Vikipediya

Bahoulloh

(Bahoullodan yoʻnaltirildi)

Bahoulloh (kirillcha „Bahoulloh“) (arab  الله‎ بهاء asl ismi Mirzo Husayn Ali 1817-1892) – Bahoiy eʼtiqodining asoschisi. U Forsda zodagon oilada dunyoga keladi va Bobiylar eʼtiqodiga sodiqligi sabab surgun qilinadi. 1863-yil Iroqda, u Tangridan yangi zuhur keltiruvchi ekanligini ilk bor eʼlon qiladi va umrining qolgan qismini Usmoniylar Imperiyasi qamoqlarida oʻtkazadi. Uning taʼlimoti axloqiy va maʼnaviy taraqqiyotdan tortib dunyoni boshqaruvigacha qamrab olib, vahdat va dinning yangilanishi tamoyillarining atrofida aylanadi.[1]

Bahoulloh

Bahoullohning Akkodagi maqbarasi
Tavalludi
Mirzo Husayn-Ali Nuri

12-noyabr 1817-yil
Tehron, Eron
Vafoti 29-may 1892-yil(1892-05-29)
(74 yoshda)
Akko, Usmoniylar Imperiyasi
Fuqaroligi Fors
Millati Forscha
Turmush oʻrtogʻi Asiya
Bolalari Abdul-Baho, Bahiya Xonim
Otasi Mirzo Abbos Buzurg Nuri
Onasi Xadicha Xonim

Bahoulloh rasmiy taʼlim olmay ulgʻaygan boʻlsa-da, oʻqimishli va taqvodor edi. Uning oilasi ancha badavlat edi va Mirzo Huseyn Ali 22 yoshida hukumatdagi lavozimni rad etadi va buning oʻrniga oilaviy mulkni boshqarib, xayriya ishlariga katta vaqt va mablagʻ ajratadi.[2] Bahoulloh hech qanday mavqe yoki shuhrat izlashga qiziqmaydi. 27 yoshida u Bobning xushxabarini qabul qilganini maʼlum qiladi, Tangri yaqinda yangi Mazhar yuborishini targʻib qila boshlagan yangi diniy harakatning shiddatli tarafdorlaridan biriga aylanadi.[3] Bob va uning minglab izdoshlari Eron hukumati tomonidan eʼtiqodi tufayli qatl etiladi. 33 yoshida Bahoulloh moʻʼjiza bilan oʻlimdan qoladi va mol-mulki musodara qilinib, Erondan quviladi.

Siyoh-Chol zindonida zanjirband paytida, ozod etilishidan biroz oldin, Bahoullohga Tangridan vahiy keladi va uning ilohiy vazifasi boshlanadi.[4] 1863-yilda Bagʻdodda u oʻzini Bob bashorat qilgan va kutilayotgan Tangrining elchisi deb eʼlon qiladi. Shu bois, Bahoiylar Bahoullohni qator dinlarning esxatologik umidlariga javob beradigan Tangrining Zuhuri deb eʼtirof etadilar.[4]

Iroqda boʻla turib, Bahoullohning yoʻllagan nomalari yana Eron hukumatining gʻazabini qoʻzgʻatadi va ular Usmoniylar Imperiyasidan uni uzoqroqqa surgun qilishni talab qiladi. U Istanbulda bir necha oyni oʻtkazadi, u erdagi hukumat uning diniy daʼvolariga ziddiyatda boʻlib, Bahoullohni toʻrt yil davomida Edirnada uy qamogʻiga, soʻngra esa ikki yili juda ogʻir oʻtgan Akko-zindon shahridagi qamoqxonada qamoq jazosiga tortadi. Bahoullohga nisbatan cheklovlar asta-sekin yengillashtirilib, uning oxirgi yillari Akko atrofida nisbatan erkinlikda oʻtadi.

Bahoulloh 1 500 jildga yaqin, baʼzilari kitob hajmida boʻlgan nomalar yozadi, ular kamida 802 tilga tarjima qilingan.[2] Baʼzi diqqatga sazovor asarlari qatoriga "Nihon kalimalar", "Kitobi-Iqon" va "Kitobi-Aqdas" (Eng muqaddas kitob) kiradi. Baʼzi asarlar tasavvufiy boʻlib, Tangrining sifati va ruhning taraqqiyotiga qaratilgan boʻlsa, boshqalari jamiyatning ehtiyojlari, izdoshlari uchun diniy qonunlar yoki uning taʼlimotini targʻib qiluvchi Bahoiy muassasalarining tuzilmasi bilan bogʻliqdir.[5] U insonlarning mohiyatan maʼnaviy mavjudot ekanligini oʻrgatadi va ularni ilohiy fazilatlarni rivojlantirishga, jamiyatning moddiy va maʼnaviy taraqqiyotiga hissa qoʻshishga daʼvat etadi.[6]

Bahoulloh 1892-yil Akko yaqinida vafot etadi. U dafn qilingan joyi hozirda 236 mamlakat va hududlarda istiqomat qiluvchi va 5 milliondan 8 milliongacha odamni tashkil etuvchi Bahoiylar nomi bilan tanilgan izdoshlari uchun ziyoratgohga aylandi.[7] Bahoiylar Bahoullohni Iso Masih yoki Muhammad kabi Tangrining Mazhari yoki Tanngrining elchisi deb biladi.[8]

Ismi, maqomi va talaffuzi tahrir

Bahoulloh ([Bahoulloː], arabcha: بَهاءُالله) – maqomi boʻlib, „Allohning shuhrati“ maʼnosini bildiradi. U Nur viloyatidagi zodagon oilaning farzandi boʻlib, Mirzo Huseyn Ali Nuriy (forscha: میرزا حسین‌علی نوری) nomi bilan mashhur edi. 1848-yilda Bedashtdagi anjumanda u arabchadan „Shuhrat“ yoki „Ulugʻvorlik“ degan maʼnoni anglatuvchi Baho (بهاء) maqomini oladi.[9]

Bahoiy eʼtiqodidagi koʻplab ramziy belgilar va iboralar mohiyatan Baho (Baháʼ ب اها) soʻzidan olinadi. Masalan, 9 qirrali yulduz yoki toʻqqiz tomonli ibodatgohlar Baho (Baháʼ ب اها) kalomining qiymatiga ishoralar boʻlib, numerologiya (abjad) tizimiga koʻra (b = 2, h = 5, á = 1, ʼ = 1) 9 ga teng. Bahoiy soʻzi Bahoullohning izdoshi degan maʼnoni anglatadi, Uning oʻgʻli esa Bahoullohga sadoqatini koʻrsatish uchun oʻz unvonini Abdul-Baho (Bahoning xizmatkori) deb tanlaydi. 1930-yillarda Bahoiylar arab tilini lotin yozuviga aniq tarjima qiladigan standartlashtirilgan arab transliterasiyasi tizimini qabul qiladilar.

Erondagi ilk hayot tahrir

 
Bahoullohning otasi, Mirzo Buzurgning tasviri.

Bahoulloh 1817-yil Eronning Tehron shahrida dunyoga keladi. Bahoiy mualliflari uning nasl-nasabini Ibrohimning ikkala xotini, Xetura[10] va Sara[11] orqali, Zardusht[1] paygʻambardan, shoh Dovudning otasi Iesseyadan[12] va Sosoniylar Imperiyasining[1] soʻnggi shohi Yazdigird III dan kelib chiqqan, deb biladilar. Bahoullohning onasi Xadicha xonim[12][13], otasi esa Mirzo Buzurg nomi bilan mashhur boʻlgan Mirzo Abbos-i-Nuri. U kishi Fath-Ali Shoh Qajarning oʻn ikkinchi oʻgʻli Imom-Virdi Mirzoning vaziri boʻlib xizmat qilgan.

Bahoulloh 1835-yil Tehronda bir zodagonning qizi Asiyya Xonimga uylanadi, oʻshanda u 18 yoshda, Asiyya Xonim esa 15 yoshda edilar.[14][15] Yigirma yoshga toʻlganida, Bahoulloh imtiyozli hayotdan voz kechib, buning oʻrniga oʻz vaqti va moddiy resurslarini qator xayriya ishlariga bagʻishlaydi, va u „Miskinlarning Otasi“[2] sifatida taniladi.

Bobning tan olinishi tahrir

Asosiy maqola: Bobiylar Eʼtiqodi

1844-yilning may oyida Sherozlik 24 yoshli savdogar Sayyid Mirzo Ali-Muhammad nafaqat Islomning Vaʼda qilingan Xaloskori (Qoyim yoki Mahdiy [Mihdi]), balki Muso, Iso va Muhammad kabi Tangridan kelgan yangi paygʻambar ekanligi haqidagi xabari bilan Forsni larzaga keltirdi.[8][16] U „Bob“ (arabcha „darvoza“ degan maʼnoni anglatadi) unvonini oldi, bu esa uning ruhiy „ilohiy ilm darvozasi“ sifatidagi maqomini koʻrsatardi va u Tangri tomonidan yuboriladigan yanada buyukroq murabbiyning yaqinda paydo boʻlishiga yoʻl tayyorladi.[16][1]

 
Isroilning Hayfa shahridagi Karmel togʻida 19 ta ayvon oʻrtasidagi Bobning Maqbarasi.

Mulla Husaynga[17] oʻzining ilohiy vazifasini eʼlon qilgandan soʻng, koʻp vaqt oʻtmay, Tangrining hidoyati koʻrsatgan zotga maxsus Lavhni[18] etkazish uchun Bob uni Tehronga yuboradi. Mulla Husayn bir tanishi orqali Bahoulloh haqida xabar topadi, va ushbu Lavhni Bahoullohga etkazishning zaruriyatini his qiladi – Mulla Husayn ushbu voqeani maktub orqali etkazganida, bu xabar Bobga ulkan quvonch bagʻishlaydi.[11] Bahoulloh Lavhni olganida 27 yoshda edi. U Bob bitiklarining haqligini darhol tan oladi va uni boshqalar bilan baham koʻrish uchun koʻtariladi.[14]

Oʻzi tugʻilib oʻsgan Nur viloyatida, Bahoullohning mashhur inson sifatidagi maqomi Bob taʼlimotini oʻrgatish uchun katta imkoniyatlar yaratadi va uning safarlari koʻpchilikni, jumladan islom ulamolarini ham jalb qiladi.[19] Uning Tehrondagi uyi faollikning markaziga aylanadi, va u din uchun oliyhimmat moliyaviy yordamlar koʻrsatadi.[20] Bahoulloh 1848-yilning yozida Xuroson viloyatidagi Bedashtda, 22 kun davom etgan[1] va Bobning 84[21] nafar izdoshi qatnashgan yigʻilishga tashrif buyurib, anjumanni tashkil qiladi. Bu anjumanda Islomning (sharʼiy) qonunlarini saqlab qolmoqchi boʻlganlar va Bob yangi diniy saltanatni boshlab berganiga ishonganlar oʻrtasida tarixiy munozaralar boʻlib oʻtadi. Bahoulloh ikkinchi nuqtai nazar atrofida murosa kelishuviga oʻz taʼsirini koʻrsatadi.[22] Aynan Bedashtda Mirzo Husayn-Ali Nuriy Baho (Baháʼ)[1] ismini oladi va boshqa barcha ishtirokchilarga ham yangi ruhiy ismlar beradi;[2] [23] bundan keyin Bob oʻz Lavhlarida ularga shu nomlar bilan murojaat qiladi. Bobning eng mashhur shogirdi Tohira (arabchadan „pokiza“ degan maʼnoni anglatadi) anjumandan soʻng hibsga olinganida, Bahoulloh uni himoya qilish uchun bu ishga aralashadi. Keyinchalik uning oʻzi ham vaqtinchalik hibsga olinib, bastinado bilan jazolanadi.[24]

 
Har bir Bahoiy uchun ziyoratgoh boʻlgan Bob Maqbarasining oqshom koʻrinishi

Bobiylar dini koʻplab izdoshlarni jalb qilib, tezda butun Fors boʻylab tarqaladi. Bu holat, ulamolarning jamoatlari va shu bilan imtiyozlarni ham yoʻqotishdan, va Bobiylar jamoasining taʼsiri kuchayishidan havotirdagi fuqarolik hokimiyatning keng koʻlamli qarshiliklarini keltirib chiqaradi,[10] natijada minglab Bobiylar tinimsiz taʼqib kampaniyalarida oʻldiriladi. 1850-yilning iyul oyida Bobning oʻzi ham 30 yoshida Tabrizda otib oʻldiriladi.[1]

