Italiya (Italia), Italiya Respublikasi (Repubblica Italiana) – Yevropa janubida, Oʻrta dengiz havzasida joylashgan davlat. Apennin yarimoroli, Sitsiliya, Sardiniya va boshqa kichik orollarni oʻz ichiga olgan. Maydon 301,2 ming km2. Aholisi 62234878 mln. kishi (2023). Maʼmuriy jihatdan 20 viloyat (regione)ga boʻlinadi. Poytaxti – Rim shahri. Italiya Yevropa davlatlari orasida YIM hajmi va rivojlanish darajasiga koʻra,1-oʻrinni egallaydi, dunyoda esa 37-oʻrinni egallaydi[1].

Italiya Respublikasi
ShiorRepubblica Italiana
Italyancha: Italyancha Italiya Respublikasi
Madhiya: Il Canto degli Italiani
(the Song of the Italians)
Location of Italiya
Poytaxt Rim
Rasmiy til(lar) Italyan
Hukumat Parlamentlik Respublika
• Prezident
Sergio Mattarella
Giuseppe Conte
Asoslash (Italiya Qirolligi birlashishi)
• Sana
17 mart 1861
Maydon
• Butun
301,230 km2 (70-oʻrin)
• Suv (%)
2.4
Aholi
• 2002-yilgi roʻyxat
58,103,033 (23-oʻrin)
• Zichlik 192/km2
YIM (XQT) 2005-yil roʻyxati
• Butun
AQSh$1,651,000 mil. (8-oʻrin)
• Jon boshiga
AQSh$28,415
Pul birligi Yevro (EUR)
Vaqt mintaqasi UTC+1
• Yoz (DST)
UTC+2
Qisqartma IT
Telefon prefiksi 39
Internet domeni .it

Asosiy maʼlumotlar tahrir

U shimoli-g'arbda Fransiya (chegara uzunligi - 488 km), shimolda Shveytsariya (740 km) va Avstriya (430 km),  shimoli-sharqda Sloveniya (232 km) bilan chegaradosh .

Italiya hududida ikkita anklav davlat mavjud: San-Marino davlati va Italiya bilan bog'liq bo'lgan Vatikan davlati, Rim hududida joylashgan bo'lib , ularning har biri bilan Italiyaning ichki chegarasi mos ravishda 39 km va 3,2 km.

Apennin yarim orolini , Bolqon yarim orolining chekka shimoli-gʻarbini , Padana tekisligi , Alp togʻlarining janubiy yon bagʻirlari , Sitsiliya , Sardiniya orollari va bir qator kichik orollarni egallaydi  .

Italiyada 58 ta YuNESKO ning Butunjahon merosi ob'ektlari mavjud.

Etimologiyasi tahrir

Italia so'zining kelib chiqishi noma'lum. Eng keng tarqalgan nuqtai nazarga ko'ra, bu atama Gretsiyadan kelgan va " buzoqlar mamlakati " degan ma'noni anglatadi  . Buqa Italiyaning janubida istiqomat qilgan xalqlarning ramzi bo'lib , ko'pincha Rim bo'rini ovlagan holda tasvirlangan. Dastlab, Italia nomi faqat Janubiy Italiya (zamonaviy Kalabriya viloyati) tomonidan egallab olingan hududning bir qismiga tegishli edi.

Davlat tuzilishi tahrir

Davlat boshqaruvi asoslari tahrir

Italiya unitar parlament respublikasi . Davlatning asosiy qonuni 1947 yilda qabul qilingan konstitutsiyadir .

Davlat rahbari  - Italiya prezidenti .

Ijro etuvchi hokimiyat va hukumatni Italiya Vazirlar Kengashi Raisi boshqaradi . 2013 yil fevral holatiga ko‘ra hukumat tuzilmasi quyidagi vazirliklarni o‘z ichiga olgan:

  • tashqi ishlar vazirligi
  • Ichki ishlar vazirligi
  • Adliya vazirligi
  • mudofaa vazirligi
  • Iqtisodiyot va moliya vazirligi
  • Iqtisodiy rivojlanish vazirligi
  • Infratuzilma va transport vazirligi
  • Qishloq xo‘jaligi, oziq-ovqat va o‘rmon xo‘jaligi siyosati vazirligi
  • Ta'lim vazirligi
  • Mehnat va ijtimoiy siyosat vazirligi
  • Madaniy meros va madaniy faoliyat vazirligi
  • Italiya Atrof-muhit va quruqlik va dengizni muhofaza qilish vazirligi
  • Sog'liqni saqlash vazirligi .

Qonun chiqaruvchi hokimiyat Italiyaning  ikki palatali parlamenti bo'lib , 5 yilga saylanadi.

 
Italiya gerbi
  • Italiya Deputatlar palatasi  - 400 a'zo.
  • Italiya Senati  - 200 a'zo.

Siyosiy partiyalar tahrir

Asosiy maqola: Italiyadagi siyosiy partiyalar

Italiyada zamonaviy partiya tizimi Ikkinchi jahon urushidan keyin rivojlandi. Italiya Respublikasi Konstitutsiyasining 49-moddasiga ko‘ra , siyosiy partiya fuqarolarning “milliy siyosatni belgilashga demokratik hissa qo‘shish” huquqidan foydalanadigan erkin birlashmasidir  . 2013 yilgi parlament saylovlari natijalariga ko'ra , Italiya parlamenti palatalaridan kamida bittasida 25 ta, jumladan, mintaqaviy va emigrant partiyalar vakillik qiladi .

Zamonaviy Italiya rivojlangan ko'ppartiyaviylik tizimi bilan ajralib turadi (50 ga yaqin siyosiy partiyalar faol). Saylovda ishtirok etuvchi partiyalar faoliyati soliq to‘lovchilarning o‘zlari tanlashiga ko‘ra soliqlar hisobidan moliyalashtiriladi  . Parlamentda mutlaq ko‘pchilikka ega bo‘lmagan mamlakatning yirik partiyalari kichikroq partiyalar bilan koalitsiya hukumatlarini tuzishga majbur . Fashizm targʻiboti va fashistik tashkilotlarning faoliyati qonun bilan taqiqlangan  .

Eng yirik partiyalar:

  • " Demokratik partiya " - chap markaz
  • " Besh yulduz harakati " - chap qanot populist
  • " Italiya oldinga " - konservativ
  • " Italiya birodarlar " - o'ng markaz
  • " Shimoliy liga " - to'g'ri
  • " Italiya uchun qutblar " - mashhur

Partiyalar koalitsiyalarda birlashgan - o'ng (Ozodlik xalqi, Xristian-demokratik partiya, Shimoliy liga) va chap (DPLS, SP, Xalq partiyasi, ekologlar).

Huquqiy tizim tahrir

Oliy sud - Oliy kassatsiya sudi ( Corte suprema di cassazione ), apellyatsiya sudlari - apellyatsiya sudlari ( Corte d'appello ) va hakamlar hay'ati ( Corte d'assise d'appello ), 26 ta sud. Apellyatsiya har bir tumanda ( distretto ), birinchi instantsiya sudlari - sudlar ( Tribunale ) va hakamlar hay'ati ( Corte d'assise ), har bir tumanda ( circondario ), sud tizimining eng quyi darajasida ( Giudice di pace ) ishlaydi. , prokuratura nazorati organlari - Oliy kassatsiya instantsiyasi Bosh prokuraturasi ( Procura Generale presso la Suprema Corte di Cassazione ), apellyatsiya sudlari huzuridagi bosh prokuraturalar ( Procure Generali presso le Corti d'Appello ), respublika prokuraturalari. oddiy sudlarda ( Procure della Repubblica presso il Tribunale ordinario ), ma'muriy sudlovning eng yuqori sudi - Davlat kengashi ( Consiglio di Stato ), ma'muriy adliya apellyatsiya sudlarida - mintaqaviy ma'muriy sudlar ( Tribunale Amministrativo Regionale ), eng yuqori nazorat organi - Hisob sudi ( Corte dei conti ), mafiyaga qarshi kurash organlari - Oliy kassatsiya sudi Bosh prokuraturasi huzuridagi Milliy antimafiya boshqarmasi ( Direzione nazionale antimafia ), tuman mafiyaga qarshi kurash bo‘limlari ( Direzione distrettuale antimafia ) huzurida. apellyatsiya sudlarining bosh prokurorlari, Ichki ishlar vazirligining jamoat xavfsizligi boshqarmasi huzuridagi Mafiyaga qarshi tergov bo'limi ( Direzione Investigativa Antimafia ) (Jinoyat mafiyasiga qarshi kurashni muvofiqlashtirish bo'yicha Oliy komissar ( Alto commissario) o'rniga yaratilgan). per il coordinamento della lotta contro la delinquenza mafiosa )) va Milliy anti-mafiya prokurori ( Procuratore nazionale antimafia ), sudyalarni o‘qitish yuridik kasblar ixtisoslashuvi maktabi ( Scuola di specializzazione per le profession and ) tomonidan amalga oshiriladi. Oliy magistratura maktabi ( Scuola superiore della magistratura ). Konstitutsiyaviy nazoratning sud organi Konstitutsiyaviy suddir.

