Tavakkal

Кавказ археак даври археологияси

Кавказ минтақасида темир даври мил ав. I минг йилликнинг биринчи ярмида бошланган. Кавказнинг Олд Осиёнинг энг қадимий маданиятлари билан чегарадош қисмларида археак даврига келиб дастлабки давлатлар вужудга келган. Бу давлат Қадимги Шарқ давлатларидан бири ҳисобланган Урарту давлати ҳисобланади. Урарту маданиятига қизиқиш XIX асрдаёқ бошланган.  Кавказорти тарихи бўйича манбалар орасида Урарту ёзувлари жуда муҳим ҳисобланади.  Ўз мазмунига кўра улар Урарту подшоҳларининг фаолиятини йилма-йил ёритувчи солномалар, ёки қурилиш ишлари билан боғлиқ ёзувлардан иборат. Урарту тарихи бўйича кўплаб маълумотлар Оссурия ва Бобил манбаларида ҳам мавжуд бўлиб, бу давлатларнинг ташқи сиёсати ҳамда Кавказорти ҳудудларига қилган юришлари ҳақида маълумот бериб ўтилган. Археологик материаллар айниқса катта аҳамиятга эга бўлиб, Кармир – Блур маданияти (Тейшебаини шаҳри), Аргиштихинили ва Эребуни каби Урартунинг муҳим марказларида олиб борилган қазишмалар Урарту тарихини тиклашга катта ёрдам беради.

Урарту ёдгорликлари 1828-1829 йилларда олиб борилган қазиш ишларидан кейин маълум эди. Бироқ, XIX асрдаги лингвистика фани ривожи у ердаги ёзувларни дешифровка қилиш имкониятини яратиб берди. Урарту ёзувларини илк бор М. В. Никольский тадқиқ қилди ва нашр эттирди. ХХ аср бошларида Н. Я. Марр ва И. А. Орбелилар раҳбарлигида уюштирилган экспедициялар ҳам катта аҳамият касб этди. Бу экспедициялардан бири Ван қоясида подшоҳ Сардури II- нинг узун ёзувини кашф этди. Урарту тарихини ўрганиш борасида собиқ шўролар даврида олимлар томонидан катта ишлар амалга оширилган эди. Айниқса, Урарту тарихи бўйича Урарту ёзувлари ва оссурия-бобил манбалари изоҳлар билан таржима қилиниб, нашр эттирилгани муҳим янгилик бўлди. ХХ аср 30-йилларидан эса Кавказорти республикалари ҳудудида жойлашган қадимги давлатлар археологик ёдгорликлари мунтазам равишда ўрганила бошланди. Бундан ташқари, Туркия ва Эрон ҳудудидаги Урарту даври ёдгорликлари ҳам ўрганила бошланди. Шуни таъкидлаш жоизки, Урартунинг археологик жиҳатдан ўрганилиши дастлаб Ван шаҳри атрофларида, Ван қояси ва Топрах-қалъада қазиш ишлари олиб борилишидан бошланган эди. 1879 йилда у ерда Британия музейи экспедицияси ишлаган, 1898-1899 йилларда эса Германия экспедицияси ишлаган. Бу экспедициялар жуда кўп урарту ёзувларини топиб, улар орасида подшоҳ Аргишти I солномаси ва моддий маданиятнинг бир қатор буюмлари бўлиб, улар Британия музейи ва Берлиндаги Яқин Шарқ музейига олиб кетилган эди.  1911-1916 йилларда Урартунинг катта қисми Россия империяси назорати остида бўлиб, бу ерда И.А.Орбели ва Н.Я.Марр раҳбарлигидаги Рус археологик экспедицияси қазиш ишларини амалга оширди.  Ван қоясида улар подшоҳ Сардури II-нинг солномасини топишади.     