Bob oʻz taʼlimotida oʻzini, insoniyat komillikka erishganining ramzi – barcha odamlar birdamlikda, bir insoniy oiladek yashaydigan, mustahkam tinchlikni oʻrnatish uchun Tangri tomonidan yuborilgan ikki Tangri mazharlarining birinchisi deb ataydi.[25] Bahoiylar, Bobning taʼlimoti „barcha millatlar birligi, barcha dinlar hamjihatligi, barcha odamlarning teng huquqliligi, hamda, rahm-shafqatli, maslahatlashuvli, bagʻrikeng, demokratik, axloqiy dunyo tartibi bilan tavsiflanadigan jamiyatni oxir-oqibat barpo etish uchun“ zamin yaratdi[21], deb biladilar. Bobning barcha taʼlimotida "Tangri zohir etadigan zot", Bob yoʻl tayyorlayotgan buyuk vaʼda qilingan Zotga ishoralar bor. Bob koʻplab bashoratlarida keyingi ilohiy muallim, U kutayotgan Oʻz shahidligidan koʻp oʻtmay paydo boʻlishini taʼkidlaydi.[26] Bob oʻzining asosiy asarlaridan birida shunday deydi: "Nigohini Bahoullohning tartibotiga qaratib, oʻz Tangriga hamdu sanolar aytgan muborakdir".[16]

Hibsga olinishi va qamoq jazosiga hukm qilinishi tahrir

Bobning qatl etilishi va Bobning etakchi shogirdlarining, jumladan, deyarli barcha Hayot Harflari (arab الحي حروف) ning ommaviy qirgʻin qilinishi Bobiylar jamoasi uchun qattiq zarba boʻldi. Musulmon peshqadamlari aqidaparast olomonni ularga qarshi zoʻravonlikka undaganida, koʻp bobiylar hujum qilganlarga qarshi tajovuzkor harakatlar qilishdan bosh tortib, oʻzlarini himoya qilishga kirishardilar,[2] ammo, odatda bu, ularni oʻldirish bilan yakunlanardi. Bobiylar jamoasining baʼzi sabotsiz aʼzolari, shafqatsiz taʼqiblar oqibatida, Bob eʼlon qilgan haqiqatlarni toʻgʻri tushunadigan etakchilarini yoʻqotib qoʻyganliklari sababli, oʻzlarini, Bob belgilab qoʻygan tamoyillarning asl doirasida ushlab tura olmasliklarini, oldindan aytish mumkin edi, va shunday boʻldi ham. 1852-yil 15-avgustda oʻzlari koʻrib turgan dahshatlardan aqlini yoʻqotgan va umidsizlikka tushgan ikki yosh Bobiy bu fojialarda Eron shoxini ayblab, Nasriddin Shohga suiqasd qiladilar. Ular ishlatgan toʻpponcha qushlarga otiladigan sochma oʻq bilan oʻqlangan va shohga jiddiy jarohat etkazmagan edi. Biroq, bu suiqasd Bobiylar jamoasiga shafqatsizlikda avvalgidan ham ogʻir boʻlgan yangi taʼqiblar toʻlqinini olib keladi. Mamlakatni zoʻravonlik toʻlqini qamrab oladi.[10]

Tergovlar bu ikki jinoyatchi yordamsiz oʻzi harakat qilganini aniqlagan boʻlsa-da, taniqli yoki gumon qilinayotgan Bobiylarni, jumladan, Bahoullohni ham kollektiv jazolash uchun, hukumat vazirlari bir-birlari bilan kimoʻzar raqobat qilganliklari tufayli, „terror hukmronligi“[10] boshlanadi, natijada oʻsha yili 10.000dan ortiq Bobiylar oʻldiriladi.[16] Bobiylar harakatini qoʻllab-quvvatlashi bilan tanilgan Bahoulloh hibsga olinib, Tehrondagi „Siyoh Chol“ (Qora oʻra) zindoniga tashlanadi. Siyoh Chol, oldinroq jamoa hammomlaridan biri uchun suv taʼminlovchi hovuz boʻlgan edi. Uning devorlari ichidagi mahbuslar sovuq va badboʻy havoda, juda ogʻir zanjirlar kishani azobida edilar. Zanjirlar Bahoullohning badanida hayotining oxirigacha oʻz izini qoldiradi. Shohning onasi va hukumat vakillari, shohning maqtoviga sazovor boʻlish uchun Bahoullohni qatl qilishga sabab izlaganliklari tufayli, Bahoulloh toʻrt oy davomida oʻsha zindonda mahbuslikda boʻldi.[19]

Vahiy tahrir

Siyoh-Chol qamoqxonasida, mazkur qorongʻulik muhitda yana bir tasavvufiy voqea yuz beradi. Bahoulloh, zohiran har jihatdan inson boʻla turib, u Tangri tomonidan insoniyatga yangi xabar keltirish uchun tanlangan, Bob eʼlon qilgan vaʼda qilingan zot, ekanligini tavsiflaydi.[1] Bahoiylar, Bahoullohning ruhiy vazifasining bu tongini Bobning "Olloh zohir etadigan Zot" haqidagi bashoratlarining amalga oshishining boshlanishi, deb biladilar.[27] Bob va Bahoullohning[21][28] qoʻshaloq vahiysining „ajralmas“ tabiati va birligi, bahoiylar uchun, har ikkala taʼlimotni yagona diniy birlikdek koʻrishi va 1844-yil Bob vazifasini eʼlon qilgan kuni Bahoiy eʼtiqodining boshlanish sanasi, deb bilishlarining sababidir.

Forsdan surgun qilinish tahrir

 
Bahoullohning pasporti, 1853 yil, yanvar

Toʻrt oy davomidagi ogʻir uqubatlardan soʻng, Bahoullohning ыhohning hayotiga[16] suiqasd qilinishiga aloqasi yoʻqligi isbotlangach, u kasal va mutloq ozgan holda Siyoh-Choldan ozod qilinib, oʻz vatani Erondan umrbod surgun qilinadi.[12] Oʻzining bepoyon mulki va boyligidan mahrum qilingan Bahoulloh va uning oilasini 1853-yil yanvar oyining oʻta qattiq qishida Bagʻdodga joʻnatishadi, shu tariqa umrining oxirigacha Usmonlilar Imperiyasi hududidagi surgunlar boshlanadi.[3]

Surgunlikdagi hayot tahrir

Bagʻdod tahrir

Bahoulloh Bagʻdodga etib kelgach, Forsda Bobning taʼqibga uchragan izdoshlarining soʻnib borayotgan ruhini ragʻbatlantirish va jonlantirish uchun xabarlar va din muallimlarini joʻnata boshlaydi. Vaqt oʻtishi bilan baʼzi bobiylar Bahoullohga yaqinroq boʻlish uchun Bagʻdodga koʻchib keladilar. Ulardan biri, keyinchalik Subh-i-Azal nomi bilan tanilgan, Bahoullohning 13 yosh kichik oʻgay ukasi unga ergashib, Bobiylar qatoriga kirgan, va hatto baʼzi dastlabki safarlarida uning nomidan kuzatuvchi boʻlgan Mirzo Yahyo edi. Otalarining vafotidan soʻng Yahyoning tarbiyasi va unga gʻamxoʻrlik qilish bilan asosan Bahoulloh shugʻullangan.[1] Bahoulloh Siyoh-Chol zindonida boʻlganida Yahyo yashirinib yuradi,[1] biroq, Bahoulloh Iroqga surgun qilinganidan soʻng, u kiyimlarini almashtirib, Eronni tark etadi va Bagʻdod tomon yoʻl oladi.[10]

Yahyo bir muncha vaqt Bagʻdodda Bahoullohning kotibi boʻlib xizmat qiladi, biroq, Bobiylarning Bahoullohga borgan sari maftun boʻlayotganliklariga nisbatan hasadi, Yahyoni Bobiylar diniga rahbarlik qilish yoʻlini izlashga majbur qiladi.[10][19] Yahyo va uning bir necha tarafdorlari Bobiylar orasida oʻzlarini ulugʻlashga urinadilar, Bob bir necha yil oldin, Yahyo hali oʻsmirlik chogʻida[1][29] "Tangri zohir etadigan zot" zohir boʻlgunga qadar Yahyoni belgilangan etakchi deb yozgan edi. Bu maktub, u Bobning vorisi yoki noibi etib tayinlanganligini anglatadi, deb taʼkidlar edi Yahyo. Mazkur maktubda bunday maqom koʻrsatilmaganligi va Bobning boshqa bitiklarida uning dinidan „vorislik yoki noiblik muassasasi“[21] qoidalari aniq olib tashlanganligi sababli, ilmli Bobiylar Yahyoning daʼvosini darhol rad etdilar. Bob, vaʼda qilingan yakka kishi kelgach hech bir kalom moʻminlar uchun majburiy boʻlmaydi, deb ham buyurgan edi.[21] Boshqalar esa Yahyoning niyatlarini shubha ostiga qoʻyishardi, chunki u endilikda yuqori maqomga daʼvogar boʻla olish uchun hech qachon Bobiy dinini yoki Bobiylarning hayotini himoya qilish yoʻlida, hech narsa qilmagan, deb hisoblardilar.[19][30] Yahyo oʻz harakatlarini kuchaytirish uchun, shu paytlarda, Bahoulloh haqida yolgʻon mish-mishlar va ayblovlarni tarqatish orqali uni obroʻsizlantirishga harakat qildi, bu esa Bagʻdod jamoasidagi Bobiylar orasida norozilikni keltirib chiqardi.

Kurdistonga ketish tahrir

Yahyo bilan bahslashishdan yoki „ruhiy tushkunlikdagi Bobiylar jamoasining[10] birligi va omonligini xavf ostiga qoʻyadigan“ biror narsa qilishga rozi boʻlmagan Bahoulloh oʻz oilasini ukasi Mirza Musoning qaramogʻiga topshiradi va hech kimni ogohlantirmasdan, 1854-yil 10-aprelda Bagʻdoddan Kurdistonning Sulaymoniya yaqinidagi togʻlariga chiqib ketadi. Keyinchalik u, Bobiylar jamoasida ixtilof manbasi boʻlmaslik uchun joʻnab ketganini yozadi.[31][16]

Dastlab bu togʻlarda zohid boʻlib yashab, Bahoulloh darveshcha kiyinadi va Darvish Muhammad-i Eroniy ismini qoʻllaydi.[31][19] Sulaymoniyada taniqli tariqat shayxi tasodifan Bahoullohni uchratib qoladi va uni mehmonga taklif qiladi.[14] U erda bir talaba Bahoullohning nafis husnixatiga eʼtibor beradi, bu esa etakchi muallimlarning qiziqishini uygʻotadi. Murakkab diniy mavzulardagi savollariga javob berar ekan, Bahoulloh oʻz bilimi va donoligi bilan tezda hayratga sazovor boʻladi.[1] Naqshbandiya, Qodiriy va Xolidiy tariqatlari etakchilaridan Shayx Usmon, Shayx Abdur-Rahmon va Shayx Ismoil Undan maslahat soʻray boshladilar.[19] Aynan Shayx Abdur-Rahmon uchun Bahoulloh „Toʻrt Vodiy“ kitobini nozil qiladi.[1]

Bahoullohning Bagʻdoddagi Bobiylar jamoasida yoʻqligi davrida Mirzo Yahyoning asl tabiati tobora oydinlashib borardi. Yahyo ruhiy rahnamolik qila olmagani va Bob oʻrgatgan yuksak taqvoni kundalik hayotda koʻrsata olmagani sababli, Bobiylarning jamiyatdagi hurmati va shiddat ruhiyati tez orada tanazzulga yuz tutadi. Uning Bahoullohni va uni sevganlarni obroʻsizlantirish uchun qilgan harakatlari esa oʻsib borardi. Shu bilan birga, Yahyo Bobiylar eʼtiqodidan oʻziga moddiy manfaat koʻrish va oʻzining yolgʻon maqomini yuksaltirishga harakat qilib, Bobning aytganlariga sharmandalarcha zid boʻlgan vositalarni qoʻllaydi.[16] U, shuningdek, jinoiy faoliyat bilan ham shugʻullanadi, jumladan, Yahyo oʻziga dushman deb oʻylagan yoki xayolida raqiblarining tarafdorlari deb hisoblagan boshqa Bobiylarni oʻldirishga, bir necha izdoshlarni undab ishontiradi.[1] Yahyo hatto Fors shohiga yana bir suiqasd uyushtirish uchun urinish qiladi.[32][26] Yahyoning diniy rahnamo sifatidagi mutlaq muvaffaqiyatsizlikka uchragani, Bobiylarning aksariyati uning daʼvolarini rad etishiga olib keladi.[10]

Sulaymoniyada yashovchi bir „avliyo“ haqidagi mish-mishlar Bagʻdoddagi Bobiy doʻstlarning qulogʻiga etib borgach, ular bu Bahoulloh ekanligini gumon qilib, qarindoshlarining biridan uni topishni va jamoaga yordam berish uchun qaytishini iltijo qilishni soʻraydilar.[10] Hatto, Yahyo ham chaqiruvini qoʻshgan, qattiq iltimoslarni qabul qilib,[10] Bahoulloh 1856-yil 19-martda Bagʻdodga qaytib keladi.[31]