Konstitutsiyaviy ahamiyatga ega bo'lgan organlar tahrir

Konstitutsiyaviy organlardan [u] , ya'ni Prezident , Parlament , Hukumat , sud [u] va Konstitutsiyaviy suddan tashqari , Italiya Konstitutsiyasi konstitutsiyaviy ahamiyatga ega bo'lgan organlar tizimini ham nazarda tutadi :

  • Milliy iqtisodiy va mehnat munosabatlari kengashi [it]
  • Italiya Respublikasi Davlat Kengashi [it]
  • Hisob palatasi [it]
  • Sudyalar oliy kengashi [bu]
  • Italiya Oliy Mudofaa Kengashi
  • Sitsiliya viloyati davlat komissarligi [bu]
  • Davlat ramzlari
  • Davlat ramzlari
  • Asosiy maqolalar: Italiya bayrog'i , Italiya gerbi va Italiya madhiyasi
  • Italiyaning davlat ramzlari konstitutsiya va amaldagi qonun hujjatlari bilan tartibga solinadi. Italiya bayrog'i 3:2 nisbatda bo'lgan to'rtburchaklar paneli bo'lib, teng o'lchamdagi uchta vertikal chiziqqa bo'lingan - qutb chetida yashil, o'rtada oq va panelning erkin chetida qizil rangda  . Italiya uch rangli birinchi marta 1797 yil 7 yanvarda Emiliyada Juzeppe Compagnoni tomonidan e'lon qilingan respublika bayrog'i sifatida paydo bo'ldi . Napoleon hukmronligi davrida bayroq frantsuz inqilobining ramzi sifatida ham ishlatilgan . Vena kongressi va qayta tiklanishdan so'ng, uch rangli rang ozodlik ramzi bo'lib qoldi va 1831 va 1848 yillardagi inqilobiy harakatlarda qo'llanildi  . Italiyaning milliy gerbi - chap tomonda zaytun novdasi va o'ngda eman novdasi o'rtasida joylashgan besh qirrali tishli g'ildirak ustiga o'rnatilgan qizil qirralari bo'lgan oq besh qirrali yulduz. Yashil novdalar bosh oq harflarda “Italiya Respublikasi” (Italiya: REPUBBLICA ITALIANA) yozuvi bilan qizil lenta bilan bog‘langan. Italiya Respublikasining rasmiy gerbi Italiya Prezidenti Enriko de Nikola tomonidan 1948 yil 5 mayda e'lon qilingan . Gerbning eskizini rassom Paolo Paschetto yaratgan bo'lib, u 1946 va 1947 yillardagi tanlovlarda 500 ta boshqa nomzod va 800 ga yaqin eskizlar orasida ushbu huquqni qo'lga kiritgan  . Italiyaning milliy madhiyasi , shuningdek, " Italiya birodarlar " va "Italiyaliklar qo'shig'i" sifatida ham tanilgan , 1946 yil 12 oktyabrdan 2017 yil 15 noyabrgacha Italiya Respublikasining norasmiy madhiyasi edi  ]. 2005-yil 17-noyabrda Senat rasmiy madhiya toʻgʻrisidagi qonunni birinchi oʻqishda qabul qildi, ammo qonun nihoyat 12 yildan soʻng qabul qilindi  . Madhiya matni 1847 yilning kuzida Goffredo Mameli tomonidan , musiqasi esa birozdan keyin bastakor Mishel Novaro tomonidan yozilgan . 20-asrning 80-yillarida Juzeppe Verdining “Nabukko” operasidan parcha ham keng tarqalib, madhiya sifatida ijro etilgan.

Davlat bayramlari tahrir

  • 1 yanvar  - Yangi yil ( Il Capodanno );
  • 6 yanvar  - Epiphany ( l'Epifania ) yoki Befana ( La Befana ), Epiphany , Epiphany ;
  • 8 mart  - Xalqaro xotin-qizlar kuni ( La Festa della Donna );
  • 21 aprel - Rimning  tashkil topgan kuni ( Natale di Roma );
  • 25 aprel  - Fashizm va nemis istilosidan ozod qilingan kun ( La Liberazione );
  • 1 may  - Mehnat kuni (Mehnat kuni) ( La Festa del Lavoro );
  • 2 iyun  - Italiya Respublikasi e'lon qilingan kun ( La Festa della Repubblica );
  • 15 avgust  - Ferragosto ( Il Ferragosto ) Bibi Maryamning taxmini yoki Bibi Maryamning taxmini ( L'Assunzione );
  • 1 noyabr  - barcha azizlar kuni ( Il giorno di tutti i Santi yoki Ognissanti );
  • 2-noyabr  - O'lgan barcha ruhlar kuni ( Il giorno della Commemorazione dei Defunti );
  • 8 dekabr  - Bibi Maryamning beg'ubor kontseptsiyasi ( L'Immacolata Concezione );
  • 25 dekabr  - Masihning tug'ilgan kuni ( Il Natale );
  • 26 dekabr  - Muqaddas Stiven kuni ( Santo siyosat

Tashqi siyosat tahrir

Tarixiy ko'rinish tahrir

1861 yilgacha Italiya parchalanib ketgan edi, shuning uchun ko'plab Italiya davlatlari qo'shni kuchli davlatlarga e'tibor qaratib, o'zlarining tashqi siyosatini olib bordilar. Jahon urushidan oldingi Yevropa harbiy blokl1861 yildan boshlab birlashgan Italiyaning siyosati u erda yashovchi italiyaliklar bilan hududlarni, ya'ni Papa davlatlari, Trentino, Istriya, Dalmatiyani qo'shib olishga qaratilgan edi. Italiya ham o'zining mustamlaka imperiyasini yaratishga intildi. 1870 yilgi FrankPrussiya urushi paytidaItaliyaPapadavlatlarini anneksiya qildi . Keyinchalik tashqi siyosatini Germaniyaga qaratdi, chunki u Frantsiya ham da'vo qilgan Tunisda o'z o'rnini egallashni xohladi . Biroq Istriya va Trentinoni qoʻshib olish istagi tufayli Italiya 19-asr oxiri 20-asr boshlarida Avstriya-Vengriya bilan toʻqnash keldi  .

1914 yildan beri Italiya Germaniya bilan ittifoqchi Antanta bilan muzokaralar olib bormoqda . Natijada, 1915 yilda Antanta mamlakatlari Italiyaga Antanta tarafini olishga rozi bo'lsa, kerakli hududlarni va'da qildi. Va 1915 yilda Italiya Avstriya-Vengriyaga hujum qildi . 1918 yildagi Parij tinchlik konferentsiyasi natijasida Italiya Istria , Trentino va Adriatik dengizidagi bir qator orollarni qabul qildi . Birinchi jahon urushidan keyin Italiyaning yangi raqibi - Serblar, Xorvatlar va Slovenlar Qirolligi paydo bo'ldi, u 1929 yilda Yugoslaviyaga aylandi.Fashistlar hokimiyat tepasiga kelgach, Italiyaning tashqi siyosati nihoyatda radikal tus oldi. Yugoslaviya bilan to'qnashuvlar Ikkinchi jahon urushi oxirigacha dolzarb bo'lib qoldi , buning natijasida Italiya Dalmatiya , Istriyani Yugoslaviyaga qaytardi va Albaniyaga mustaqillik berdi  .

Tashqi siyosatdagi eng muhim voqealardan biri 1947-yil fevralida Parijda Italiya bilan Ittifoqchi tinchlik shartnomasining imzolanishi boʻldi. Shartnomaga koʻra, Italiyada fashistik tashkilotlar tarqatib yuborildi, bosqinchi qoʻshinlar olib chiqildi, chegaralar belgilandi, Italiya hududida harbiy bazalarni joylashtirish taqiqlandi. Ikkinchi jahon urushidan keyin Italiyaning siyosati passiv edi, mamlakat NATO va AQSh yo'lidan bordi . Mamlakatda Italiyaning "o'rta kuch" roli g'oyasi hukmron edi. 1949 yil 4 aprelda Vashingtonda Shimoliy Atlantika shartnomasi rasman imzolandi. AQSh, Fransiya , Buyuk Britaniya, Belgiya, Kanada, Gollandiya, Lyuksemburg, Norvegiya, Daniya, Portugaliya va Islandiya vakillari bilan birgalikda Shimoliy Atlantika pakti Italiya hukumati vakili, tashqi ishlar vaziri Karlo Sforza tomonidan imzolandi . Tashqi ishlar vaziri Sforza, shuningdek, Italiyaning Yevropa Kengashi (1949) va Yevropa Ko'mir va Po'lat Hamjamiyatiga (1951) qo'shilishini faol ravishda ilgari surdi  .

1955 yil oxirida Italiya BMTga a'zo bo'ldi  .

1960-yillarning boshidan beri Italiya inqirozlarni boshqarish va dunyoning turli mamlakatlarida BMTning tinchlikparvar operatsiyalarida ishtirok etishda ajoyib tajribaga ega bo'ldi. Bunday xalqaro faoliyat Italiya tashqi siyosatining ajralmas qismiga aylanadi va Italiyaning xalqaro nufuzini mustahkamlaydi. Italiya 1963 yilda Kongoda tinchlik o'rnatish amaliyotiga katta hissa qo'shdi . Italiyaning mojarolarni hal qilishdagi ishtiroki 1980 yildagi Liviya missiyasi munosabati bilan yanada muhimroq bo'ldi .  tufayli kengaydi .

1964 yildan beri Italiya Tashqi ishlar vazirligi ( ichki italyancha atamasi Farnesina) birinchi marta ayollarni ishga qabul qila boshladi  .

1970-yillarning oxiriga kelib, birin-ketin ichki siyosiy inqirozni boshdan kechirayotgan Italiyaning passivligi G‘arbiy Yevropada yevropaizmga sodiqlik haqidagi ritorik deklaratsiyalar bilan qoplandi. 1980-yillar oxirida G'arbiy Evropa va Qo'shma Shtatlar o'rtasida tebranib turgan Italiya tashqi siyosatining mayatnik Amerika bosqichida qotib qoldi  .

