki bir-birlari uchun yozgan. Ham elita, ham xalq adabiyoti islom an'analarining elementlarini o'zida mujassam etgan, ammo xalq yozuvi asosan Usmonlilarning O'rta Osiyo ildizlariga tayangan. Unda she'r va nasr qo'llanilgan, ammo elita a'zolari buni jiddiy qabul qilishmagan[4].

Jurnalistika tahrir

Shinasining jurnalistikadagi eng ko'zga ko'ringan korxonasi " Tasvir-i Efkâr [tr] " nashriga asos solgan yoki "G'oyalar tarjimoni", 1862-yilda. Bu Usmonlilar imperiyasidagi birinchi haqiqiy nufuzli gazeta edi[5]. Bu nashr " Tercüman-ı Ahvâl [tr]" nomli boshqa bir gazetaning davomchisi edi Shinasi oʻzining sherigi Ogah Afandi bilan avval asos solgan va tahrir qilgan[6]. Bu gazetalarda u o'rtacha Usmonli turklarining qo'pol tilidan (kaba Türkçe) qattiq ta'sirlangan "jurnalistik turkcha"dan foydalangan. U Usmonli imperiyasining tobora kuchayib borayotgan g'arbiylashuvini, shuningdek, "entsiklopediya" tarafdori edi, u jamoatchilikning turli mavzularda ta'lim olishi kerak deb hisoblardi, shuning uchun uning asarlarida ko'pincha Platon yoki Newton kabi raqamlarga havolalar va tabiiy qonun kabi yuqori tushunchalar mavjud.

Adabiyoti tahrir

Sinasi jurnalistlik faoliyati bilan bir qatorda shoir, tarjimon va dramaturg ham bo‘lgan. 1853-yilda "Divan-i Shinasi" nomli she'rlar to'plamini nashr ettirdi. U tez-tez "usmonli adabiyotining zamonaviy maktabining asoschisi" deb nomlanadi[7]. U turkiy baytni fransuz modeliga koʻproq moslashtirib oʻzgartirishi va koʻplab fransuz sheʼrlarini turk tiliga tarjima qilgani uchun bu unvonga sazovor boʻlgan. “U Yevropa adabiyotiga e’tibor qaratdi, undan tarjimalar qilish zarurligini bildirdi va G’arb adabiyoti namunalarida zamonaviy turk adabiyoti tug’ilishi to’g’ri bashorat bo’ldi, degan e’tiqodini tarqatdi”[7]. Uning she’r tarjimalari, ma’rifatparvar mutafakkirlarining fransuzchadan turkchaga tarjimalari bilan bir qatorda, boshqalarni Yevropa mutafakkirlarining muhim asarlarini tarjima qilishga undagan va Usmonli imperiyasining g‘arblashuviga hissa qo‘shgan[8].

Manbalar tahrir

  1. 1,0 1,1 Somel, Selçuk Akşin., et al. The A to Z of the Ottoman Empire. Lanham, MD: Scarecrow, 2010. Print.
  2. 2,0 2,1 "İbrahim Şinasi." Biyografi. n.p., 2011. Web. 15 Dec 2013. <http://www.biyografi.info/kisi/ibrahim-sinasi>.
  3. 3,0 3,1 Karabell, Zachary. "Şinasi, İbrahim [1826–1871]." In the Encyclopedia of the Modern Middle East and North Africa. Ed. Philip Mattar. 2nd ed. Vol. 4. New York: Macmillan Reference, 2004. 2068–2069. Gale Virtual Reference Library. Web. 16 December 2013.
  4. Burrill, Kathleen R. F. "Literature: Turkish." Encyclopedia of the Modern Middle East and North Africa. Ed. Philip Mattar. 2nd ed. Vol. 3. New York: Macmillan Reference, 2004. 1437–1440. Gale Virtual Reference Library. 16 December 2013.
  5. Between Politics and Literature:Journals in Alexandria and Istanbul at the End of the Nineteenth Century, Elisabeth Kendall, Modernity and Culture: From the Mediterranean to the Indian Ocean, 333.
  6. Between Politics and Literature:Journals in Alexandria and Istanbul at the End of the Nineteenth Century, Elisabeth Kendall, Modernity and Culture: From the Mediterranean to the Indian Ocean, ed. Leila Tarazi Fawaz, C. A. Bayly, (Columbia University Press, 2002), 333.
  7. 7,0 7,1 "Sinasi, Ibrahim." Merriam Webster's Encyclopedia of Literature. Springfield, MA: Merriam-Webster, 1995. Shakespearean Criticism Online. Web. 16 December 2013.
  8. Kayali, Hasan. "Young Ottomans." In the Encyclopedia of the Modern Middle East and North Africa. Ed. Philip Mattar. 2nd ed. Vol. 4. New York: Macmillan Reference, 2004. 2405–2407. Gale Virtual Reference Library.