Bagʻdodga qaytish tahrir

Keyingi 7 yil davomida Bahoulloh Bobiylar jamoasini tubdan oʻzgartirishga kirishadi. Oʻzining shaxsiy namunasi, shuningdek, Bobiylarni ragʻbatlantirish va ular bilan doimiy muloqot qilish orqali, Bahoulloh „jamoani Bobning hayotiylik davrida erishgan axloqiy va ruhiy darajaga qaytaradi“.[10] Qayta jonlangan Bobiylar harakatiga tobora koʻproq odamlar ergashardi.[31] Bahoullohning ruhiy yoʻlboshchi va Bobiylar etakchisi sifatida shuhrati oshgani sayin, Mirzo Yahyo chetda qolaverardi.[10] Bahoullohning obroʻ-eʼtibori Bagʻdod va uning atrofida tarqalishi, uning asarlarining keng yoyilishi bilan birga „shahzodalar, olimlar, tasavvuf oriflari va davlat amaldorlari“ni ham unga jalb qildi, ularning koʻpchiligi „Fors davlatining ijtimoiy hayotida muhim oʻrin egallar edi“.[10][14] Bu voqealar Eron islom ruhoniylarini xavotirga soladi va eron shohi va uning maslahatchilarida „qattiq qoʻrquv va shubha“ni yana bir bor kuchaytiradi.[10]

Konstantinopolga taklif tahrir

Fors hukumati Usmonlilar imperiyasi hukumatidan Bahoullohni Forsga qayta topshirishni soʻraydi, ammo, ular rad etishadi.[31] Shundan keyin forslar Usmonlilardan Bahoullohni Eron chegarasi yaqinida joylashgan Bagʻdoddan uzoqroqqa joʻnatishlarini talab qiladilar. Natijada, 1863-yilning aprel oyida sulton Abdul-Azizning oʻzi Bahoullohni Usmonlilar imperiyasining poytaxti Konstantinopolga (hozirgi Istanbulga) istiqomat qilish uchun taklif qiladi.[29]

Birinchi eʼlon tahrir

1863-yil 22-aprelda Bahoulloh Bagʻdoddagi uyini tark etib, Dajla daryosi qirgʻogʻiga yoʻl oladi va Bagʻdodlik muxlislardan biri foydalanishni taklif qilgan yam-yashil Najibiya bogʻiga kirish uchun narigi qirgʻoqqa oʻtadi.[33] U erda Bahoulloh oʻn ikki kun davomida oila aʼzolari va unga hamrohlik qilish uchun tanlangan bir necha yaqin izdoshlari bilan birga boʻladi. Bogʻga etib kelgach, Bahoulloh oʻz hamrohlariga oʻzini Bob vaʼda qilgan „Tangri zohir etadigan yakka kishi“ ekanligini[10] va hozirda bu dunyoda Tangrining eng oxirgi zuhuri vazifasi boshlanganini eʼlon qiladi.[12][14][34]

Konstantinopolda musofirlik tahrir

Bahoulloh bu bogʻga Rizvon (jannat) bogʻi deb nom berib, 1863-yil 3-mayda uni tark etadi va oilasi bilan Usmonlilar hukumatining[31][14] mehmoni sifatida Sultonning bosh vaziri Ali Posho tomonidan ularni himoya qilish uchun hukumat tashkil etgan otliq faxriy soqchilari hamrohligida Istanbulga yoʻl oladi.[29] Sayohatchilar orasida Bahoullohdan unga hamrohlik qilish uchun ruxsat soʻragan kamida 25 kishiga yaqin odam bor edi. Mirzo Yahyo Sulton tomonidan taklif qilinmagan boʻlsa-da, u yoʻlda guruhga qoʻshiladi.[29][14] Oradan 15 hafta oʻtgach, Bahoulloh 1863-yil 16-avgustda Usmonlilar imperiyasining poytaxtiga etib keladi.[1] Sulton hukumatining turli vazirlari va taniqli arboblari oʻz hurmatlarini unga bajo keltirib, uni kutib oladilar. Fors elchisi ham Bahoullohni etib kelganining ertasi kuniga uni qutlash uchun oʻzi belgilagan odamlarni yuboradi.[29]

Oʻsha paytlarda Bahoulloh kabi hukumatning taniqli mehmonlari „bosh vazir va boshqa yuqori martabali amaldorlar huzuriga borish“ udum edi, va bu vaqt davomida mehmonlar xayrixohlikka erishish, vositachilik bitimlarini va oʻzlari uchun turli shakllarda rasmiy qoʻllab-quvvatlanishlarni taʼminlashga erishish odat tusiga kirgan edi. Bahoulloh javobiy tashrifga bormaganida, Usmonlilar imperiyasining sobiq bosh vaziri Kamol Posho bu odatni eslatib ham qoʻygan edi. Bahoulloh bu amaliyotdan xabardor ekanligini, „lekin, hech kimga hech qanday talab qoʻymagani yoki ulardan iltifot kutmagani uchun hech kimga murojaat qilish uchun unda hech qanday asos yoʻqligini“ aytadi.[29][14]

Bahoullohning mustaqilligi va inqitoʼ holatida ekanligidan Fors elchisi, Bahoullohni Usmonlilar hukumati oldida[35] qasddan yomon koʻrsatish va uni poytaxtdan badargʻa qilishni talab qilish uchun foydalanadi.[2] Natijada, Konstantinopolga kelganidan toʻrt oy oʻtmay, bosh vazir Sultonga Bahoullohni va uning hamrohlarini Adrianopolga (hozirgi Edirna) quvgʻin qilishni taklif qiladi, hukmdor esa darhol maʼqullaydi.[35]

Adrianopolga quvgʻin qilish [31] tahrir

 
Bahoulloh Adrianopolda turgan uy

1863-yil 12-dekabrda Bahoulloh oilasi va boshqa hamrohlari bilan Adrianopolga etib keladi. Uning bu erda, toʻrt yarim yil davom etgan surguni uning Bobiylar orasida vazifasining yanada kengroq ochishi va uning Amri ommaviy eʼlon qilinishi uchun muhim davr boʻldi. Keyingi ikki yil davomida Bahoullohdan taralgan bitiklar Erondagi Bobiylar orasida keng tarqaladi. Bahoulloh Eronga bir necha ishonchli izdoshlarini yuboradi va Bobiylarning aksariyati uni oʻz eʼtiqodlarining etakchisi sifatida tan oladilar.[35][10]

Bobiylarga qarshi taʼqiblarning yoʻqligidan dadillashgan Mirzo Yahyo, Bahoullohga nisbatan hasadi yanada yondirayotgan rahbarlik ishtiyoqini davom ettirish uchun „oʻz ixtiyoriy xilvatidan chiqishga“ qaror qiladi.[36] Oʻzining shaxsiy rivoji uchun Bahoulloh oʻlishi kerak degan ishonch bilan Yahyo, birinchi navbatda, uni choyga taklif qilgan Bahoullohni zaharlaydi.[14][19] Uning bu qilmishi bir oy davom etgan ogʻir xastalikka sabab boʻladi va umrini oxirigacha Bahoullohning qoʻlida titroq qoldiradi. Garchi Bahoulloh bundan xabardor boʻlganlarga, nima sodir boʻlganini gapirmaslikni maslahat bergan boʻlsa-da, voqeadan voqiflar koʻpayib, Bobiylar orasida kuchli sarosimani keltirib chiqaradi. Biroq, aynan Yahyoning Bahoullohning hayotiga keyingi suiqasd qilishi „jamiyatda misli koʻrilmagan hayajonga“ sabab boʻladi.[29] Unda Bahoullohning hammom xizmatchisi boʻlgan, anʼanaviy sartarosh Ustod Muhammad-Aliy-i-Salmoniy ishtirok etadi.[14] Salmoniyning xabar berishicha, Yahyo toʻsatdan unga mehribonlik koʻrsata boshlagan va keyin bir kun kelib, agar u hammomda Bahoullohga suiqasd qilsa, bu ularning diniga „katta xizmat“ boʻlishiga shama qilgan. Salmoniy shu qadar gʻazablanganki, u darhol Yahyoni oʻzini oʻldirishga tayyor turganini – biroq, bu Bahoullohga yoqmasligini bilganligi sabab, ikkilanganini soʻzlab beradi. U hayajonlanib, Bahoullohning sodiq ukasi Mirzo Musoga voqea haqida xabar beradi, u esa Yahyo bu haqda koʻp yillardan beri oʻylab yurganini aytib, unga eʼtibor bermaslikni maslahat beradi.[19] Hanuz xafaligi tugamagan Salmoniy bu haqda Bahoullohning toʻngʻich oʻgʻli Abdul-Baho bilan boʻlishadi, Abdul-Baho esa bu haqda boshqalarga gapirmaslikni soʻraydi. Nihoyat, Salmoniy Bahoullohga xabar beradi, u ham bu haqda hech kimga aytmaslik kerakligini taʼkidlaydi. Bu voqeaga qadar Yahyo, Bahoulloh doimo mehribonlik va gʻamxoʻrlik qilgan oʻgay uka boʻlganligi sababli, Bobiylar jamoasining aksariyati, hatto ular uning alohida diniy maqomga daʼvolarini qabul qilmagan boʻlsalar ham, Yahyoga hurmat koʻrsatishar edi. Biroq, Salmoniy sukut saqlay olmay, Yahyo undan soʻragan narsalarni boshqalarga ochiq aytib berganida,[37] Yahyoning xatti-harakatlari va niyatlari Bobning taʼlimotiga zid boʻlganligi Bobiylar orasida katta sarosimaga sabab boʻladi.[29]

Kenja ukasi va singlisiga Bobiylar meʼyorlariga muvofiq yashash uchun etarlicha yoʻl-yoʻriq va imkoniyatlar berib, oʻtmishda qilgan ishlari uchun uni qayta-qayta kechirgandan soʻng,[38] Bahoulloh Mirzo Yahyoga[31] U Tangrining oxirgi mazhari ekanligi va oʻzining Bob taʼkidlagan vaʼda qilingan yakka kishi, „Tangri zohir etadigan yakka kishi“[14] ekanligini rasman eʼlon qilish vaqti keldi, deb qaror qiladi – chunki bu eʼlon, agar Yahyo Bobga sodiq qolganida edi, undan Bahoullohga itoat qilishni talab qilardi.[39] Bahoulloh bu bayonotni 1866-yil[31] mart oyining boshida, Bahoullohning oʻz qoʻli bilan yozilgan va Uning kotibi tomonidan Yahyoga ovoz chiqarib oʻqib berilgan Lavh orqali amalga oshiradi.[11] Bahoulloh oʻzining ruhiy maqomini aniq eʼlon qilishdan tashqari, Yahyoni „Bob unga aniq bergan koʻrsatmaga munosib, uni tan olishga va qoʻllab-quvvatlashga“ chaqiradi.[10] Mirzo Yahyoning javobi, Bahoulloh emas, balki uning oʻzi Bob tomonidan aytib oʻtilgan vaʼda qilingan yakka kishi degan, eʼtiroz boʻldi. Yahyoning bu harakati Bahoullohga sodiq boʻlgan, Adrianopoldagi deyarli barcha bobiylarni, Yahyo va uning bir nechta tarafdorlari bilan, tezda har qanday aloqani uzishga qaror qilishlariga sabab boʻladi. Bu voqea haqidagi xabar Fors va Iroqdagi Bobiylarga, shuningdek, Bobning omon qolgan oila aʼzolariga etib borar ekan, ularning Bahoullohni qoʻllab-quvvatlashga boʻlgan munosabati bir xil boʻladi.[10] Mirzo Yahyoning ilohiy maqomga daʼvo qilishga urinishi uni koʻpchilik Bobiylardan haqiqatan ajratib qoʻydi, chunki bu Bobning oʻz izdoshlari bilan tuzgan ahdiga zid edi, unga koʻra „Tangri zohir etadigan yakka kishi“ oʻzini eʼlon qilsa, barcha Bobiylar uni qabul qilishlari shart edi.[35] Oʻsha vaqtdan boshlab Bobning vaʼda qilingan yakka kishi haqidagi taʼlimotini tushunganlar oʻzlarini „bahoiylar“, (Baho ahli, Bahoullohning izdoshlari (nazarda tutiladi) deb atay boshlaydilar.[10][40]