1980-yillarning oxirida bu mafkura Yugoslaviya parchalanishining boshlanishi tufayli o'zgara boshladi . Italiya post-Yugoslaviya makonida va umuman O'rta er dengizidagi jarayonlarga ko'proq e'tibor bera boshladi . 1980-yillar boshida Italiyaning Oʻrta yer dengizi siyosatiga yangi turtki berildi. Mamlakat NATO bo'yicha hamkorlaridan sezilarli darajada mustaqillikka erisha oldi va mintaqada o'z yo'nalishini davom ettira boshladi. 1980-yilda Malta bilan harbiy va iqtisodiy hamkorlik toʻgʻrisida shartnomalar tuzilishi, 1982-1984-yillarda italiyaliklarning Livandagi xalqaro qoʻshinlar tarkibida ishtirok etishi va Suvaysh kanalini minalardan tozalash boʻyicha operatsiyalar shu davrda Italiya siyosatining oʻziga xos koʻrinishlaridandir . 1984 yil.

90-yillarning ikkinchi yarmidan boshlab Italiya tashqi siyosatida Evropa Ittifoqidagi davlatni aniqlash bilan bog'liq muammo birinchi o'ringa chiqdi . Eng avvalo, yagona Yevropa valyutasi – yevroni joriy etish masalasiga e’tibor qaratildi.

21-asrning boshlarida mamlakat Gretsiya, Sloveniya, Xorvatiya, Bosniya va Gertsegovina va Albaniya bilan birgalikda yangi submintaqaviy loyiha - Adriatik va Ioniya tashabbusi ( AII) ni ilgari surishda ishtirok etdi. Tashqi ishlar vazirlari darajasidagi konferensiya 2000-yil 20-mayda Italiyaning Ankona shahrida boʻlib oʻtdi va Italiya uchun Bolqonda yangi taʼsir kanallarini ochdi. Shuningdek, AII tashkil etilgandan so'ng, Italiya amalda Bolqondagi inqirozdan keyingi rivojlanishni tartibga solishga qodir bo'lgan G'arbiy Evropaning asosiy davlatlaridan biriga aylandi, bu Italiyaga o'zini janubiy mamlakatlarning tortishish markazlaridan biri sifatida ko'rsatish imkoniyatini berdi. -Sharqiy Yevropa.2001-yil 11-sentabrda AQShda sodir boʻlgan voqealardan soʻng Italiya oʻz saʼy-harakatlarini Gʻarb va Islom dunyosi oʻrtasidagi aloqalarni tiklashga yoʻnaltirdi  .

2001-2006 yillarda Bosh vazir va Italiya tashqi ishlar vazirlari mintaqaviy inqirozni hal qilishda Rim vositachiligida Falastin va Isroil ma'muriyatlari o'rtasida muloqot o'rnatish maqsadida bir qancha tashriflar qildi. Italiya Prezidentining Turkiyaga birinchi davlat tashrifi 2005-yil 22-noyabrda bo‘lib o‘tdi. Karlo Chapmi Turkiyaning Yevropa Ittifoqiga aʼzo boʻlish intilishlarini qoʻllab-quvvatlashini bildirdi, shuningdek, mamlakat va uning rahbariyati YeI tomonidan qabul qilingan standartlarga erishish uchun saʼy-harakatlarni amalga oshirishi kerakligini taʼkidladi  .

Italiya tashqi siyosatining ustuvor yo'nalishlariga quyidagilar kiradi: O'rta er dengizi , Bolqon mintaqasi , Amerika Qo'shma Shtatlari , Evropa Ittifoqi , Markaziy va Sharqiy Evropa mamlakatlari , Rossiya . Italiya tashqi siyosatining eng muhim maqsadlaridan biri BMT Xavfsizlik Kengashining doimiy a'zosi sifatida o'rin olishdir  .

2011 yilga kelib, Italiya tashqi xizmatining global tarmog'i 300 dan ortiq elchixonalar, konsulliklar, madaniyat institutlari va mahalliy hamkorlik agentliklaridan iborat edi.  bo'lganligi sababli faqat 22 nafar diplomat Italiya elchisi darajasiga ega edi . 2016-yilda transmilliy darajada ishlagan italiyalik diplomatlarning eng ko‘zga ko‘ringanlari Yevropa Ittifoqining tashqi ishlar va xavfsizlik siyosati bo‘yicha Oliy vakili Federika Mogerini va BMTning Suriya bo‘yicha maxsus vakili Staffan de Misturadir .

2011 yil ma'lumotlariga ko'ra, xorijdagi italyan diasporasi dunyodagi eng yirik diasporalardan biri bo'lib, taxminan 5 million kishini tashkil qiladi.

Rossiya bilan munosabatlar tahrir

Asosiy maqola: Rossiya-Italiya munosabatlari

21-asrning boshlarida Rossiya va Apennin yarim oroli davlatlari o'rtasidagi munosabatlar o'rnatilganining 500 yilligi nishonlandi , ular bir xil tsivilizatsiyaga mansublikni anglash va umumiy axloqiy tamoyillarga asoslangan edi  .

Italiya Rossiya Federatsiyasi bilan diplomatik munosabatlarga ega: SSSR bilan 1924 yil 7 fevralda o'rnatilgan, 1941 yil 22 iyunda Italiya tomonidan uzilgan , 1944 yil 25 oktyabrda tiklangan . Shu vaqt ichida Italiya va SSSR/Rossiya o'rtasida ikki tomonlama viza rejimi amalda bo'lgan .

1966 yil aprel oyida SSSR Tashqi ishlar vaziri Andrey Gromikoning Italiya Respublikasiga birinchi rasmiy tashrifi bo'ldi . Italiyaning Gitler koalitsiyasida ishtirok etishi natijasida yuzaga kelgan o'n yillik sovuq munosabatlardan so'ng , tashrif nafaqat ikki tomonlama munosabatlar sohasida aniq natijalar berdi, balki xalqaro siyosat va bloklararo masalalar bo'yicha SSSR va Italiya pozitsiyalarining yaqinlashishiga olib keldi. NATO va Varshava shartnomasi o'rtasidagi qarama-qarshilik . 1970-yillardan beri Sovet-Italiya munosabatlari odatda ko'tarilish yo'nalishi bo'yicha rivojlanib bormoqda va intensivligi va samaradorligi bilan ajralib turadi. 1975 yilda Italiya va SSSR o'rtasidagi do'stona munosabatlarni rivojlantirish istagi aks ettirilgan Sovet-Italiya deklaratsiyasi imzolandi  .

1969 yilda Apennin orollariga tabiiy gaz yetkazib berish bo'yicha birinchi Sovet-Italiya shartnomasi imzolandi, 2006 yilda ENI va Gazprom o'rtasidagi Italiyaga gaz yetkazib berish bo'yicha strategik kelishuv 2035 yilgacha uzaytirildi  .

Birinchi oliy darajadagi muzokaralar Mixail Gorbachyovning 1989-yil 29-30-noyabr kunlari Rimga tashrifi chog‘ida bo‘lib o‘tdi. Italiya birinchilardan bo'lib yangi Rossiyani SSSRning huquqiy vorisi sifatida tan oldi. Rossiya Prezidenti Boris Yeltsinning 1991-yil 19-20-dekabr kunlari Rimga tashrifi muhim voqea bo‘ldi.Natijada ikki tomonlama munosabatlar asoslari to‘g‘risida qo‘shma bayonot qabul qilindi, madaniy almashinuv to‘g‘risidagi protokol imzolandi. 1994 yil 14 oktyabrda Doʻstlik va hamkorlik shartnomasi imzolandi. 1994 yilda Bosh vazir Silvio Berluskoni tashabbusi bilan Yeltsin Neapolda boʻlib oʻtgan dunyoning yetti yetakchi davlati sammitiga taklif qilindi , bu Rossiyaning G7ga integratsiyalashuvi va G8ga aylanishining boshlanishi boʻldi. 2014  . 1998 yilda "Rossiya va Italiya o'rtasidagi munosabatlar bo'yicha harakatlar rejasi" joriy etildi. 2014 yilga qadar Italiya Ukrainadagi voqealar munosabati bilan Yevropa Ittifoqining Rossiyaga qarshi sanksiyalariga qo'shilgach , Moskva va Rimda muntazam ravishda yuqori darajadagi rasmiy uchrashuvlar bo'lib o'tdi. Chigi saroyi va Kreml o'rtasida to'g'ridan-to'g'ri aloqa liniyasi mavjud . Sanktsiyalar 2020-yil 31-iyulgacha uzaytirildi  . Shu bilan birga, ommaviy axborot vositalari Italiya Evropa Ittifoqining uchta davlatidan biri ( Vengriya va Gretsiya bilan birga ) Rossiyaga qarshi cheklov choralarini kamida qo'llab-quvvatlaydigan va ularni zaiflashtirishni talab qilayotganini ta'kidladi. Italiya tashqi siyosatining zamonaviy bosqichi, ayniqsa Bosh vazir Berluskoni davrida, Rossiya bilan konstruktiv munosabatlar bilan ajralib turardi - Italiyaning NATO va Evropa Ittifoqidagi majburiyatlarini saqlab qolgan holda , Rossiya uchun qabul qilinishi mumkin emas. 2004 yil iyun oyida Rossiya Federatsiyasi va Italiya Respublikasi fuqarolariga vizalar berishni soddalashtirish bo'yicha hukumatlararo bitim imzolangani muhim voqea bo'lib, u yoshlar, olimlar, madaniyat arboblari, tadbirkorlar va davlat xizmatchilari uchun o'zaro aloqalarni yo'lga qo'ydi . Rossiyadan sayyohlarni qabul qiluvchi eng yirik italyan kompaniyasi Italcamel hisoblanadi. 2014 yil holatiga ko'ra Rossiyada 24 ta Italiya viza markazlari faoliyat ko'rsatgan; 2013 yilda rossiyaliklarga maksimal vizalar berilgan - 770 ming; 2013 yilda Italiyaga 1,2 million Rossiya fuqarolari tashrif buyurgan, bu butun Rossiya-Italiya tarixidagi eng yuqori ko'rsatkichdir. munosabatlar. Yevropa Ittifoqi tomonidan Rossiyaga qarshi sanktsiyalar kiritilgandan so'ng, Rossiyadan kelgan turistlarning yillik soni 50% ga kamaydi  .