Урарту маданиятини ўрганиш ишига М.В.Николский ўзининг салмоқли ҳиссасини қўшади. У нафақат рус оссурологи бўлибгина қолмай, балки йирик урартушунос олим эди.

У Кавказорти бўйлаб кўплаб саёҳат қилади, тепаликларда қазишма ишлари олиб боради, қояларга кўтарилиб, Урарту ҳукмдорларининг ёзувларини кўчириб олар эди. Унинг «Россия ҳудудида Ван подшоларининг миххат ёзувлари» деб номланган йирик рисолалари жаҳон олимларининг эътиборини тортди. 1939 йилдан бошлаб еса Б.Б.Пиотровский биринчи марта Ереван раёнидаги Кармир-Блур тепалигида қазишма ишларни бошлади. Кармир-Блур арманчада «Қизил тепалик» деган маънони англатади.

     Кўпчилик қадимги кучли давлатлар, фақат ер юзидан йўқ бўлиб кетгани йўқ, балки вақтлар ўтиши билан  улар хақида  хотиралар ҳам ўчириб қетган. Ўз  вақтида уларнинг қўшнилари хотираларида  бошқа давлатлар шуҳрати ҳақида маълумотлар ёзма манбаларда сақланиб қолган. Фақат  ер остидагина қадимий  маданиятлар қолдиқлари сақланиб эди, ва уларни ўрганиш билангина яна қайта тиклаш мумкин. Бундай  унутилган давлатлар қаторига ва мил. авв. I минг йилликнинг биринчи чорагида Яқин Шарқ мамлакатлари орасида етакчи мавқеи бўлган Урарту ҳам таълуқли.  Франция 1827-йилда Осиё жамияти ёш олим Шулцга Моисея Ҳоренскийнинг  баён қилган Шамирнинг ажойиб ёдгорликлари бор Вани туманидаги текшириришга учун юборди. Узоқ  саёҳатдан сўнг келган Ванга Шулц шиддат ишлай бошлади. Бу пайтда  Ван шаҳри хақиқий бир музей эди. Шулц миххат ёзувларига шунингдек, айрим Арман черковининг ёки хусусий уй деворларидан кўчирилган  базалт тошларга кираверишда тошларга эътиборини қаратди. Унда ҳам бу ёзув тизими ҳақида ҳам, тили ҳақида ҳеч қандай тассавурлар бўлмаса ҳам уларнинг жуда аниқ бўлган нусхаларини олди. Улардан Ван миххатларини расшифровкаси  устида ишлайдиган олимлар  узоқ вақт давомида фойдаландилар. Шулц бу ерга ташриф буюрди ва Ван қоясининг  батафсил тавсифи берди. У қалъага лой  ғиштли деворлари билан ўралаган тик йўл орқали энг юқори поғонасига кўтарилди. қалъа ҳарбий аҳамиятдан кўра, кўпроқ музейни эслатар эди.  Турклар  томонидан Шулцга бу ерга киришга рухсат берилмайди.  Шулц  иши 1829 йилда вафотидан кейин тўхтаб қолган.