Akkoga oxirgi surgun va qamoq tahrir

 
Bahoullohning surgunlarini koʻrsatuvchi xarita

Bahoiy jamoasiga aylangan Bobiylar jamoasi oʻrtasida barcha hurmat va taʼsirni yoʻqotgan Mirzo Yahyo yana Bahoullohni turk hukumatiga qarshi tashviqotda ayblab, Usmonlilar hukumati oldida obroʻsizlantirishga urindi.[31][2] Yahyoning igʻvo harakatlari tufayli hukumat tergov qoʻzgʻatdi, natijada Bahoulloh oqlanadi, ammo, diniy muammolar kelajakda tartibsizliklar keltirib chiqarishi mumkinligidan havotirlangan Usmonlilar, Bahoullohni ham, Mirzo Yahyoni ham oʻz imperiyasining olis hududlarida qamoqqa tashlashga qaror qiladi.[12][31] 1868-yil iyulda qirollik farmoniga koʻra, Bahoulloh va uning oilasini, Akko shahridagi jinoyatchilar uchun eng dahshatli mustamlakada, umrbod qamoq jazosiga hukm qilinadi; ular bilan birga Adrianopoldagi bahoiylarning aksariyati va bir hovuch Azaliylar (Mirzo Yahyoning tarafdorlari) ham surgun qilinadi.[41][42] Mirzo Yahyoning fitnasi oʻzini ham asirga tushishiga sabab boʻladi – turk hukumati uni fitnaga aloqador deb gumon qilgani sabab u, oilasi, baʼzi Azaliylar va toʻrtta Bahoiylar bilan Kiprdagi Famaguste qamoqxonasiga joʻnatadi.[10][3][43][44]

 
Bahoulloh hibsga olingan Akkodagi qamoqxona

1868-yil 12-avgustda Adrianopolni tark etib, Bahoulloh va uning hamrohlari 31-avgustda Akko shahriga etib keladilar va u erda shahar qalʼa-qamoqxonasiga tashlanadilar.[31] Akko aholisiga yangi mahbuslar davlatning, Tangring va uning dinining dushmani ekanligi va ular bilan muloqot qilish qatʼiyan man etilganligi aytiladi. Akkodagi birinchi yillar oʻta ogʻir sharoitlarda kechadi, koʻplab bahoiylar kasallikka duchor boʻladi (oxir-oqibat uchtasi vafot etadi).[31] 1870-yilning iyun oyi, Bahoullohning 22 yoshli oʻgʻli Mirza Mehdining bir kuni oqshomda qamoq tomida duo oʻqib va mulohaza yuritib u erdan bu erga yurganida toʻsatdan yorugʻlik uchun qoʻyilgan, qoʻriqlanmagan tuynukidan pastki qavatga yiqilib, fojiali vafotiga guvoh boʻladi.[12][14] Bir muncha vaqt oʻtgach, bahoiy mahbuslar, amaldorlar va mahalliy aholi oʻrtasidagi munosabatlar yaxshilangani sabab, ularning qamoq sharoitlari engillashadi. Doktor Tomas Chaplin (Quddusdagi Britaniya tomonidan boshqariladigan kasalxona direktori) 1871-yilning aprel oyida Akkoga tashrifi paytida, mahbus oila qalʼadan koʻchirilgandan keyin yashayotgan uyda, Bahoulloh nomidan Abdul-Baho bilan uchrashadi. Bu uchrashuvdan soʻng doktor The Times gazetasi muharririga Bahoulloh haqida maktub yuboradi, u 1871-yil 5-oktyabrda chop etiladi.[45][46][47] Nihoyat, Sulton vafot etganidan soʻng, Bahoullohga shaharni tark etib, yaqin atrofga borishga ruxsat beriladi, va keyinchalik Akkodan tashqaridagi hududga yashash uchun koʻchib oʻtadi. 1877-1879-yillarda Bahoulloh qamoq- shahridan bir necha chaqirim shimoldagi uy, Mazraida yashaydi.[31]

 
Akko yaqinidagi Bahji koʻshki

Rasmiy ravishda hali ham Usmonlilar imperiyasining asiri boʻlgan boʻlsa-da, Bahoulloh hayotining soʻnggi yillarini (1879-1892) Akko yaqinidagi Bahji Koʻshkida oʻtkazadi. Bahoulloh vaqtini oʻz taʼlimoti, jumladan, birlashgan dunyo haqidagi qarashlar, axloqiy amallarning zarurati va koʻplab duolarni batafsil ifodalovchi juda koʻp jildlarni bitishga bagʻishlaydi.

 
Bahoulloh Maqbarasi atrofidagi bogʻlarning yuqoridan koʻrinishi

Kembrij universitetining professori, taniqli sharqshunos Edvard Grenvill Braun 1890-yil Bahjida Bahoullohdan intervyu olishga muvaffaq boʻladi. Ushbu uchrashuvdan soʻng u Bahoullohning mashhur suratini qalam bilan shunday tasvirlaydi:

 
Bahoullohning Maqbarasiga boradigan yoʻlak, chap tomonda Bahji koʻshki.

Xonaning burchagida hayratga soladigan qiyofadagi, muhtaram simo odam oʻtirardi…u odamning Yuzini men unita olmayman, ammo, tavsiflashga ham ojizman. Xuddi qalb toʻrini koʻrayotganday nigoh, keng peshonadagi kuch va buyuklik muhri … Mening oldimda kim turganini soʻrashga hojati qolmagan edi, Va men shohlar koʻrmagan va imperatorlar havas qiladigan, sadoqat va muhabbatga oʻralganning oldida taʼzim qildim! U yumshoq viqorli ovoz bilan meni oʻtirishga taklif qildi, va keyin shunday dedi:

"Ollohga shukr, sen etding!…Seni shu erdaliging uchun Rabbga hamdlar boʻlsin! Sen qamoqdagi toliqganni koʻrishga kelding…Biz xalqlarga faqat yaxshilik va baxt tilaymiz, bizni esa, asirlik va surgunga loyiq, nizo sepuvchi va isyonchi deb hisoblashadi…Biz xohlaymizki, barcha xalqlar bir dinda boʻlishini, barcha odamlar birodar boʻlishini, odam oʻgʻillarining birligi va bogʻlanganlik rishtalari mustahkamlanishi lozim, toki dinlarning har xilligi tugatilsin, irqiy farqlar bekor qilinsin, – buning nimasi yomon?Zero shunday boʻladi, bu samarasiz nizolar, bu halokatli urushlar oʻtmishda qoladi, va „Sulhi Aʼzam“ „Ulugʻvor Tinchlik“ oʻrnatiladi… Bu Masih bashorat qilganlari emasmi? Va shunga qaramay, Biz sizning shohlaringiz va hukmdorlaringiz oʻz xazinalarini, odamzod baxtini osonlashtirishga emas, insoniyatni yoʻq qilish vositalariga ayamasdan sarf qilayotganini koʻrayapmiz…Nizolar va qon toʻkishlar tugaydi va odamlar bir tur yagona oila boʻladi… Odam oʻz mamlakatini sevishi bilan emas, yaqinlarini sevishi bilan faxrlansin"[45][31]

 
Bahoulloh Maqbarasiga kirish

Qisqa xastalikdan soʻng, Bahoulloh 1892-yil 29-may kuni Bahjida vafot etadi. Hozirda u koʻshkning yonidagi, avvaldan mavjud boʻlgan va Uning maqbarasi boʻlib xizmat qiladigan binoga dafn etilgan.[12] Bu joy dunyoning[3] turli burchaklaridan keladigan bahoiylar uchun ziyoratgoh va kundalik farz namozlarida[31] yuz tutadigan Qibla hisoblanadi. 2008-yilda Bahoullohning Maqbarasi Akko va Hayfadagi boshqa Bahoiy muqaddas joylari bilan bir qatorda YuNESKOning Jahon merosi obʼektlari roʻyxatiga kiritiladi.[48]


Taʼlimot gʻoyalari tahrir

Asosiy maqola: Bahoiy taʼlimotlari

Olloh tahrir

Asosiy maqola: Bahoiy Eʼtiqodida Olloh

Tangri haqidagi Bahoiy konsepsiyasi monoteistikdir. Olloh butun borliqning mutlaq va nihoyat manbai boʻlmish yagona yaratilmagan bezavol mohiyatdir.[10][3] Bahoulloh soʻzsiz"anglab boʻlmas va etishib boʻlmas Zot, barcha Zuhurlarning manbai, Boqiy, Aliym, Qayyum va Qodir Tangrning mavjudligi va birligini"[49] oʻrgatadi.[50] Bahoullohning taʼkidlashicha, yaralmish yaratuvchisini anglay olmaydi, chunki har qanday yaratilgan narsa oʻzining yaratuvchisini hech qachon idrok etolmaydi.[51] Shunday boʻlsa-da, Bahoullohning aytishicha, yaratguvchi insonlarga Xalloqning borligini tan olish layoqatini, hamda Tangrining nihoyat darajada barkamol sifatlaridan voqif boʻlish va ularni hayotda iloji boricha koʻproq aks ettirishga intilish orqali ruhiy rivojlanish qobiliyatini ato etgan.[52][31] Bunday sifatlarga muhabbat, rahmdillik, mehr-muruvvat, saxiylik, adolat va shu kabilar kiradi.

Olloh Mazharlari tahrir

Asosiy maqolalar: Olloh Mazhari (Bahoiy Eʼtiqodi) va Progressiv zuhur (Bahoiy)  

Bahoulloh tushuntiradiki, inson uchun Tangrining mavjudligi haqida bilish va yaratuvchining sifatlaridan xabardor boʻlish, faqatgina Tangri mazharlari deb atalmish oʻziga xos nodir yakka kishilar ochib bergan darajadagina mumkin boʻlgan va abadul-abad shunday boʻlib qoladi, uning o'zini va Bob ularni mazharlar deb ataganlar.[51][12] Mazharlar, shunchaki hayotni boshqalarga nisbatan yaxshiroq biladigan buyuk mutafakkirlar boʻlmasdan, ular oddiy insonlarga nisbatan cheksiz yuksakroq maqomdagi qobiliyatlarga ega boʻlmish, Tangri tomonidan maxsusan yaralgan yakka kishilarlardir. Ushbu jismoniy hayotga tugʻilishdan oldin ruhiy olamlarda mavjud oʻlaroq, Tangri tomonidan muayyan bir davr va joy uchun yuboriladigan har bir mazhar, ilohiy aralashuv vositasi boʻlib xizmat qiladi va inson nasliga oʻzi uchun belgilangan ilohiy rejani amalga oshirishda oʻz tugʻma salohiyatini bosqichma-bosqich rivojlantirishda yordam beradi.[10]

Bahoiylar ishonadilarki, Mazharlar bu dunyoda Tangri irodasi va maqsadining nurini aks ettiradilar. Bahoiy Bitiklarida Mazharlar bir quyoshni aks ettiruvchi mukammal koʻzgularga oʻxshatiladi, garchi har bir koʻzgu alohida boʻlsa-da, ularda ayni bir yagona quyosh oʻz aksini topadi, ularning farqi faqatgina zamonasi va makoniga bogʻliq.[10] Bahoulloh aytadiki, Mazharlar tomonidan beriladigan hidoyat ular kelgan zamonaning vaziyati va talablariga yarasha holda oʻzgarib turadi va farq qiladi:

"Olloh Paygʻambarlariga, vazifasi dunyo va uning xalqlari farovonligini taʼminlashdan iborat boʻlgan mohir tabiblarga qaragandek qarash kerak … Demak, bugungi kunda tabib tomonidan tayinlangan davo, u ilgari buyurgan davo bilan bir xil boʻlmasa, buning hech ajablanarli joyi yoʻq. Bemorni qiynayotgan dard kasallikning har bir bosqichida oʻzgacha muolajani talab qilar ekan, bundan boshqacha boʻlishi mumkinmi? Xuddi shunday, har safar Ollohning Paygʻambarlari dunyoni Ilohiy ilmning Kunduzgi Yulduzi nuri ila yoritganlarida, ular doimo oʻz xalqlarini oʻzlari paydo boʻlgan zamona talablariga eng mos keladigan vositalar orqali Olloh nurni qabul qilishga chorlaganlar".[53][8]

Bahoiylar asosiy jahon dinlaridan har birini Tangri tomonidan joriy etilgan yaxlit taʼlimiy jarayonning[1] bir qismi sifatida qabul qiladilarki, qaysikim bu jarayon, insoniy sivilizasiyani ham ruhan va ham ijtimoiy jihatdan rivojlantirishga imkon berdi, yaʼni insonlar bosqichma-bosqich ravishda, borgan sayin koʻproq turfa oilalarni, qabilalarni, shaharlarni va keyinchalik xalqlardan iborat boʻlmish doimiy kengayib borayotgan birlik doiralarini qamrashni oʻrgandi.[54] Muqarrarki, inson irqi oʻzining yakuniy birlik doirasini, sayyoraviy miqyosdagi doirani qamrashi kerak va shunday ham boʻladi.[1]

Bahoulloh ushbu „Progressiv Zuhur jarayoni“ni[8][51][12] Tangrining abadiy ahdi, yaʼni, har bir ilohiy murabbiy oʻz izdoshlariga beradigan vaʼda, yaratuvchi ularga yoʻl-yoʻriq koʻrsatish uchun yuboradigan navbatdagi Mazharga oid vaʼdasi bilan bogʻlaydi.[55] Mazkur buyuk ahdga oid bashoratlar barcha Muqaddas diniy Bitiklarda mavjud boʻlib, har bir mazhar oʻzidan keyingi va hattoki, undan-da keyin keladigan boshqalari haqida ham bashorat qilib kelgan. Ushbu ahdga binoan, har qanday dindorning masʼuliyati, oʻz eʼtiqodlarida vaʼda qilingan yangi elchi deb daʼvo qilgan shaxs, oʻz dinlariga tegishli bashoratlarni ruhan bajo ayladimi yoʻqmi, ochiq fikrlilik va diqqat bilan oʻrganib chiqishi shart.[10]