2013-yilda o‘zaro tovar ayirboshlash tarixiy eng yuqori ko‘rsatkichga yetdi – 53,9 milliard dollar, o‘zaro sanksiyalardan so‘ng keskin pasayish kuzatildi, 2016-yilda tovar ayirboshlash atigi 19,8 milliard dollarni tashkil etdi. Ushbu ko'rsatkichga ko'ra, Italiya 2013 yilda Rossiyaning Evropa Ittifoqidagi uchinchi yirik savdo sherigi, dunyoda to'rtinchi o'rinni egalladi  .

2015- yilda Italiya Rossiyadan Germaniyaga “Shimoliy oqim II” gaz quvuri qurilishiga qarshi chiqdi va bu loyiha Rossiyaga qarshi sanksiyalar ruhini buzishi va Germaniyaning iqtisodiy manfaatlarini Yevropa birligidan ustun qo‘yishini ta’kidladi. Shu bilan birga, Italiya hukumati Evropa Ittifoqining "Janubiy oqim" qurilishini bekor qilishga olib kelgan harakatlarini tanqid qildi , ya'ni bu yo'nalish orqali Rossiya gazi Italiyaga oqib chiqishi kerak edi  .

2020-yilning mart oyida Italiyada COVID-19 koronavirus infeksiyasi avj olgan paytda, mamlakatda pandemiyadan vafot etganlar soni 10 ming kishiga yaqinlashganda, Rossiya Apennin orollariga rossiyalik shifokorlar brigadalarini yubordi va ular bilan himoya vositalari, mobil tizimlar bazasida. Transport va hududni aerozol bilan zararsizlantirish uchun " KAMAZ ", tibbiy asbob-uskunalar, sterilizatsiya uchun dala laboratoriyalari. Yordam Rossiya Federatsiyasi Aerokosmik kuchlari samolyotlarini jalb qilgan holda Rossiya Federatsiyasi Mudofaa vazirligi orqali taqdim etildi  . Italiyaga etakchi harbiy virusologlar va boshqa mutaxassislar bilan 14 VKS samolyoti yuborildi; jami 100 ga yaqin rus internatsionalist askari VKS bortiga kelishdi; ularning faoliyatining asosiy joyi Bergamo shahridagi infektsiyaning eng katta tarqalishi edi  . Shu bilan birga, La Stampa gazetasi manbalarga tayanib, bu yordamni “foydasiz”  deb atadi va asosiy bo‘lmagan vazirlik (Sog‘liqni saqlash vazirligi emas, Mudofaa vazirligi) tibbiy yordam ko‘rsatayotganini ta’kidladi.

Xalqaro a'zolik tahrir

  • Birlashgan Millatlar Tashkiloti ( 1955 )
  • NATO ( 1949 )
  • Yevropa Kengashi ( 1949 )
  • Yevropa Ittifoqi ( 1957 )
  • O'nlik guruhi ( 1964 )  .

NATOning bir qismi sifatida tahrir

Italiya 1949 yil aprel oyida ittifoq tuzilganidan beri NATO a'zosi . NATOda bo'lishining boshidanoq Italiya blokning O'rta er dengizidagi foydali strategik forposti, Janubiy Evropada Amerika harbiy ishtirokini kengaytirish uchun tramplin rolini o'ynashga mo'ljallangan edi . Italiyaning Shimoliy Atlantika alyansiga kirishi bosh vazir De Gasperi boshchiligidagi Italiya xristian demokratlarining (CDA) amerikaparast kursi tufayli edi, u Qo'shma Shtatlar va uning mudofaa salohiyatini asosiy tayanch va mudofaa deb hisoblagan va kuchli harakatlarga qarshi kurashgan. Vashington tomonidan Italiyani amerikaparast blokga qoʻshishni maqsad qilgan  .

O'zining harbiy bazalarini Italiya hududida joylashtirishga intilayotgan Qo'shma Shtatlar 1947 yilda Italiya bilan bu masala bo'yicha muzokaralarni boshladi va allaqachon 1948 yilda mamlakatlar o'rtasida maxfiy harbiy protokol imzolandi. Hujjatga ko'ra, Amerika qo'shinlari tomonidan Italiya hududidan foydalanish uchinchi kuchga, ehtimol, NATO doktrinasiga ko'ra, G'arbning asosiy potentsial dushmani hisoblangan Sovet Ittifoqiga qarshi harbiy amaliyotlar o'tkazilgan taqdirda ko'zda tutilgan . Vashington shartnomasi imzolanganidan ko'p o'tmay, Italiya hukumati harbiy yordam so'rab AQShga murojaat qildi. Buning uchun Italiya Amerika harbiy bazalarini joylashtirish uchun hudud berishga rozi bo'ldi. 1949 yilning yozida Qo'shma Shtatlar yangi zamonaviy harbiy ob'ektlarni qurish, eski eskirgan aerodromlar va portlarni tiklash va rekonstruksiya qilish bo'yicha ishlarni boshladi. Ushbu rejaga ko'ra, Italiyaning Pantelleriya va Lampeduza orollarida AQSh harbiy-dengiz bazalari tashkil etilgan . 1954-yilda hukumat AQSH bilan Italiyada Amerika harbiy bazalarini joylashtirish toʻgʻrisida shartnoma tuzdi, uni nashr ham, parlament ham tasdiqlamadi  . 1956 yilda NATO, Amerika Qo'shma Shtatlari va Buyuk Britaniya Gladio dasturini ishlab chiqdi, uning maqsadi Sovet Ittifoqi bosqinidan himoya qilish uchun Italiyada er osti jangovar hujayralarni yaratish edi. 1972 yilda Italiya hukumati Sovet Ittifoqi bilan siyosiy maslahatlashuvlar to'g'risidagi protokolni imzolash bilan deyarli bir vaqtda Maddalena orolida Amerika yadro suv osti kemalarini baza bilan ta'minlash to'g'risida AQSh bilan shartnoma tuzdi. Italiya Sovuq urush davrida ham, u tugaganidan keyin ham AQSh va NATOning O'rta er dengizidagi asosiy forposti edi . Bu o'n yilliklar davomida Italiya NATO siyosatini faol qo'llab-quvvatlab, o'z hududini nafaqat bazani, balki harbiy harakatlar uchun, masalan, 1999 yilda Yugoslaviyani bombardimon qilish paytida, Liviyadagi operatsiya paytida (2012) va boshqa joylarda "sakrash" aerodromlari sifatida taqdim etdi. holatlar  .

Shu bilan birga, Italiyaning o'zi (na atom elektr stantsiyalari, na neft, gaz, ko'mirning sanoat zaxiralari mavjud bo'lmagan energiya tanqis mamlakat) tez o'zgarib turadigan hukumatlari va beqaror ichki siyosiy ahvoli bilan, muhim iqtisodiy va harbiy resurslarga ega emas. uzoq vaqtdan beri NATOda strategik qarorlar qabul qilish chetida. Italiyaning NATOdagi roli 1990-yillardagi Yugoslaviya inqirozi davrida ortib bordi . Yugoslaviya parchalanib ketganidan keyin, Kosovo inqirozi va Italiyada Kosovo mustaqilligi e'lon qilinganidan keyin "o'rta kuch" g'oyasi "qahramonlar dunyosi" g'oyasiga aylandi  , ya'ni. , Italiya muhim o'rin egallagan dunyo. Italiya birinchilardan bo'lib Serbiyaning sobiq Kosovo viloyati suverenitetini tan oldi va keyin Bolqon mintaqasini NATO doirasidagi mas'uliyat hududi deb e'lon qildi  . 2003 yilda Italiya urushga qarshi kayfiyat hukmron bo'lishiga qaramay, ittifoqchilik majburiyatlarini bajardi va Saddam Husaynni ag'darish uchun koalitsiya kuchlarining Iroqqa bostirib kirishini qo'llab-quvvatladi  . 2005 yil mart oyida Iroqda terrorchilar tomonidan asirga olingan garovga olinganlarni ozod qilishda jonini fido qilgan italyan razvedkasi Nikolo Kaliparining jasorati dunyoda katta rezonansga ega bo'ldi. Bu fojia Italiyaning Iroq urushidagi ishtirokining ma'nosi haqidagi ommaviy munozaralarda burilish nuqtasi bo'ldi va 2006 yilda Bosh vazir Romano Prodi davrida Italiya qo'shinlari Iroqdan chiqib ketdi  .