Тоғ яқинида курдлар томонидан ўлдирилган  Жуламеркни Франция етказиб материалларни фақатгина Осиё жамияти  котиби Мол томонидан 1840-йилда чоп этилган. Бу нашрда 42 та миххат ёзувларида бир нусхасини ва баъзи асору атиқаларнинг, шунингдек Ванга  ўйилган биноларнинг батафсил тавсифи мавжуд. Бу вақтга келиб, олимлар Урарту ёзувларининг  бошқа нусхаларидан ҳам хабардор бўлди. Роулинсон  1838 йилда бундай  матнлар бир нечатасини қайд этган эди ва 1840 йилда немис илмий ходимларидан  Мюлбах ва Молткелар  Изоглу қишлоғидаги бундай ёзувларнинг  бирига эътибор қаратди.  ХIХ асрнинг 40-ларида Дажла бўйида, қадимий Оссурия шоҳлиги марказидаги археологик кашфиётлар Яқин Шарқнинг  қадимий тарихини янада ўрганишга туртки берди. Мосул француз консули Ботта 1842 йилдан 1844 йилгача Кюнжиқ тепалигидаги қадимий Ниневия ўрнида ва  Ҳорсаободдаги Саргон саройи қолдиқлари археологик қазишлар ўтказган. Бу ердаги сарой деворлари шоҳ ҳаётидан лавҳалар ва унинг ҳарбий кампаниялари билан боғлиқ кўп бўртма расмлар билан қопланган эди. Бу тасвирларнинг билан бирга миххат шаклидаги ёзувлар ҳам бор эди. Рассом  Фланденом бўртма суръатлар ва Париж етказиб бошқа материаллар Кичик Осиёнинг тарихига бўлган умумий қизиқиш уйғотди. 1845-1849 йиллардаги Лаярд икки экспедициялар чоғида Нимруддаги (Калҳа) Ашурнасирпал саройида  қазиш ишларини олиб борди ва тўхтаб қолган француз экспедицияси Ниневиядаги Синахариб саройида қазишларни давом эттирди. Лаярд Синахариб саройида Ашшурбанипалнинг  мих жадвалли шоҳона кутубхонасини ва  кейинчалик Ашшурбанипал саройида (1854 йилда) унинг бошқа қисми ҳам топилган. Бу ажойиб кашфиётлар мисршуносликка муносиб рақиб бўлган ассириологияга муҳим таъсир кўрсатди. Кичик Осиёнинг марказий қисмида саёҳат қилган Лаярд, 1850 йилда Ванга тўхтаб, бу ерда миххат битиклари ва баъзи қадимий буюмларни ўрганишга вақт сарфлайди. У Шулцни Ван қоя ёзувларида бири Доро ўғли Ксерксга тегишли деган тахминини тасдиқлади. Шунингдек у шоҳ Аргишти I миххат матнлари ҳамда машҳур ғор хоналарининг режа ва кесма кўринишини чоп эттирган. Лаярд кейин Ванга кўп саёҳатчилар ва олимлар ташриф буюрди. Қадимий Ван шоҳлигида қизиқиш йилдан йилга ортди. ХIХ аср ўрталарида  Бу миххат ёзувини ўрганишда сезиларли ривожланишлар бўлди. Улар Ботта, Лаярд ва бошқа тадқиқотчилар тўпланган археологик материаллар, бир қатор Оссурия ва Бобил эпиграфик ёдгорликларидан иборат.

Кавказорти ҳудудларида мил. авв. VII асрга келиб темир кенг тарқала бошланган. Бу минтақа аҳолиси урартуликлардан кўплаб хусусиятларни ўзлаштириб олганлар. Арман ясси тоғ этакларида мил ав. IV аср охирига келиб Кичик Арманистон ва унинг жанубида Салавкийлар таркибидаги Буюк Арманистон давлатлари шаклланган. Буюк Арманистон мил. авв. II-I асрларда юксалди. Бу ердан тош қасрлар, юнон усулидаги иншоотлар қолдиқлари топилган.  Мил. авв. III асрда Кура дарёсининг ўрта оқимида Иберия давлати ташкил тпди. Пойтахт Армасиз Цихедан тош қалъа, минора ва хом ғиштли черипица томли сарой қолдиқлари аниқланган. Армази шаҳри яқинидан Кавказ Самтаври деб номланувчи қабристон ҳам очилган.

Абхазияда бронза ва илк темир даврларида Колхида маданияти шаклланган. Маданиятга  мил. авв. VIII-VII асрларда  киммерийлар ва скифлар маданияти кучли таъсир кўрсатган. Бу таъсир айниқса мозор қўрғонларда яққол ўз аксини топади.  Антик даврга келиб унга юнон ва рим маданиятлари таъсир кўрсата бошлаган.