Bashoratning amalga oshishi haqidagi daʼvolar tahrir

Oʻzini Bob tomonidan eʼlon etilgan vaʼda qilingan zuhur deya daʼvo qilar ekan, Bahoulloh oʻz maqomini oʻtmishdagi har bir asosiy dinda bashorat qilingan vaʼda qilingan yakka kishi — insoniyatni Oltin asrga boshlash uchun Tangri yuborishga vaʼda bergan ilohiy murabbiy sifatida eʼlon qildi.[12] Bahoullohning bir shaxs ichida birlashgan bir necha „masihlar“ ekanligi haqidagi daʼvosini, bahoiylar oʻtmish eʼtiqodlaridagi messianik va esxatologik bashoratlarning soʻzma-soʻz amalga oshishi emas, balki ruhan ramziy roʻyobga chiqishi, deb tushunadilar.[56] Bu tushuncha, Bahoullohning Tangri zuhurlarining birligi[51] va diniy asoslarning birligi haqidagi taʼlimotiga asoslanadi.[10][3] Shu tariqa, Bahoiylar Bahoullohni yahudiylar uchun „Abadiy Ota“, „Qoʻshinlar Rabbiysi“ va „Tinchlik shahzodasi“; Xristian olami uchun „Haqiqat Ruhi“, Iso aytgan „Yupatuvchi“, shuningdek, „Otaning shuhratida“ qaytgan Masih; Islomning Shialar mashabi uchun Imom Husaynning qaytishi; Islomning Sunniylar mashabi uchun „Tangrining ruhi“ (Iso) ning kelishi; zardushtiylar uchun vaʼda qilingan Shoh-Bahrom; hindular uchun Krishnaning reinkarnasiyasi; Buddistlar uchun esa Maytreya, beshinchi Buddaning mujassamlanishi sifatidagi bashoratlarni amalga oshiruvchi, deb bilishadi.[1]

Toʻgʻri hayot kechirish buyruqlari tahrir

Bahoulloh har bir bahoiyni toʻgʻrisoʻzlik, halollik, ishonchlilik, sabrlilik, xushmuomalalik, mehmondoʻstlik, vafodorlik, poklik, iffat, moʻtadillik,[2] bagʻrikenglik, adolatlilik va xolislik kabi goʻzal odob va axloqiy fazilatlar bilan ajralib turadigan solih, sogʻlom, samarali hayot[2] kechirishga chaqiradi.[57] U moʻminlarni, har qanday dinga mansub kishilar bilan doʻstlik va birodarlik ruhida muloqot qilishga chorlaydi,[31] diniy zoʻravonlikning barcha turlarini, jumladan, jihodni qoralaydi va taʼqiqlaydi.[31] Bahoulloh haqiqiy dinning jinoyatni oldini oluvchi, ijtimoiy tartibni taʼminlovchi kuch va doimiy shaxsiy maʼnaviy rivojlanish katalizatori, Tangri bilan har kuni muloqot qilish[12] va oʻz-oʻzini tubdan oʻzgartirish zarurati sifatidagi rolini batafsil tasvirlab beradi.[58][59] Bahoulloh, oʻziga va boshqalarga foyda keltirish uchun har qanday hunar yoki kasb bilan shugʻullanish muhimligini yana bir bor tasdiqlab, zohidlik, tilanchilik, rohiblik va gunohlarga kafforat qilishni man qiladi.[57] Bahoiylar qaerda yashamasin, namunali, halol, sadoqatli va vijdonli fuqarolar boʻlishga, har qanday sharoitda ham manmanlik, janjal, tuhmat va gʻiybatdan oʻzini tiyishga daʼvat etiladilar.[57] Bahoullohning oʻz izdoshlariga yoʻllagan asosiy xabari insoniyatga xizmat qilish uchun barcha saʼy-harakatlarni ishga solish va dunyoni Tangriga maʼqul keladigan yoʻllar bilan birlashtirish jarayonini olgʻa siljishda hamfikrlar bilan hamkorlik qilishdir.[1][3]

Ijtimoiy tamoyillar tahrir

Bahoulloh oʻz xabari barcha xalqlar uchun ekanligini va uning taʼlimotining maqsadi butun insoniyat rivojlanadigan yangi dunyoni qurish ekanligini qayta-qayta taʼkidlaydi. U insoniyat birligi tamoyilini ochiq-oydin eʼlon qilib,[6] davlat rahbarlarini tinchlikka erishish va uni jamoaviy xavfsizlik orqali himoya qilish uchun mavjud nizolarni birgalikda hal qilishga chaqiradi.[25] Birlashgan jahon hamjamiyatining rivojlanishiga koʻmaklashish uchun Bahoulloh diniy va irqiy xurofotlarga barham berish va millatchilikning chegaradn chiqib keishidan cheklanishning muhimligini taʼkidlaydi.[31] Bundan tashqari, u barcha kamsonlilarning huquqlarini himoya qilish va ularning rivojlanishini taʼminlash kerakligini taʼkidlaydi.[2] Global tinchlikni amalga oshirish uchun mutlaqo zarur deb taʼriflangan shart, bu butun dunyo boʻylab ayollar va erkaklar oʻrtasidagi toʻliq tenglikdir.[60] Bahoulloh aytadiki, Tangri nazdida erkak va ayol tengdir; hech biri boshqasidan ustun emas.[31] Bunday tenglikni amalga oshirish uchun Bahoiy taʼlimotlari hamma joyda keng qamrovli ijtimoiy oʻzgarishlarni amalga oshirishni,[60] jumladan, ayollarga nisbatan kamsitish amaliyotlarini tugatish mandatlarini[31] va ayollarning inson faoliyatining barcha sohalarida oʻz salohiyatlarini roʻyobga chiqarishlarini taʼminlash uchun qizlarning taʼlim-tahsil olishiga[1] koʻproq eʼtibor berishni nazarda tutadi.[31]

Vorislik va Bahoullohning Ahdi tahrir

 
Bahoulloh vafotidan keyin Abdul-Baho (Abbos Effendi) nomi bilan tanilgan.

Asosiy maqola: Bahoullohning Ahdi

Oʻz qoʻli bilan toʻlasincha yozma ravishda qoldirilgan, „Ahdim Kitobi“ deb tanilgan vasiyatnomasida Bahoulloh Bahoiylar bilan oʻziga xos Ahd tuzdi.[1] 1892-yil, Uning vafotidan toʻqqiz kun oʻtgach, guvohlar va oila aʼzolari huzurida bu hujjatning muhri ochilib, oʻqiladi. Oʻzining bitiklarini izohlab, aniqlik kiritadigan uzluksiz hidoyatning yagona markaziy nuqtasini taʼminlash maqsadida,[16] Bahoulloh oʻz vasiyatnomasida Bahoiy eʼtiqodiga rahbarlikni toʻngʻich oʻgʻli Abdul-Bahoga ishonib topshiradi va uni oʻzining vorisi, oʻz bitiklarining yagona sharhchisi, oʻz taʼlimotning mukammal namunasi, hamda oʻzi va barcha Bahoiylar orasidagi Ahdning Markazi deb eʼlon qiladi.[61][10][62][63] Abdul-Bahoning[64] bunday soʻzsizlik bilan tayinlanishi, koʻplab Bahoiylar tomonidan tabiiy holat sifatida hozirlik bilan qabul qilindi, zero u Bahoullohning vafotidan oldingi oʻnlab yillar davomida, Bahoulloh tomonidan oʻziga ishonib topshirilgan vazifalarni oʻta qobiliyat[42][31] va sadoqat bilan bajarib, xizmatlari uchun otasidan cheksiz tasannolarga sazovor boʻlib kelgani hammaga maʼlum edi.[10]

Bahoullohning Ahdi „yangi vujdga kelgan bahoiy jamoasiga rahnamolik qilish, uni muhofaza qilish va kengaytirish vakolatiga ega boʻlgan muassasaviy tuzilmaning yaratilishini“[10] yaqqol tasvirlaydi. Bahoiylar ishonadilarki, Bahoullohning Ahdi eʼtiqodning farqli jihati boʻlib, oʻtmish dinlarida yuz berganidek, ularning asoschisi dunyodan oʻtganidan soʻng mazhablarga boʻlinib ketmasligi uchun uning birdamligini saqlaydi va himoya qiladi.[65][66][31] Bahoiy eʼtiqodi bugunga qadar oʻz butunligini saqlab qolmoqda.[2]

Bahoiy Maʼmuriyati tahrir

Asosiy maqola: Bahoiy maʼmuriyati

 
Ҳайфадаги Кармал тоғида, Ёйсимон жойлашган Баҳоий Жаҳон Марказининг халқаро маъмурий биноларининг қисман кўриниши, ҳаводан олинган сурат
 

Aksari Bahoiy jamoalarining ishlari Bahoiy prinsiplaridan boʻlmish kollektiv qarorlarni qabul qilish[3] va maslahatlashuvga tayangan holda[67] idora etiladi. Bahoiy eʼtiqodida mullachilik yoki rohiblik yoʻqligi sabab,[2][68] bahoiylardan hech biri boshqasiga qanday fikr yuritish yoki qanday yoʻl tutishi kerakligi haqida aytish vakolatiga ega emas.[2] Bahoulloh Bahoiylar orasida shaxsiy tashabbusga tayangan holda taʼlimot haqida boʻlishishni yuksak darajada ragʻbatlintirsa-da, ammo prozelitizm bilan shugʻullanishni taʼqiqlaydi.[2] Guruhlarda ishlash va jamoa ishlarida ishtirok etish ham Bahoiy hayot tarzining muhim qismi hisoblanadi.[2] Talab va ehtiyoj paydo boʻlganda, Bahoiy jamoasining faoliyati, shaxs va guruhlar harakati milliy, regional va mahalliy darajada har yili (yashirin ovoz berish yoʻli bilan) saylanadigan toʻqqiz kishidan iborat boʻlgan majlislar yordamida idora etiladi, yoʻnaltiriladi va qoʻllab-quvvatlanadi.[31] Qoʻshimcha ragʻbat va maʼnaviy rahnamolik maxsus tayinlangan shaxslar tomonidan ham koʻrsatiladiki, ular ijrochilik kuchi vakolatiga ega emaslar.[1][3] Bahoiy loyihalari toʻlasincha bahoiylarning ixtiyoriy ishtirokidan toʻladigan jamgʻarma mablagʻlari orqali qoʻllaniladi, chunki Bahoiy eʼtiqodida jamoaning aʼzosi[3][12] boʻlmagan kishilardan mablagʻlar qabul qilinmaydi.[2] Bahoiy majlislarining aʼzolari, shuningdek, ular tomonidan turli jamoa faoliyatlarini uyushtirishda tayinlangan shaxslar (masalan, bolalar va oʻsmirlar bilan maʼanviy axloqiy darslarni oʻtkazishda) ixtiyorli ravishda xizmat qilishadi.[2] Bahoiy maʼmuriy tartibotining rahbari Umumjahon Adolat Uyi boʻlib,[66] bu muassasaga Bahoullohning oʻzi, oʻz qonunlari kitobida aynan mana shu maqsadni buyurgan va vakolatlagan; ushbu umumjahon muassasa xalqaro saviyada har besh yilda Bahoiy Jahon Markazida oʻtkaziladigan qurultoyda dunyo Bahoiylari tomonidan saylanadi.[12][31][2][3]

Bitiklar tahrir

Asosiy maqolalar: Bahoiy adabiyoti va Bahoulloh asarlarining roʻyxati

Asl nusxalar, koʻrinishi va hajmi tahrir

 
'Vahiyning yozmasi': Bahoullohga tezlik bilan quyilib kelayotgan vahiyning kotib tomonidan qayd qilishga ulgurilgan xomaki birlamchi asl qoʻlyozmasi.