2015 yilda Italiya NATOning eng nufuzli a'zolaridan biri hisoblanadi. Italiya harbiy xizmatchilari Shimoliy Atlantika alyansining turli mashqlar va operatsiyalarida faol ishtirok etadilar. Kosovo , Iroq va Afg'onistondagi NATO missiyalarida 6500 ga yaqin italiyalik harbiy xizmatchilar va maxsus xizmatlar xodimlari ishtirok etdi . Italiya harbiy-dengiz kuchlarining kemalari NATOning O'rta er dengizidagi Active Endeavour dengiz operatsiyasida ishtirok etdi. Liviyadagi harbiy operatsiyaning birinchi bosqichida Italiya NATO ixtiyorida uchinchi yirik havo kuchlarini berdi. Italiya NATO byudjetiga kiritilgan sarmoya miqdori bo'yicha beshinchi o'rinda turadi  .

2015 yilga kelib Italiyada AQSh va NATOning bir necha oʻnlab harbiy bazalari va poligonlari hamda Shimoliy Atlantika alyansining bir qator qoʻmondonlik organlari joylashgan. Ular orasida Qo'shma harbiy qo'mondonlik (JMC) shtab-kvartirasi va Neapoldagi JMC nazorati ostidagi dengiz kuchlari qo'mondonligi , xuddi shu shaharda AQSh konsulligi joylashgan. Italiyada NATO tadqiqot markazi va bir qancha alyans taʼlim muassasalari joylashgan. Ular orasida Rimdagi Harbiy kollej, Latinadagi Aloqa va axborot tizimlari maktabi, La Spesidagi Suv osti tadqiqot markazi  .

Sovuq urush davridan beri Italiyadagi Amerika bazalarida AQSh va NATOning strategik bo'lmagan yadro arsenalining bir qismi bo'lgan taktik yadro qurollari (90 ta kallak) joylashtirildi . Shu bilan birga, Italiyada bir necha o'nlab yadroviy bombalarning joylashtirilishi italiyaliklarning o'zlari tomonidan qo'llab-quvvatlanmaydi, Italiya aholisining yarmiga yaqini mamlakatda bunday qurollar mavjudligidan umuman xabardor emas. Qo'shma Shtatlarda yadroviy bombalarni modernizatsiya qilish davom etar ekan, Italiyada va boshqa Evropa NATO a'zolarida bu qurollarni olib yuruvchi samolyotlar takomillashtirilmoqda. 2015 yilda NATO Yevropada, jumladan, Italiyada 200 ga yaqin yadro bombasi va 310 ta tashuvchi samolyotga ega edi. 2020 yilga kelib, AQShda ishlab chiqilgan va sinovdan o'tkazilgan so'nggi boshqariladigan B61-12 yadroviy bombalari Italiyadagi NATO bazalarida  joylashtirilishi kutilmoqda.

Italiyaning NATO istiqbollariga oid siyosati kontseptsiyasi alyansning boshqa davlatlarining strategik ko'rsatmalariga yaqin. Italiya NATOning " Tinchlik yo'lida hamkorlik " maxsus dasturi doirasida Rossiya bilan yaqinlashishga sodiqdir . Rossiya bilan aloqalar Silvio Berluskoni to'rt karra bosh vazirlik davrida eng katta rivojlanish va intensivlikni oldi , u davlat manfaatlaridan tashqari Vladimir Putin bilan shaxsiy do'stlikka ega edi  . 2002 yil 28 mayda Berluskoni tashabbusi bilan Rossiya va G'arb o'rtasida harbiy-siyosiy yaqinlashuv bo'lib o'tdi; Pratika di Mare harbiy bazasida bo'lib o'tgan Rim sammitida Rossiya -NATO kengashi tuzildi . O'shanda " sovuq urush " ga chek qo'yganiga ishonishgan  . Matteo Renzi va Paolo Gentiloni kabinetining navbatdagi kabineti ancha keskin xalqaro vaziyatda bir xil ko'rsatmalarga amal qilishga harakat qildi . Italiyaning pozitsiyasiga tuzatishlar Ukrainada 2014 yilda boshlangan inqiroz va natijada G'arb va Rossiya o'rtasidagi munosabatlarning murakkablashishi bilan amalga oshirildi , unga qarshi Italiya ham sanksiyalarga qo'shildi  . Shunga qaramay, Italiya hamjihatlikda bo'lgan NATOning rasmiy hujjatlari hali ham ittifoqni o'zgartirish va Rossiya bilan muloqotni davom ettirish zarurligini tasdiqlaydi.

Qurolli Kuchlari tahrir

Italiya qurolli kuchlari tarkibiga quyidagilar kiradi: armiya, dengiz floti, havo kuchlari, karabineri.

2005 yil 1 yanvardan boshlab harbiy xizmat bekor qilindi. Bungacha Italiyada chaqiruv yoshi 18 yoshdan boshlangan, xizmat muddati esa 10 oy edi.

Jangga tayyor aholi (erkaklar): 15-49 yosh - 2001 yilda 14248674;

Jangga yaroqli aholi (erkaklar): harbiy xizmatga 15-49 yosh - 2001 yilda 12 244 166 kishi;

Harbiy mehnat zaxiralari (har yili harbiy xizmatga chaqirilish yoshiga etganlar): 2001 yilda 304 369 kishi;

Harbiy xarajatlar: yiliga 28,9 milliard dollar, bu YaIMning 1,5% ni tashkil qiladi  .

Italiyada harbiy xizmatni bekor qilish va professional armiya yaratish to‘g‘risidagi qonun qabul qilindi. 1985-yil 31-dekabrdan keyin tug‘ilgan yoshlar endi muddatli harbiy xizmatga chaqirilmaydi.

Rasmiy ravishda, yangi qonun faqat harbiy xizmatni to'xtatib turish bilan bog'liq, chunki Italiya Konstitutsiyasining 52-moddasida "Vatanni himoya qilish fuqaroning muqaddas burchi" deb belgilangan. Shunday qilib, urush boshlangan yoki boshqa favqulodda vaziyat yuzaga kelgan taqdirda, harbiy xizmatga chaqiruv amaliyoti qayta tiklanishi mumkin. Biroq, Rim professional armiya yaratish yo'nalishini belgilab oldi, ularning soni 2006 yil oxiriga kelib 190 mingni tashkil etdi, ya'ni 80 ming harbiy xizmatchiga qisqardi. Qonunda harbiy xizmatchilarning besh yillik xizmat muddati , shartnomani ikki yilga ikki marta uzaytirish imkoniyati nazarda tutilgan. Bundan tashqari, faqat bir yilga shartnoma tuzish mumkin. Qurolli kuchlarni tark etgandan so'ng, sobiq harbiy xizmatchilarning aksariyati politsiya, o't o'chirish bo'limlari va fuqarolik mudofaasi xizmatlariga qabul qilinadi deb taxmin qilinadi. Bundan tashqari, islohot ayollarga armiyaning barcha bo'g'inlarida deyarli har qanday lavozimni egallash imkoniyatini ochib beradi.

Italiya harbiy razvedkasi AISE (2007 yilgacha - SISMI) xodimlari Italiyadan tashqaridagi operatsiyalarda qatnashadilar.

Ma'muriy bo'linish tahrir

Asosiy maqola: Italiyaning ma'muriy bo'linmalari

Italiya markazlashmagan unitar davlatdir. Shtatning poytaxti - Rim . Mamlakat 20 ta mintaqaga bo'lingan - Valle-d'Aosta , Lombardiya , Trentino-Alto-Adige , Friuli-Venesiya - Juliya , Piemont , Liguriya , Venetsiya , Toskana , Umbria , Emiliya - Romagna , Marche , Abortssia - Molisa , Kampsi , Laborsia , Kalabriya , Apuliya , Sardiniya va Sitsiliya (shundan 5 tasi - Sitsiliya, Sardiniya, Trentino-Alto-Adij, Valle d'Aosta va Friuli-Venesiya Juliya alohida maqomga ega), maʼmuriy-hududiy birlik sifatida 110 provinsiyani oʻz ichiga oladi. Viloyatlar, o'z navbatida, jami 8101 kommunadan iborat kommunalarga bo'lingan.Avtonom viloyatlarning o'z vakillik organlari - mintaqaviy kengashlar va ijroiya organlari - xuntalar, viloyatlar va avtonom viloyatlar qonunlarda belgilangan masalalar bo'yicha mintaqaviy va viloyat qonunlarini qabul qilishlari mumkin. Konstitutsiya.

Mintaqa Poytaxt Maydoni (km²) Aholi
Abruzzo L'Aquila 10 794 1 324 000
Apuliya Bari 19 362 4 076 000
Bazilikata Potenza 9992 591 000
Valle d'Aosta Aosta 3263 126 000
Venetsiya Venetsiya 18 391 4 832 000
Kalabriya Katanzaro 15 080 2 007 000
Kampaniya Neapol 13 595 5 811 000
Latsio Rim 17 207 5 561 000
Liguriya Genuya 5421 1 610 000
Lombardiya Milan 23 861 9 642 000
Marche Ancona 9694 1 553 000
Molise Kampobasso 4438 320 000
Piedmont Turin 25 399 4 401 000
Sardiniya Kalyari 24 090 1 666 000
Sitsiliya Palermo 25 708 5 030 000
Toskana Florensiya 22 997 3 677 000
Trentino-Alto Adige Trento 13 607 1 007 000
Umbria Perugia 8456 884 000
Friuli Venezia Giulia Triest 7855 1 222 000
Emiliya-Romanya Boloniya 22 124 4 276 000

Davlat tuzumi tahrir

Italiya- respublika. Amaldagi konstitutsiyasi 1947-yil 22-dekabrda qabul qilingan va 1948-yil 1-yanvardan kuchga kirgan. Davlat boshligi – prezident (1999-yil maydan K. A. Champi). U parlament ikkala palatasining qoʻshma majlisida viloyatlar vakillari ishtirokida 10 yil muddatga saylanadi. Qonun chiqaruvchi organ deputatlar palatasi va senatdan iborat parlament. Ijrochi xokimiyatni Vazirlar Kengashi amalga oshiradi. Prezident Vazirlar Kengashi raisi va uning taklifiga binoan vazirlarni tayinlaydi.