Bahoiylar Bahoullohning barcha yozuvlarini, jumladan oʻz paygʻambarligini eʼlon qilishidan oldingilarini ham ilohiy nozil etilgan bitiklar deb sanaydilar.[1][31] Zuhur (vahiy) nozil boʻlayotganida, uni baʼzan Bahoullohning oʻzi yozgan, ammo odatda, soʻzlarni kotibiga baland ovozda aytib turgan. Shunday paytlar boʻlganki, uning nutqining tezligi qayd qiluvchilar uchun qiyinchilik tugʻdirgan.[69][20] Bahoulloh bitiklarining aksariyati, bir yoki bir necha shaxslarga qarata murojaat etilgan qisqa maktublar yoki lavhlar shaklida boʻlgan.[1] Uning yirik asarlari qatoriga Nihon kalimalar, Yetti vodiy, kitobi Iqon (Ishonch Kitobi), Kitobi Aqdas (Eng Muqaddas Kitob) va Boʻrivachchaga Nomalar kiradi. Bahoulloh bitiklarining asl nusxalari Forscha va Arabchada. Uning asarlari toʻplami 100tomdan ortiqqa teng boʻlib,[2] ulardan qariyib 15,000tasi identifikatsiya va autentifikatsiyalashtirilgan.[70]

Mazmun tahrir

Uning asarlaridagi mavzular keng qamrovli boʻlib, inson hayotiga, ham shaxslar va ham guruhlarga oid boʻlgan moddiy, ijtimoiy va ruhiy masalalarni qamragan.[2] Ular oʻz ichiga oladigan kategoriyalar: oldingi dinlarga mansub bitiklar, bashoratlar va aqidalarga izohlar;[2] qadimgi qonunlarni bekor qilish va yangi Zuhur davriga oid qonun va farmoyishlarni eʼlon qilish;[3][1] mistik bitiklar;[71] Tangri haqidagi daʼvoli isbot va izohlar; Tangri inson ruhini oʻz yaratuvchisining mavjudligini bilish va uning sifatlarini aks ettirishga qodir olijanob mohiyat qilib yaratgani haqidagi bayonnomalar;[2] Oʻlimdan keyingi hayot va ruhning qanday qilib mangulik va cheksiz ilohiy olamlar sari taraqqiy etishining daʼvoli isbotlari va taʼriflanishi;[72][31][3] xizmat ruhida bajarilgan ishning maqomi ibodatga teng darajada yuksalishi; adolatli boshqaruv, hamda birdamlikni va dunyoviy tartibotni yaratish haqida tushuntirishlar; bilim, falsafa, alkimyo, tibbiyot va sogʻlom hayot tarzi haqidagi bayonlar; ijtimoiy taʼlimlarning asosidagi ruhiy tamoyillar; umumjahon taʼlimiga chaqiriq; va Tangri irodasiga hamohang ravishda taqvoli yashash.[73] Bahoulloh, shuningdek, teoditseya va hayot qiyinchiliklarining sababini tadqiq etgan[16] va koʻplab duolar va mushohada matnlarinin yozgan.[1]

Dunyo liderlariga murojaatnomalar [10] tahrir

 
Qirolicha Viktoriya, 1860 yildagi surat, bu erda Bahoullohdan oʻziga atalgan Lavhni olishidan bir necha yil oldingi muddat koʻrsatilgan

Bahoulloh monarxlar, siyosiy rahbarlar, diniy peshvolarga qarata ham shaxsiy va ham kollektiv murojaat etilgan qator maktublar yozib, ularda oʻzining Tavrotda, Injilda va Qurʼonda vaʼda etilgan maʼvud ekanligiga daʼvo etgan. U ulardan oʻz zuhurini qabul etishni, oʻzlarining moddiy mulklaridan koʻngil uzishni, adolat bilan boshqarishni, xoʻrlanganlarning huquqlarini himoya qilishni, qurollanishni kamaytirishni, tafovutlarni yarashtirishni va kollektiv ravishda olam farovonligi va bashar xalqlarining birdamligi uchun harakat qilishni soʻragan. U oʻsha olam zamonasining oxiriga etgani va global sivilizatsiya tugʻilayotgani haqida ogohlantirdi. Bahoulloh yana shuni taʼkidlaydiki, toʻxtatib boʻlmas tarixiy kunlar harakatga keltirilgani va dunyo rahbarlari oʻzlariga Tangri tomonidan ishonib topshirilgan vakolatlarini insoniyatga xizmat, hamda adolat, tinchlik va birdamlikni oʻrnatish uchun qoʻllashlari kerak.[31][10]

Bu maktublarda Bahoulloh shuningdek, hamjihatlikdagi saʼy-harakatlar orqali sayyora xalqlarida jamoa hissini rivojlantirishning yoʻllarini tavsiya etadi, jumladan xalqaro yordamchi tilni, ommaviy umumiy xalq taʼlimini, global umumiy valyuta va oʻlcham meʼyorini yaratish;[31] u hattoki rahbarlardan keskin ravishda qurollanishga sarflanadigan xarajatlarni qisqartirishga chorladi, davlatlar orasidagi mojarolarni hal etuvchi xalqaro tribunalni joriy etish, soliqlardan ijtimoiy nafaqa manfaatlari uchun foydalanish, ichki ishlarda demokratik prinsiplarga amal qilish.[10] Diniy rahbarlarga kelganda, Bahoulloh ularni oʻzi keltirgan amrni jiddiyat bilan bidʼatsiz, xolisona ravishda tadqiq etishni, dunyoviy-siyosiy rahbarlikdan voz kechishni, dogmalardan voz kechishni, maʼnaviy-oqartuv ishlarini olib borib, bemaʼni rasm-rusumlardan voz kechishni maslahat berdi; rohiblarga (monaxlarga) tarki dunyochilikni qoʻyib, odamlar ichida boʻlishni va foydali ishlar bilan shugʻullanishni, shuningdek oila qurishni nasihat etdi.[10][1]

Ushbu nomalardan birinchisi 1863-yilda Konstantinopolda, Bahoulloh oʻzining Adrianopolga surgun etilishi haqidagi farmonni olganida Sulton Azizga yozilgan edi;[26] qolganlari esa, Adrianopol va Akkoda yozilgan.[31] Hammasi boʻlib, quyidagilarga murojaat qilingan: Rossiyaga Aleksandr II; Avstriya-Vengriyalik Fransiz Jozef I; Napoleon III Fransiya; Nasriddin Shoh Eron; Pop Piy IX; va Qirolicha Viktoriya Buyuk Britaniya va Irlandiya; Usmonlilar Sultoni Abdul-Aziz; Vilgelm I Prussiya; Amerika respublikalarining rahbarlari va prezidentlariga; har bir mamlakatdagi saylangan vakillarga; va diniy peshvolarga.[12][31] Maktub egalaridan olingan mazmunli javoblarning kam boʻlganiga qaramay, keyinroq Bahoullohning maktublari salmoqli diqqatga sazovor boʻldi (hatto uning amrini qabul qilgan mashhurlar ham boʻldi)ki, bunga ularning har biridagi „alohida individual bashoratlarning ajabtovur ravishda amalga oshishi“ sabab boʻldi, zero ularda Napoleon, Pop, Kayzer Vilgelm, Rus Podshosi, Imperator Fransiz Jozef, Shoh, Sulton va soʻnggi vazirlar va chet el ministrlariga qarata, agar ular Bahoullohning nasihatiga quloq solmasa va notoʻgʻri yoʻl tutishsa, ularning hokimiyati qulashi, erlaridan judo boʻlishlari va ilohiy jazoga mubtalo boʻlishlari haqida ogohlantirishlar bor edi.[31][10]


Muallif Kristofer de Bellaigu oʻz xatlarida shunday deb yozadi,

Bahoullohga oʻz davrining muvaqqat rahbarlariga oʻz saltanatlarini oʻz oyogʻi ostiga tashlashlarini aytib murojaat etish, maktublar va lavhlar yozish katta shodlik bagʻishlamas edi. Qirolicha Viktoriya mujmal javob qaytaradi; Podshoh yana tadqiq etishini aytadi. Napoleon III esa, lavhni yirtib tashlab, Bahoulloh xudo boʻlsa men ham xudoman deydi. Nasriddin Shoh esa, Bahoullohning elchisini qatl qiladi.[74]

Ovoz tahrir

 
Bahoullohning Lavhidan keltirilgan matn, Mishkin-Qalam xusnixati bilan ishlov berilgan

Bahoullohning tavsiri boʻyicha, har bir Mazhar ikkilamchi tabiatga ega, biri Tangriga tegishli, ikkinchisi esa, ushbu moddiy dunyoga. Qolaversa, ulardan har biri ikki maqomga ega, birinchisi "botiniy voqeʼlik"  boʻlib, uning orqali „Tangri ovozi“ bilan gapiriladi, ikkinchisi esa, ularning insoniy jihati. Uning aytishicha, barcha Mazharlar inson yuragi va ruhiga taʼsir etish uchun yaratuvchi tomonidan toʻxtovsiz hidoyat etilguvchi "Tangrining har narsaga singuvchi fazlining oʻzanlaridir", zero insonlar ichra fikri ochiqlar oʻzlariga berilgan haqiqatni anglay olsinlar.[12][75][76]

Bahoullohning bitiklaridagi „ovoz“ mavzulariga, kimga yozilgan boʻlsa oʻsha odamning kelib chiqishiga yoki shasxlarning bergan savollariga qarab farq etadi.[77] Ularning koʻpida u mehribon nasihatgoʻy doʻst; boshqa birlarida mazhar nomidan boshqalarga gapiruvchi; baʼzilarida goʻyo Tangribirinchi shaxs nomidan gapirgandek; yana boshqa hollarda esa, kamtarin bandaning Tangri oldida chuqur tavozeʼ bilan, mutlaq qullik va fanolik ila gapiruvchi. 

Bahoulloh bitiklaridagi ovoz bir matnning oʻzida, suhbat tariqasida, bir ohangdan boshqasiga oʻzgarishi mumkin – Olovli Lavhda (oʻzbek tilida lavha)[77][78] oʻz Mazhariga hidoyat koʻrsatayogan Tangri va Bahoulloh orasidagi dialog shaklida, yoxud Karmal Lavhidagi Tangri Mazhari sifatida Bahoulloh va Karmal togʻi orasidagi suhbat.[77][78] Mazhar oʻzini qay tarzda yoki ovozda izhor etmasin, maqsad har doim ruhiy haqiqatlarni boʻlishishdan iborat. Keyinchalik Bahoulloh Bitiklarining[79] sharhchisi etib tayinlangan Shavqiy Effendi, bu borada quyidagicha izoh beradi:

Shunchalar qudratli Zuhurni oʻzida mujassam etgan inson ehromi, gar biz oʻz Eʼtiqodimiz prinsiplariga sodiq qoladigan boʻlsak, oʻshal "pinhon Ruhlar Ruhi" va "mangu barqaror Mohiyatlar Mohiyati"dan tamomila farq qilib turishi kerak, yaʼni oʻshal gʻayb koʻrinmas va idrokli Xudo, qaysikim Uning ilohiyatini Uning Mazharlari orqali zaminda qanchalar yuksaklarga koʻtarsak-da, aslo Oʻz intihosizligini, Oʻz anglab boʻlmas, soʻnmas va har narsani qamrar Voqeʼligini muayyan va chegaralangan zavolli inson tanasi ichiga joylay olmaydi. Bahoulloh taʼlimotiga binoan, gar Olloh Oʻz Voqeʼligini shu tariqa mujassam etganida, u Ollohligidan mahrum boʻlar edi. … Bahoullohning Zuhuri qanchalar qudratli boʻlmasin, U ham boshqa Olloh Mazharlar qatorida, ulardan biri sifatida qaralishi kerak va hech qachon uni oʻshal gʻayb koʻrinmas Voqeʼlik boʻlmish, Ilohiy Mohiyatning Oʻzi bilan tenglashtirish kerak emas. Bu bizning asosiy ishonchlarimizdan biri, yaʼni bu ishonchni hech qachon xiralashtirish va izdoshlardan hech biri uning yaxlitligini shak ostiga qoʻyishi kerak emas.[12]

Saqlanishi va tarjima qilinishi tahrir

Bahoiy Jahon Markazi Bahoulloh bitiklarining asl nusxalarini yigʻish, autentifikatsiya qilish, kataloglashtirish va saqlash boʻyicha muntazam ravishda ish olib boradi.[1][80] Butun jahon global tarjima dasturi tufayli Bahoullohning asarlari joriy kunda 800dan ortiq tillarda mavjud.[2][81]

Fotosuratlar va tasvirlar tahrir

Bahoullohning ikkita maʼlum fotosurati bor, ikkalasi ham Adrianopolda olingan, ularning nusxalari Bahoiy jahon markazida saqlanadi. Suratlardan biri Xalqaro arxiv binosida saqlanib, uyushtirilgan Bahoiy ziyorati dasturining bir qismi sifatida koʻrsatiladi;[82] shuningdek, u boshqa muayyan yuksak darajadagi maxsus tadbirlarda namoyish etilishi mumkin. Boshqa surat, Uilyam Miller tomonidan, uning Bahoiy eʼtiqodiga qarshi 1974-yildagi polemikasida chizilgan.[83]

Bahoiylar Bahoullohning fotosurati yoki tasvirini ommada yoki oʻz uylarida namoyish etishdan saqlanadilar, shuningdek boshqalar tomonidan ham kitob va veb sahifalarda uning koʻrsatilmasligini maqbul biladilar.[84] Xuddi shu prinsip dramatik sahna koʻrinishlarida ham qoʻllaniladi va Tangri Mazharini hech kim ifodalamaydi.[85] Bahoiylarning fotosuratlarga oid rasmiy pozitsiyasi Shavqiy Effendi tomonidan 1939-yilda bayon etilgan:[86]

Moʻminlarning Bahoullohning fotosuratiga qarashlariga qarshilik yoʻq, ammo ular buni mutlaq ehtirom bilan bajo aylashlari kerak va uning ochiqchasiga omma oldida namoyish etishga, hatto xonadonlarda ham yoʻl qoʻymasliklari kerak.

Veb sahifalarida uning paydo boʻlishi haqida 1999-yilda Umumjahon Bahoiy Markazi yozadi:[87]

Bahoiylar uchun Bahoullohning fotosurati juda qadrli va unga munosib ehtirom va tavozeʼ bilan nafaqat qarash kerak, balki shunday munosabat koʻrsatish ham kerak, mazkur veb sahifa {Bahoiylarga tegishli boʻlmagan sahifa} bunday emas. Bahoulohning suratiga nisbatan bunday ehtiromsiz tarzda munosabat koʻrsatish bahoiylarni chindan qattiq bezovta qiladi. Biroq, sahifa ijodkori Bahoiy boʻlmaganligi sabab, bu masalani hal qilish deyarli imkonsiz. Umid qilamizki, bu sharhlar sizga yordam beradi.

Havolalar tahrir

Shuningdek tahrir

Adabiyotlar tahrir

  1. ↑ 1,00 1,01 1,02 1,03 1,04 1,05 1,06 1,07 1,08 1,09 1,10 1,11 1,12 1,13 1,14 1,15 1,16 1,17 1,18 1,19 1,20 1,21 1,22 1,23 1,24 1,25 1,26 1,27 Smith, Peter (2000). A concise encyclopedia of the Baháʼí Faith. Oxford, UK: Oneworld Publications. ISBN 1-85168-184-1.
  2. ↑ 2,00 2,01 2,02 2,03 2,04 2,05 2,06 2,07 2,08 2,09 2,10 2,11 2,12 2,13 2,14 2,15 2,16 2,17 2,18 2,19 2,20 2,21 2,22 Hartz, Paula (2009). World Religions: Bahaʼi Faith (3rd ed.). New York: Chelsea House Publishers. ISBN 978-1-60413-104-8.
  3. ↑ 3,00 3,01 3,02 3,03 3,04 3,05 3,06 3,07 3,08 3,09 3,10 3,11 3,12 Warburg, Margit (2006). Citizens of the World: A History and Sociology of the Bahaʼis from a Globalisation Perspective. Leiden, The Netherlands: Brill. ISBN 978-90-04-14373-9. OCLC 234309958.
  4. ↑ 4,0 4,1 Buck, Christopher. The eschatology of Globalization: The multiple-messiahship of Bahā'u’llāh revisited // Studies in Modern Religions, Religious Movements and the Bābī-Bahā'ī Faiths (angl.) / Sharon, Moshe. – Boston: Brill, 2004. – P. 143—178. – ISBN 90-04-13904-4.
  5. ↑ Stockman, Robert (2013). Baháʼí Faith: A Guide For The Perplexed. New York: Bloomsbury Academic. ISBN 978-1-4411-8781-9.
  6. ↑ 6,0 6,1 Stockman, Robert (2022a). „Ch. 18: Oneness and Unity“. In Stockman, Robert H. (ed.). The World of the Bahá'í Faith. Oxfordshire, UK: Routledge. pp. 219-229. ISBN 978-1-138-36772-2.
  7. ↑ In 2001, an independent researcher confirmed that there were reliably over 5 million enrolled Bahá’ís in the world. In 2020 the Baháʼí World Centre estimated „about eight million“ Baháʼís reside in "well over 100,000 localities" worldwide.
  8. ↑ 8,0 8,1 8,2 8,3 Dehghani, Sasha (2022). „Ch. 15: Progressive Revelation“. In Stockman, Robert H. (ed.). The World of the Bahá'í Faith. Oxfordshire, UK: Routledge. pp. 188-200. ISBN 978-1-138-36772-2.
  9. ↑ Smith, Peter (2000). A concise encyclopedia of the Baháʼí Faith. Oxford, UK: Oneworld Publications. ISBN 1-85168-184-1.
  10. ↑ 10,00 10,01 10,02 10,03 10,04 10,05 10,06 10,07 10,08 10,09 10,10 10,11 10,12 10,13 10,14 10,15 10,16 10,17 10,18 10,19 10,20 10,21 10,22 10,23 10,24 10,25 10,26 10,27 10,28 10,29 10,30 10,31 10,32 Hatcher, William; Martin, Douglas (1984). The Baháʼí Faith: The Emerging Global Religion. San Francisco, CA: Harper and Row. ISBN 0-06-065441-4.
  11. ↑ 11,0 11,1 11,2 Taherzadeh, Adib (1992). The Covenant of Baháʼu’lláh. Oxford, UK: George Ronald. ISBN 0-85398-344-5.
  12. ↑ 12,00 12,01 12,02 12,03 12,04 12,05 12,06 12,07 12,08 12,09 12,10 12,11 12,12 12,13 12,14 12,15 Adamson, Hugh (2007). Historical Dictionary of the Baháʼí Faith. Oxford, UK: Scarecrow Press. ISBN 978-0-8108-3353-1.
  13. ↑ Uch farzandli beva ayol, Bahoullohning otasini ikkinchi xotini boʻldi. Smith, Peter (2000). A concise encyclopedia of the Baháʼí Faith
  14. ↑ 14,00 14,01 14,02 14,03 14,04 14,05 14,06 14,07 14,08 14,09 14,10 14,11 Momen, Moojan (2022). „Ch. 4: Baháʼuʼlláh“. In Stockman, Robert H. (ed.). The World of the Bahá'í Faith. Oxfordshire, UK Routledge. pp. 40-50. ISBN 978-1-138-36772-2.
  15. ↑ Asiy Xonim va uning farzandlari Abdul-Baho, Bahiya Xonim va Mirzo Mehdi Bahoiy dinining „Muqaddas oilasi“ dir. [Maʼani, Baharieh Rouhani (2008). Leaves of the Twin Divine Trees. Oxford, UK: George Ronald. ISBN 978-0-85398-533-4] Bahoullahning yana ikkita xotini va uning bu nikohdagi farzandlari haqida batafsil maʼlumot olish uchun Bahoullohning oilasiga qarang.
  16. ↑ 16,0 16,1 16,2 16,3 16,4 16,5 16,6 16,7 16,8 Saiedi, Nader (2000). Logos and Civilization: Spirit, History and Order in the Writings of Bahá'u’lláh. Bethesda, MD: University Press of Maryland. ISBN 1-88305-363-3.
  17. ↑ Bobga birinchi boʻlib ishongan musulmon ulamosi. [BBC (28 September 2009b). „Religions – Baháʼí: The Báb“. BBC News. Retrieved 23 December 2022.
  18. ↑ Diniy mavzudagi xat uchun atama
  19. ↑ 19,0 19,1 19,2 19,3 19,4 19,5 19,6 19,7 Balyuzi, Hassan (2000). Baháʼu’lláh: King of Glory. Oxford, UK: George Ronald. ISBN 0-85398-328-3.
  20. ↑ 20,0 20,1 Momen, Moojan (23 September 2019a). „Central Figures of the Bahaʼi Faith“. British Library: Discovering Sacred Texts. Archived from the original on 23 October 2020.
  21. ↑ 21,0 21,1 21,2 21,3 21,4 Saiedi, Nader (2008). Gate of the Heart: Understanding the Writings of the Báb. Waterloo, ON: Wilfrid Laurier University Press. ISBN 978-1-55458-035-4.
  22. ↑ Warburg, Margit (2006). Citizens of the World: A History and Sociology of the Bahaʼis from a Globalisation Perspective. Leiden, The Netherlands: Brill. ISBN 978-90-04-14373-9. OCLC 234309958.
  23. ↑ Ruhiy ismlarning qoʻllanilishi haqida maʼlumot olish uchun „Islom va Bahoiy qoʻllanilishidagi shaxsiy ismlar va unvonlar“ ga qarang. Walbridge, John (2002). „Bobi va Bahoiy tarixi boʻyicha ocherklar va eslatmalar“.
  24. ↑ Hatcher, William; Martin, Douglas (1984). The Baháʼí Faith: The Emerging Global Religion. San Francisco, CA: Harper and Row. ISBN 0-06-065441-4.
  25. ↑ 25,0 25,1 Mahmoudi, Hoda (2022). „Ch. 32: Peace“. In Stockman, Robert H. (ed.). The World of the Bahá'í Faith. Oxfordshire, UK: Routledge. pp. 384-393. ISBN 978-1-138-36772-2.
  26. ↑ 26,0 26,1 26,2 Effendi, Shoghi (1944). God Passes By. Wilmette, IL: Baháʼí Publishing Trust. ISBN 0-87743-020-9.
  27. ↑ BBC (28 September 2009). „Religions – Baháʼí: Baháʼu’lláh“. BBC News. Retrieved 23 December 2022.
  28. ↑ Buck, Christopher (24 October 2019). „Bahá'í Social Principles First Proclaimed by the Báb“. BahaiTeachings.org. Archived from the original on 14 April 2021. Retrieved 9 December 2021.
  29. ↑ 29,0 29,1 29,2 29,3 29,4 29,5 29,6 29,7 Taherzadeh, Adib (2000). The Child of the Covenant. Oxford, UK: George Ronald. ISBN 0-85398-439-5.
  30. ↑ Schaefer, U.; Towfigh, N.; Gollmer, U. (2000). Making the Crooked Straight: A Contribution to Baháʼí Apologetics. Oxford, UK: George Ronald. ISBN 0-85398-443-3.
  31. ↑ 31,00 31,01 31,02 31,03 31,04 31,05 31,06 31,07 31,08 31,09 31,10 31,11 31,12 31,13 31,14 31,15 31,16 31,17 31,18 31,19 31,20 31,21 31,22 31,23 31,24 31,25 31,26 31,27 31,28 31,29 31,30 31,31 31,32 31,33 Smith, Peter (2008). An Introduction to the Bahaʼi Faith. New York: Cambridge University Press. ISBN 978-0-521-68107-0.
  32. ↑ Smith, Peter (1987). The Bábí & Baháʼí Religions: From Messianic Shí'ism to a World Religion. Cambridge: The University Press. ISBN 0-521-30128-9.
  33. ↑ Oʻshandan beri bahoiylar Rizvon Bogʻi (jannat) deb aytadilar. [Smith, Peter (2000). A concise encyclopedia of the Baháʼí Faith. Oxford, UK: Oneworld Publications. ISBN 1-85168-184-1.]
  34. ↑ Bahoiylar dunyo boylab oʻn ikki kunlik Rizvon bayramini nishonlaydilar. Shu davrini Bahoullah oʻzining ruhiy missiyasini rasmiy eʼlon qilishi bilan bogʻliq. Smith 2000, pp. 296-297.
  35. ↑ 35,0 35,1 35,2 35,3 Taherzadeh, Adib (1977). The Revelation of Baháʼu’lláh, v. 2: Adrianople 1863-68.[sayt ishlamaydi] Oxford, UK: George Ronald. ISBN 0-85398-071-3.
  36. ↑ Tarixda paygʻambarlarning bir necha oila aʼzolari oʻzlarining ilohiy hokimiyatiga xudbin hasad tufayli eʼtiroz bildirganlarida, oʻtmishdagi diniy jamoalar xuddi shunday tarzda sinovdan oʻtganini qayd etadi. Bunga misol qilib Buddani oʻldirmoqchi boʻlgan amakivachchasi Devadatta; Qobil akasi Hobilni oʻldirdi; Yusufning akalari uni asirga sotgan; Muhammadning amakisi Abu Lahab esa uning dushmaniga aylandi. (Schaefer, U.; Towfigh, N.; Gollmer, U. (2000). Making the Crooked Straight: A Contribution to Baháʼí Apologetics.)
  37. ↑ Salmání, Ustád Muhammad-ʻAlíy-i (1982). My Memories of Baháʼu’lláh. Los Angeles, CA: Kalimát Press.
  38. ↑ Hatcher, John (1997). The Ocean Of His Words: A Reader’s Guide to the Art of Bahá'u’lláh. Wilmette, IL: Baháʼí Publishing Trust. ISBN 0-87743-259-7.
  39. ↑ Yahyo Bahoullohning Rizvon Bogʻida qilgan ruhiy eʼlon haqidagi bayonotini allaqachon bilar edi, lekin hech qachon unga havola qilmagan yoki tan olmagan. (Taherzadeh, Adib (2000). The Child of the Covenant. p.83-84. Oxford, UK: George Ronald.)
  40. ↑ Oʻsha davrda yashagan Mirzo Haydar-Ali oʻzining „Bihjatus-Sudur“ kitobida Bobiylarning taxminan 99% Bahoullohni Vaʼda Qilingan Zot sifatida tan olishini qayd etgan. (Taherzadeh, Adib (2000). The Child of the Covenant. Oxford, UK: George Ronald.)
  41. ↑ Yahyoning izdoshlari shu atama bilan tanildi; „Azal“ Yahyoga Bob tomonidan berilgan belgi edi. (Hatcher & Martin 1984, „The Baháʼí Faith: The Emerging Global Religion“ p. 39.)
  42. ↑ 42,0 42,1 Alkan, Necati (2022). „Ch. 6: 'Abdu’l-Bahá 'Abbás“. In Stockman, Robert H. (ed.). The World of the Bahá'í Faith. Oxfordshire, UK: Routledge. pp. 72-87. ISBN 978-1-138-36772-2.