Tabiati tahrir

Italiya chizigʻi (7,5 ming km) Apennin yarim orolning janubida pasti-baland boʻlsa, boshqa qismida deyarli tekis. Hududining 4/5 qismi togʻ va qirlardan iborat. Italiyaning shimolida Alp togʻlari joylashgan: Gʻarbiy Alp togʻlari (Monblan choʻqqisi, 4807 m – Italiyaning eng baland nuqtasi)ning yon bagirlari tik. Sharqiy Alp togʻlari (eng baland nuqtasi – Ortles togʻi, 3899 m) asta-sekin pasaya borib, sharqda Karst platosiga tutashib ketgan. Alp togʻlari janubida joylashgan Padan tekisligi sharqda Adriatika dengiziga tomon pasayib boradi. Po daryosining vodiysi botqoqli pasttekislik. Alennin yarim orol boʻylab 1200 km masofada Apennin togʻlari joylashgan. Bir necha soʻngan va soʻnmagan vulkanlar (Amiata – 1734 m, Vezuviy – 1277 m) bor. Italiya orollarining relyefi, asosan, togʻlik, orollarda Etna (3340 m), Stromboli, Vulkano vulqonlari bor. Italiyaning oʻrta va janubiy qismlarida tez-tez kuchli zilzila boʻlib turadi.

Italiyada toshkoʻmir, bitumli slanets, neft, gaz, qoʻrgʻoshin, pyx, temir rudalari, boksit, oltingugurt va osh tuzi konlari bor. Italiya simob rudasi zaxirasi boʻyicha dunyoda yetakchi oʻrinda. Toskanada marmar qazib olinadi. Maʼdanli va issiq (temperaturasi 100-200°) bulok, koʻp.

Iqlimi Oʻrta dengizga xos subtropik, Padan tekisligida moʼtadilroq. Alp tog‘lari shimolidan keladigan sovuq shamolni toʻsib turadi. Yozi issiq va quruq. Iyulning oʻrtacha temperaturasi togʻ etaklari va tekisliklarda 20-28°, baʼzan issiq shamol esganda 40-45° ga koʻtariladi. Yanvarning oʻrtacha temperaturasi Alp togʻlari etaklari va Padan tekisligida 0°, Apennin yarim orol va orollarda 1 – 12°. Sharqiy Alp va Shimoliy Apennin toglari Italiyaning eng seryogʻin (yiliga 3000 mm) joylaridir. Mamlakat ichkarisida yiliga 600-800 mm, Sitsiliya va Sardiniya orollarida 500 mm yogʻin yogʻadi. Alp togʻlarining Italiya hududidagi qismida 800 dan ortiq muzliklar bor.

Eng yirik daryosi – Po va uning irmoqlarida kema qatnaydi. Daryolar Italiyaning shimoliy qismida koʻproq. Daryolari yomgʻir, qor va muzliklardan suv oladi. Ulardan sugʻorish va gidroenergiya olishda foydalaniladi. Yirik koʻllari: Garda, Komo, Lago-Majore, Bolsena va b. Ularda kema qatnaydi, sohillarida kurort koʻp.

Alp togʻlarining 1800 m balandlikkacha boʻlgan qoʻngʻir-oʻrmon tuproqli yon bagʻrida keng bargli va igna bargli oʻrmonlar, undan yuqoridagi togʻ-oʻtloqi tuproqlarda butazorlar, subalp va alp oʻtloqlari bor. Apennin yarim orol, Sitsiliya va Sardiniya o.larida (tuprogʻi jigarrang) 500-600 m balandlikda doim yashil tosh dub va poʻkak dublari, piniya, halab qaragʻaylari, butalar o‘sadi. 1500 m balandlikkacha jigarrang va qoʻngʻir togʻ tuproqli yerlarda dub, qora qayin va kashtan oʻrmonlari, 2000 m dan balandda igna bargli, keng bargli oʻrmonlar, togʻ tepalarida subalp oʻtloklari bor.

Italiyada yovvoyi hayvonlar, asosan, togʻlarda uchraydi. Alp va Apennin togʻlarida serna, yovvoyi mushuk, togʻ va oʻrmon suvsari, sassiqkoʻzan, qoʻngʻir ayiq, quyon, tiyin yashaydi. Qushlarning 400 ga yaqin turi, sudraluvchilar bor. Ovlanadigan baliq turi koʻp. Italiyada noyob oʻsimlik, hayvon va geologik obʼyektlarni saqlash uchun qoʻriqxonalar tashkil etilgan. Milliy bogʻlari: Stelvio, Granparadizo, Abrutsso, Kalabriya, Chircheo va b. – jami maydon 200 ming ga.

Aholisining 98% dan koʻprogʻi italyanlar; qolgan qismi retoromanlar, tirollar, fransuzlar, sloven va xorvatlar, shuningdek, albanlar, katalonlar va b. Rasmiy tili – italyan tili. Asosiy din – katolik dini. Aholining 67% shaharlarda yashaydi. Yirik shaharlari: Rim, Milan, Neapol, Turin, Genuya, Palermo.

Tarixi tahrir

 
Materadagi Sassi gʻorlari Italiyadagi paleolit ​​davriga oid birinchi aholi punktlaridan biri deb taxmin qilinadi.
 
Rim imperiyasi eng katta chegaraga ega boʻlgan paytlar. 117-yil.
 
XIII asr tadqiqotchisi Marko Polo oʻzining 24 yillik sayohatlarini „Dunyo moʻjizalari kitobi“ ga yozib, yevropaliklarni Markaziy Osiyo va Xitoy bilan tanishtirgan
 
Italiya urushlari boshlanishidan oldin Italiya davlatlari. 1494-yil.

Italiya hududida paleolit davrida odamlar yashagan. Apuliyaning Kastro shahri yaqinidagi Romanelli goridan, Liguriyaning Grimaldi qishlogʻi yaqinidagi Barma-Grande gʻoridan, Emiliyaning Savinyano manzilgoqidan topilgan arxeologiya yodgorliklari shundan dalolat beradi. Shimoliy Italiyada jez davrita mansub arxeologiya mada-niyati, oʻrta Italiyada unga turdosh boʻlgan madaniyatlar nishonalari juda koʻp. Temir davrshxa Italiya hududida paydo boʻlgan bir qancha madaniyatlar koʻpgina arxeologiya yodgorliklarini qoldirgan. Ular orasida villanlar madaniyati yetakchi boʻlgan. Mil. av. 2-1ming yilliklarda qoz. Italiya hududida ligurlar, et-rusklar yashagan, asta-sekin italiklar (shu jumladan, lotinlar) koʻchib kelib joylasha boshlagan. Italiklar gu-ruhiga mansub boʻlgan sabinlar bilan birga lotinlar Rimga asos solganlar (mil. av. 754-53-yillar). Mil. av. 5-3asrlarda Italiya hududi qad. Ashning asosiy qismi boʻlgan. Mil. 5-asrgacha, yaʼni Italiya Rim davlati tarkibiga kirgan davrgacha boʻlgan Italiyaning shundan keyingi tarixi va uning qududida quldorlik tuzumi shakllanganligi haqida Qad. Rim maqolasiga qarang.

 
Fashistik diktator Benito Mussolini oʻzini Duce deb atagan va 1922-yildan 1943-yilgacha mamlakatni boshqargan.