  43. ↑ Nakhjavani, Bahiyyih (1983). Four on an Island. Oxford, UK: George Ronald. ISBN 0-85398-174-4.
  44. ↑ Bahoullah va Mirza Yahyo oʻrtasida sodir boʻlgan voqealar, shuningdek, Bahoiy va Azaliyning ularning farqlari haqidagi qarashlari haqida batafsil maʼlumot olish uchun „Bahoiy-Azali boʻlinishi“ maqolasiga qarang.
  45. ↑ 45,0 45,1 Momen, Moojan, ed. (1981). The Bábí and Baháʼí Religions, 1844-1944: Some Contemporary Western Accounts. Oxford, UK: George Ronald. ISBN 0-85398-102-7.
  46. ↑ "The Babs of Persia", The Times, London, 5 October 1871, p. 8, 3rd column down from top
  47. ↑ Bu Gʻarb gazetalarida Bahoullah haqidagi birinchi jiddiy sharh boʻlganga oʻxshaydi. (Momen 1981, p. 210. The Bábí and Baháʼí Religions, 1844-1944: Some Contemporary Western Accounts)
  48. ↑ UNESCO World Heritage Centre (8 July 2008). „Baháʼí Holy Places in Haifa and the Western Galilee“. Retrieved 9 December 2021.
  49. ↑ While Bahá’ís believe God has „a Mind, a Will, a Purpose“ and the capacity to reason and love, their conception of the Divine Being „is not anthropomorphic, for it transcends all human limitations and forms, and does by no means attempt to define the essence of Divinity which is obviously beyond any human comprehension. To say that God is a personal Reality does not mean that He has a physical form, or does in any way resemble a human being. To entertain such belief would be sheer blasphemy.“ (Hornby, Helen, ed. (1988). Lights of Guidance: A Baháʼí Reference File (Second revised and enlarged ed.). New Delhi: Baháʼí Publishing Trust. ISBN 81-85091-46-3.)
  50. ↑ Matthews, Gary (2005). The Challenge of Baháʼu’lláh: Does God Still Speak to Humanity Today?, p9. Wilmette, IL: Baháʼí Publishing. ISBN 1-931847-16-9.
  51. ↑ 51,0 51,1 51,2 51,3 Bolodo-Taefi, Vargha (2022). „Ch. 14: God, Revelation, and Manifestation“. pp. 182-184. In Stockman, Robert H. (ed.). The World of the Bahá'í Faith. Oxfordshire, UK: Routledge. pp. 175-187. ISBN 978-1-138-36772-2.
  52. ↑ Kluge 2022. „Ch. 19: The Physical and Spiritual Dimensions of Human Nature“. pp. 230-231. In Stockman, Robert H. (ed.). The World of the Bahá'í Faith. Oxfordshire, UK: Routledge. pp. 230-239. ISBN 978-1-138-36772-2.
  53. ↑ Baháʼu’lláh (1976). Gleanings from the Writings of Baháʼu’lláh. Wilmette, IL: Baháʼí Publishing Trust. ISBN 0-87743-187-6.
  54. ↑ Mount, Guy Emerson (2022). „Ch. 20: Unity in Diversity“. In Stockman, Robert H. (ed.). The World of the Bahá'í Faith. Oxfordshire, UK: Routledge. pp. 240-246. ISBN 978-1-138-36772-2.
  55. ↑ Heller, Wendy M. (2022). „Ch. 34: The Covenant and Covenant-Breaking“. In Stockman, Robert H. (ed.). The World of the Bahá'í Faith. Oxfordshire, UK: Routledge. pp. 409-425. ISBN 978-1-138-36772-2.
  56. ↑ Buck, Christopher (2004). „The eschatology of Globalization: The multiple-messiahship of Bahā'u’llāh revisited“. In Sharon, Moshe (ed.). Studies in Modern Religions, Religious Movements and the Bābī-Bahā'ī Faiths. Boston: Brill. pp. 143-178. ISBN 90-04-13904-4.
  57. ↑ 57,0 57,1 57,2 Bausani, A. (2011). „AQDAS“. Encyclopædia Iranica. Vol. II/2. pp. 191-192.
  58. ↑ White, Christopher (2022). „Ch. 24: Bahá'í Spirituality and Spiritual Practices“. In Stockman, Robert H. (ed.). The World of the Bahá'í Faith. Oxfordshire, UK: Routledge. pp. 282-288. ISBN 978-1-138-36772-2.
  59. ↑ Mahmoudi, Hoda (2022). „Ch. 32: Peace“. In Stockman, Robert H. (ed.). The World of the Bahá'í Faith. Oxfordshire, UK: Routledge. pp. 384-393. ISBN 978-1-138-36772-2.
  60. ↑ 60,0 60,1 Pearson, Anne M. (2022). „Ch. 21: The Equality of the Sexes“. In Stockman, Robert H. (ed.). The World of the Bahá'í Faith. Oxfordshire, UK: Routledge. pp. 247-257. ISBN 978-1-138-36772-2.
  61. ↑ Alkan, Necati (2022). „Ch. 6: 'Abdu’l-Bahá 'Abbás“. In Stockman, Robert H. (ed.). The World of the Bahá'í Faith. Oxfordshire, UK: Routledge. pp. 72-87. ISBN 978-1-138-36772-2.
  62. ↑ Momen, Moojan (2004). „Bahaʼi Faith and Holy People“. In Jestice, Phyllis G. (ed.). Holy People of the World: A Cross-cultural Encyclopedia, volume 3. Santa Barbara, CA: ABC-CLIO. ISBN 1-57607-355-6.
  63. ↑ Bausani, A.; MacEoin, D. (2011). „ʿAbd-Al-Bahāʾ“. Encyclopædia Iranica. Vol. I/1. pp. 102-104.
  64. ↑ Bahoullohning katta oʻgʻlining ismi Abbos edi, lekin u Bahoulloh vafotidan keyin Bahoiy dinining rahbari etib tayinlanganidan soʻng u Abdul-Baho degan oddiy unvonni oldi. „Bahoullohning xizmatkori“ deb taʼkidlagan holda, u Bahoullohning Amriga xizmat qilishdan boshqa istagi yoʻqligini taʼkidladi. Shundan soʻng u barcha bahoiylardan uni „Eng Ulugʻ Shox“, „Xudoning Siri“ va „Ustoz“ kabi yuksak unvonlar bilan emas, balki „Abdu’l-Baho“ deb atashlarini iltimos qildi. (Smith, Peter (2000). A concise encyclopedia of the Baháʼí Faith. Oxford, UK: Oneworld Publications)
  65. ↑ Heller, Wendy M. (2022). „Ch. 34: The Covenant and Covenant-Breaking“. In Stockman, Robert H. (ed.). The World of the Bahá'í Faith. Oxfordshire, UK: Routledge. pp. 409-425. ISBN 978-1-138-36772-2.
  66. ↑ 66,0 66,1 Smith, Todd (2022a). „Ch. 11: The Universal House of Justice“. In Stockman, Robert H. (ed.). The World of the Bahá'í Faith. Oxfordshire, UK: Routledge. pp. 134-144. ISBN 978-1-138-36772-2.
  67. ↑ Smith, Todd; Ghaemmaghami, Omid (2022b). „Ch. 37: Consultation“. In Stockman, Robert H. (ed.). The World of the Bahá'í Faith. Oxfordshire, UK: Routledge. pp. 450-462. ISBN 978-1-138-36772-2.
  68. ↑ Bahoulloh har qanday ruhoniy va professional ruhoniylarni taqiqlagan, chunki uning fikricha, ular tarixan asoschilari vafotidan keyin dinlar ichida va oʻrtasida adovatning asosiy manbai boʻlgan.(Adamson, Hugh (2007). Historical Dictionary of the Baháʼí Faith. Oxford, UK: Scarecrow Press. ISBN 978-0-8108-3353-1.)
  69. ↑ Lyuboy chernovoy variant, zapisanniy sekretarem yavlennogo Otkroveniya, pozje perepisivalsya, a okonchatelniy variant peresmatrival i odobryal sam Baxaulla. (Phelps, Steven (2022). „Ch. 5: The Writings of Baháʼuʼlláh“. In Stockman, Robert H. (ed.). The World of the Bahá'í Faith. Oxfordshire, UK: Routledge. pp. 51-71. ISBN 978-1-138-36772-2.)
  70. ↑ Universal House of Justice (2013). „Numbers and Classifications of Texts and Sacred Writings“. Lights of Irfan. Wilmette, IL: Irfan Colloquia. 10. Retrieved 23 December 2022.
  71. ↑ Bolodo-Taefi, Vargha (2022a). „Ch. 22: Mysticism“. In Stockman, Robert H. (ed.). The World of the Bahá'í Faith. Oxfordshire, UK: Routledge. pp. 258-268. ISBN 978-1-138-36772-2.
  72. ↑ Sergeev, Mikhail (2022). „Ch. 23: Progress of the Soul: Life After Death“, pp. 270-272, 274-276, 277-279. In Stockman, Robert H. (ed.). The World of the Bahá'í Faith. Oxfordshire, UK: Routledge. pp. 269-281. ISBN 978-1-138-36772-2.
  73. ↑ Taherzadeh, Adib (1976). pp. 42-43. The Revelation of Baháʼu’lláh, v. 1: Baghdad 1853-63[sayt ishlamaydi]. Oxford, UK: George Ronald. ISBN 0-85398-270-8.
  74. ↑ de Bellaigue, Christopher (2018). The Islamic Enlightenment: The Modern Struggle Between Faith and Reason. London: Vintage. ISBN 978-0-099-57870-3.
  75. ↑ Sours, Michael (1991). Understanding Christian Beliefs. Oxford, UK: Oneworld Publications. ISBN 1-85168-032-2
  76. ↑ Baháʼu’lláh (1976). Gleanings from the Writings of Baháʼu’lláh. Wilmette, IL: Baháʼí Publishing Trust. ISBN 0-87743-187-6.
  77. ↑ 77,0 77,1 77,2 Phelps, Steven (2022). „Ch. 5: The Writings of Baháʼuʼlláh“. In Stockman, Robert H. (ed.). The World of the Bahá'í Faith. Oxfordshire, UK: Routledge. pp. 51–71. ISBN 978-1-138-36772-2.
  78. ↑ 78,0 78,1 Taherzadeh, Adib (1984). The Revelation of Baháʼu’lláh, v. 3: 'Akká, The Early Years 1868–77. Oxford, UK: George Ronald. ISBN 0-85398-144-2.
  79. ↑ Hollinger, Richard (2022). „Ch. 8: Shoghi Effendi Rabbani“. In Stockman, Robert H. (ed.). The World of the Bahá'í Faith. Oxfordshire, UK: Routledge. pp. 105–116. ISBN 978-1-138-36772-2.
  80. ↑ Universal House of Justice (1993). „Baháʼí Archives: Preserving and Safeguarding the Sacred Texts“. Andalib. 12. Retrieved 23 December 2022.
  81. ↑ Though a small percentage of Bahá’u’lláh’s original writings have been translated into English, those completed include many of his most important works. (Smith, Peter 2000, A concise encyclopedia of the Baháʼí Faith. Oxford, UK: Oneworld Publications, pp. 79–86.)
  82. ↑ Bahá'í International Community (2019). „Photograph of Bahá'u’lláh“. The Life of Baháʼu’lláh – A Photographic Narrative. Retrieved 23 December 2022.
  83. ↑ Elwell-Sutton, L. P. (1976). "Review of „The Bahaʼi Faith“ Its History and Teaching by William McElwee Miller". Journal of the Royal Asiatic Society of Great Britain and Ireland. 108 (2): 157–158. doi:10.1017/S0035869X00133416. JSTOR 25203713. S2CID 162531277.
  84. ↑ Universal House of Justice (1980). „Photographs of Baháʼu’lláh; William Miller“. Retrieved 23 December 2022.
  85. ↑ Hornby, Helen, ed. (1988). Lights of Guidance: A Baháʼí Reference File (Second revised and enlarged ed.). New Delhi: Baháʼí Publishing Trust. ISBN 81-85091-46-3.
  86. ↑ Hornby 1988, p. 477, ref. #1574 (citing Shoghi Effendi).
  87. ↑ Universal House of Justice (1999). „Photograph of Bahaʼu’llah on Website“. Retrieved 23 December 2022. 
"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Bahoulloh&oldid=4172870" dan olindi