Mil. 3-asrda, asosan, Italiya hududidan iborat boʻlgan Rim imperiyasida quldorlik tuzumi inqirozga uchragan. Quldorlik jamiyati zamirida feodalizm unsurlari vujudga kela boshladi: yirik yer egaligi bilan birga mayda xoʻjalikning mavjudligi, natural xoʻjalik xukmronligi Rim imperiyasi davrida butunlay barham topmagan yer egalarining siyosiy hokimiyati oshib borgan edi. 4-5-asrda Italiyaga bostirib kirgan german qabilalari va b. varvar qabilalar Rim imperiyasiga sezilarli zarba berdilar. 5-asr boshlarida Italiyaga kirib kelgan vestgotlar 413-yilda Rimni ishgʻol qildilar. 455 yilda Rim vandallar tomonidan tor-mor qilindi. Mil. 5-asrda german, vestgot, vandal va b. kabilalarning hujumi, qullar hamda kolonlarning qoʻzgʻolonlari natijasida Gʻarbiy Rim imperiyasi yemirilgach, 476 yil Odoakr boshchiligida qirollik hoki-miyati oʻrnatildi. 488 yilda Teodorix boshchiligida ostgotlar qirolligi bunyod etildi. 554 yil Italiyani Vizantiya, bosib oldi va Vizantiya imperatori Yustinian I 554 yil Pragmatik sanksiya chiqardi, bu hujjat Rim imperiyasining ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlarini qayta tiklashga qaratilgan edi. 568 yilda Shimoliy Italiyaga langobardlar kelishdi. Langobardlarning istilosi quldorlik tartibiga uzil-kesil zarba berdi. Ular quldorlarning aksari qismini qirib tashladilar va haydab yubordilar. Ulardan musodara qilingan yerlar istilochi zamindorlar oʻrtasida taqsimlandi. Erkin dehqon vaqtincha asosiy ishlab chiqaruvchi kuchga aylandi. Ammo Rimdagi yirik yer egaligining bir qismi (qullar va kolonlar bilan birga) baribir saqlanib qolgan edi. Rim xususiy mulkchiligi taʼsirida langobardlar jamoasining parchalanishi kuchaydi, qaram dehqonlar sinfi va zamindorlar sinfining shakllanish jarayoni tezlashdi. Ilk feodal davlati vujudga keldi. Italiyaning bir qismi Vizantiya hukmronligi ostida qola berdi. 751-yilda langobardlar Ravenna ekzarxatini bosib oldi, soʻngra franklar uni langobardlardan tortib olishdi. 556-yilda franklar qiroli Pipin Pakana Ravenna ekzar-xati, Rim dukati va Pentapolisni papaga sovgʻa qilgach, papalarning teokratik davlati (Papa viloyati) tarkibiga qo‘shildi. 773-74-yillarda Italiyani franklar qiroli Buyuk Karl bosib oldi. Italiyaning franklarga tobe boʻlishi unda zamindorlik munosabatlarining rivojlanishini tezlashtirdi. 781 yilda Italiya qirolligi tashkil topdi. Buyuk Karlning oʻgʻli Pipin uning qiroli boʻldi. Franklar istilosidan soʻng Italiyada mulkdorlik munosabatlari tez rivojlana boshladi. 887 yil Buyuk Karl sulolasidan boʻlgan Karl III agʻdarilgach, yirik zodagonlar oʻrtasida Italiya taxti uchun kurash avj oldi. 9-asrda Italiyaga janubidan arablar, shimolidan vengerlar hujum qildi. 10-asrning 2-yarmidan 12-asr boshlarigacha Italiyaning koʻp qismi german imperatori Otton I taʼsirida boʻldi. 10-11-asrlarda Italiyaning Milan, Venetsiya, Genuya, Piza va b. shaharlari yepiskop-senorlar iskanjasidan qutulib, mustaqil shaharlarga aylandi. 11 – 12-asrlarda Italiya shaharlarida hunarmandlar va savdogarlar korporatsiyalari-sexlar vujudga keldi. Kommunalar gʻalaba qozongach, hokimiyat senordan konsullar hayʼati qoʻliga oʻtdi, shahar zoda-gonlarining, boy savdogarlarning namoyandalari shu hayʼat tarkibiga kirardi. Hunarmandlar bilan mayda savdogarlar hokimiyatga yoʻlatilmas edi. Xalq yigʻinining ahamiyati unchalik katta emas edi. Siyosiy va iqtisodiy huquqlarning kommunaga oʻtishi zamindorlarning qudratiga putur yetkazdi va Italiya iqtisodiyotining rivojlanishi hamda atrofdagi mayda shahar va qishloqlar hududida boʻysundirish yoʻli bilan shahar-davlatlarning tashkil topishi uchun turtki boʻldi, bu shahar-davlatlarda oʻsha davr uchun gʻoyat ilgʻor boʻlgan yangi davlat shakli – respublika tuzumi oʻrnatildi. Shahar kommunalar tovar-pul munosabatlari rivojlangan qudratli markazlarga aylandi; salib yurishlari esa bu yerda port shaharlar (Venetsiya, Genuya, Piza, Ankona) ravnaq topishiga, ularni Yevropa bilan Sharq oʻrtasidagi asosiy savdo vositachilariga aylantirdi. Shimoliy va Oʻrta Italiyadagi shaharlarning iqtisodiy ustunligi Italiyaning shu qismida 11 −12-asrlarda yirik zamindorlarning yerlarni dehqonlar, ritsarlar, savdogarlar va baʼzan shaharlarning yuqori tabaqasiga ijaraga berishiga olib keldi. 12-13-asrlarda Italiya shaharlarining qoʻllab-quvvatlashi bilan qishloq kommunalari vujudga kela boshladi, ular oʻzini oʻzi boshqarish huquqi berilishini talab qildilar. Qishloq kommunalari zamindorlar hukmronligidan ozod boʻlishlari bilanoq qoʻshni shaharlarga qaram boʻla bordilar. 12-13-asrda Paviya, Milan va b. shaharlarda hunarmand, savdogar va mayda ritsarlar yirik zodagonlarga qarshi kurashdilar. Shu davrdagi shaharlar aholisi Italiyaga bostirib kirgan german zamindorlariga qarshi qahramonlarcha kurashdi. 1158-yilda imperator chiqargan Ronkal qaroriga binoan Italiya kommunalari siyosiy mustaqillikdan mahrum boʻldi. German zamindorlariga qarshi kurash davrida Italiya shaharlarida gvelflar va gibellinlarning siyosiy partiyalari vujudga keldi. 1162-yilda german bosqinchilariga qarshilik koʻrsatishning asosiy markazi boʻlgan Milan vayron qilindi. 1167-yilda Shimoliy Italiya shaharlari birlashib, „Muqaddas Rim imperiyasi“ imperatorlariga zarba berish uchun Lombardiya ligasini tuzdilar. German zamindorlariga qarshi kurash italyan xalqining milliy oʻzligini anglash unsurlari paydo boʻlishiga koʻmaklashdi. 1183-yil Konstansa sulhiga binoan Italiya shaharlari imperatordan haqiqiy mustaqillikni yana tiklab oldilar.

11-asrda Janubiy Italiya va Sitsiliyani normanlar bosib olgan edi, bu yerlarda zamindorlik munosabatlari Shimoliy va Urta Italiyadagidan sustroq rivojlandi. 13-asrda ham yarim dehqonlarning katta qatlami bor edi. Sitsiliya qiroli va „Muqaddas Rim imperiyasi“ imperatori Fridrix II Shtaufen Sitsiliyani markazlashgan byurokratik monarxiyaga aylantirdi, oʻz hukmronligini butun Italiyaga yoyishga behuda urindi. 13-asr 60-yillarda Janubiy Italiya oʻziga Anjuy sulolasini boʻysundirib oldi. 1282-yildagi xalq qoʻzgʻoloni tufayli Sitsiliya kirolligi parchalandi. 13-asr oxiri  14-asr boshlarida Sitsiliyani, 15-asr oʻrtalarida Janubiy Italiyani ham Aragon sulolasi qoʻlga kiritib oldi. Shu tariqa Italiya janubiy ispanlar hukmronligi ostiga oʻtdi.

13-asrda Italiya shaharlarining ilk rivojlanishi tufayli Shimoliy va Oʻrta Italiyadagi ilgʻor shahar-davlatlarda dastlabki tovar-pul munosabatlari nishonalari vujudga keldi: bank ishi rivojlandi, dengiz orti savdosi, movut toʻqish ravnaq topdi (Florensiya, Venetsiya, Genuya, Piza, Bolonya). Bank va savdo sarmoyasidan sanoatni rivojlantirish uchun foydalanildi. Hunarmandchilikning kengayishi shahar-davlatlarning oʻziga qarashli hududlarda dehqonlarning servaj (krepostnoy qaramlik) dan ozod qilishiga imkon berdi. Dehqonlarning koʻpchiligi shaharlarga koʻchib, ustaxonalardagi yollanma ishchilar safini toʻldirdi. Shimoliy va Oʻrta Italiya shaharlarida savdogarhunarmandlar bilan zamindorlar oʻrtasida shiddatli kurash natijasida zamindorlar siyosiy huquqlaridan mahrum boʻldilar.

Shimoliy va Oʻrta Italiya shahar va qishloqlarida ishlab chiqarish kuchlarining jadal rivojlanishi tufayli 14-16-asrlarda dunyoda birinchi marta ilk tovar-pul munosabatlari paydo boʻlishi va rivojlanishiga olib keldi. 14-asr Shimoliy va Oʻrta Italiyaning ayrim yirik shaharlarida yollanma ishchilar soni necha oʻn minglab kishiga yetdi, asosan, movut toʻqimachiligida manufaktura paydo boʻldi. 14-15-asrlarda xalq qoʻzgʻolonlari kuchayib borishidan choʻchigan „semiz“ popolanlar shaharlarda respublika idora usulini tiraniya bilan almashtirdilar. 15-asrda Florensiya, Milan, Bolonya, Ferrara, Urbino va b. joylarda tiraniya mu-stahkam qaror topdi. 16-asr 2-yarmida Italiyada reaksiya kuchayishi, mulkdorlik munosabatlarining inqirozi va savdo-sanoat munosabatlarining keng ildiz otishi Italiyada maʼrifatparvarlik oqimini keltirib chiqardi. Savdo-sanoatning rivojlanishi va maʼrifatparvarlik harakati Italiya tarixida yangi davr – chet el hukmronligiga qarshi kurash boshlanishiga sabab boʻldi. 1789 – 94 yillarda Fransiyada boʻlib oʻtgan inqilob Italiyadagi inqilobchilar faoliya-tini kuchaytirdi. Fransiyadagi kabi Italiyada ham yakobinchilar harakati paydo boʻldi. 1796-97 yillardagi Napoleon yurishidan soʻng Italiya Respublikasi (1797) tuzildi. 1799-yil A. V. Suvorov armiyasi fransuz armiyasini Italiyadan surib chikardi. Lekin 1800-yil Napoleon armiyasi Italiyaga yana bostirib kirdi. Pyemont, Liguriya, Toskana, Papa viloyatlari Fransiyaga qoʻshib olindi, Sizalpin (1802-yildan Italiya) Respublikasi Italiya qirolligiga aylantirildi (Napoleonning oʻzi imperator edi). Shunday qilib, butun Italiya (Sardiniya va Sitsiliya o.laridan tashkari) Fransiya qoʻl ostida birlashtirildi. 1814-yildan Italiyada Fransiya hukmronligiga karshi kurashuvchi tashkilotlar tuzila boshladi. Napoleon imperiyasi yemirilgach, Vena kongressi (1814-15) mamlakatning Avstriyaga karamligi va koʻplab qirolliklarga boʻlinganligini rasmiylashtirdi. 19-asr 40-yillaridan Lombardiya, soʻngra Pyemontda sanoat inkilobi boshlandi.

 
1957-yil 25-martda hozirgi Yevropa Ittifoqining asoschisi boʻlgan Yevropa Iqtisodiy Hamjamiyatini tashkil etgan Rim shartnomasini imzolash marosimi

1848-49 yillarda inqilob sodir boʻldi. Fransiya, Avstriya hamda Italiya zamindorlari til biriktirib, inqilobni bostirdi, oldingi tartiblarni tikladi. 1860-yil may oyida J. Garibaldi uyushtirgan harbiy yurish Italiyani birlashtirishda muhim rol oʻynadi. Avstriya zulmidan ozod qilingan yerlar Pyemontga birlashtirildi, 1861-yildan Pyemont birlashgan Italiya qirolligi deb yuritildi. 1870-yilga kelib Italiya birlashtirib boʻlindi va u bosqinchilik yoʻlini tuta boshladi. Italiya Germaniya va Avstriya-Vengriya bilan birga Uchlar ittifoqini tuzdi (1882). Italiya qoʻshinlari 1889-90 yillarda Somali va Eritreyani bosib oldi, lekin Efiopiyada qaqshatqich zarbaga duch keldi. 1911 – 12- yillardagi Italiya - Turkiya urushi natijasida Italiya Liviyani bosib oldi. 1916-yil 27-avgustda Italiya Germaniyaga qarshi urush eʼlon qildi. Urush mamlakat iqtisodiyotiga katta zarar keltirdi. Urushning ogʻir oqibatlari va iqtisodiy tanglik Italiyada gʻalayonlar boshlanishiga olib keldi. Ayniqsa, Turin ishchilarining qoʻzgʻoloni juda kuchli boʻldi. Inqilobiy kuchlarning tarqoqligidan foydalangan aksilinqilobchi unsurlar hokimiyat tepasiga 1922-yil 31-dekabrda B. Mussolinini keltirib qoʻydi. Mussolini hukumati demokratik kuchlarga qarshi kurash boshladi. 1929-33 yillardagi jahon iqtisodiy boʻhroni Italiya iqtisodiyotini mushkul ahvolga solib qoʻydi. Shunga qaramay, Mussolini hukumati mamlakatni harbiylashtiraverdi va yangi urushga hozirlik koʻra boshladi. 1935-yil 3-oktabrda Italiya urush eʼlon qilmasdan Efiopiyaga hujum boshlab, 1936-yilning may oyida uni va 1939-yilda Albaniyani bosib oldi. Italiya Millatlar Ittifoqidan chiqib, „Antikomintern pakti“ga qoʻshildi (1937) va gitlerchilar Germaniyasining asosiy ittifokchisiga aylandi. 1940-yil oktabrda Italiya Gretsiyaga, 1941-yil aprelda Yugoslavi-yaga hujum qildi. 1941-yil 22-iyunda Italiya sobiq SSSRga urush eʼlon qildi, sharqiy frontga italyan ekspeditsion korpusi (1942-yildan armiya)ni yubordi. Lekin 1943-yil Italiya qoʻshinlari sobiq Sovet armiyasi tomonidan tor-mor qilindi. Sitsiliyaga Angliya-Amerika qoʻ-shinlari bostirib kirdi. Bu vokealar Mussolini siyosatining inqirozga uch-rashiga va hukumatning marshal P. Badolo koʻliga oʻtishiga sabab boʻldi (1943-yil 25-iyul). Badolo Angliya-Amerika qoʻmondonligi bilan yarash (soʻzsiz taslim boʻlish) shartnomasiga yashirincha imzo chekdi. Bundan xabardor boʻlgan Germaniya Italiyaning katta qismini bosib olib, Mussolini boshliq qoʻgʻir-choqhukumat tuzdi. 1943-yil kuzidan italyan xalqi ozodlik uchun kurash boshladi. Nihoyat, 1944-yil aprelda barcha antifashist partiyalarning vakillaridan iborat yangi hukumat (Badolo boshliq) tuzildi. Umumxalq qurolli qoʻzgʻoloni natijasida 1945-yil aprelda mamlakat fashistlardan ozod boʻldi. 1946-yil 2-iyunda Respublika deb, eʼlon qilindi.

Italiya 1945-yildan boshlab BMT aʼzosi. 1992-yil 10-yanvarda Oʻzbekiston Respublikasi suverenitetini tan oldi va oʻsha yil 24- martda diplomatik munosabati oʻrnatdi. Milliy bayrami – 2-iyun – Respublika deb, eʼlon qilingan kun (1946); 1977-yildan 2000-yilgacha iyunning birinchi yakshanbasida nishonlangan.

Trir shahri devorlarining shimoliy darvozasi (qurilish 180 yilda boshlangan, ammo nihoyasiga yetmagan).

Fiziologik xususiyatlari tahrir

link=https://ru.wikipedia.org/wiki/%D0%A4%D0%B0%D0%B9%D0%BB:Capri_Port.JPG|thumb|Kapri

Geografik joylashuvi tahrir

Asosiy maqola: Italiya geografiyasi

Italiya hududi 302 073 km² ( maydoni boʻyicha dunyoda 72-oʻrinda turadi )  .

Italiya Fransiya , Shveytsariya , Avstriya va Sloveniya bilan quruqlikda chegaradosh.

Geologik tuzilishi [[Файл:Naples_from_the_Castello_Sant_Elmo_with_Abbazia_San_Martino_the_port_and_the_Vesuv.jpg|link=https://ru.wikipedia.org/wiki/%D0%A4%D0%B0%D0%B9%D0%BB:Naples_from_the_Castello_Sant_Elmo_with_Abbazia_San_Martino_the_port_and_the_Vesuv.jpg%7Cthumb%7CVezuviyItaliya litosfera plitalari orasidagi aloqa hududida joylashgan, shuning uchun zilzilalar tez-tez sodir bo'ladi. 20-21 - asrlarda qayd etilgan eng katta zilzilalar .

  • 1908 yil : Reggio va Messina shahrida zilzila
  • 1915 yil : Marsikadagi zilzila
  • 1929 yil : Boloniya zilzilasi
  • 1932 yil : Abruzzo zilzilasi
  • 1972 yil : Ankonda zilzila
  • 1976 yil : Friuli zilzilasi
  • 1990 yil : Santa-Lyusiyadagi zilzila
  • 1997 yil : Umbria va Marche shaharlarida zilzila
  • 2002 yil : Molise zilzilasi
  • 2009 yil : L' Aquila zilzilasi
  • 2012 yil : Emilie-Romagna zilzilasi
  • 2016 yil : Abruzzoda zilzila , Latsio

Italiyada faol va o'chgan vulqonlar mavjud. Ular orasida beshta eng kattasi bor:

  1. Etna - Evropadagi  eng baland faol vulqon - 3340 m.U Sitsiliya  orolining shimoli-sharqida joylashgan bo'lib , boshqa kraterlar bilan birga Kalabriya mintaqasi qirg'og'idan ochilgan ajoyib go'zallik landshaftini taqdim etadi.
  2. Vezuviy  - (1277 m) Neapol va ko'rfaz ustidagi minoralar - bu landshaft dunyoga mashhur. Vezuviyning eng mashhur otilishi milodiy 79 yilda sodir bo'lgan. e., Pompey , Stabiae va Herculaneum deyarli butunlay lava va kul ostida bo'lganida. Oxirgi marta Vezuviy 1944 yilda uyg'ongan, ammo mutaxassislarning ta'kidlashicha, kelajakda vulqon doimo faol va juda xavfli bo'ladi.
  3. Stromboli - Tirren dengizidagi Eol orollarining  bir qismini tashkil etuvchi faol vulqon
  4. Vulkan xuddi shu nomdagi orolda joylashgan Eol orollarining  yana bir vulqonidir.
  5. Marsiglia - Tirren dengizida  joylashgan potentsial xavfli suv osti vulqoni

Yengillklink=https://ru.wikipedia.org/wiki/%D0%A4%D0%B0%D0%B9%D0%BB:Altstadt_von_Malcesine-2.jpg|thumb|Garda ko'li - Italiyadagi eng katta ko'liShimolda Alp tog'larining janubiy yon bag'irlari G'arbiy Yevropaning eng baland nuqtasi Montblan tog'i (4810 m), janubda Padan tekisligi ; yarim orolda Apennin tog'lari joylashgan (eng baland joyi - Korno Grande tog'i , 2914 m). Apennin tog'lari quyidagilarga bo'linadi: Ligurian, Toskana-Emilian, Umbro-Marsiya, Abruzze, Kampaniya, Lukaniya, Kalabriya Apennin va Monti Sabini [bu] . Shuningdek, yarim orolning sharqiy qismida Gargano yarim oroli , janubi-sharqida va janubi-g'arbiy qismida Salentina va Kalabriya yarim orollari joylashgan . Faol vulqonlar  - ( Vezuviy , Etna ); zilzilalar tez-tez sodir bo'ladi. Dengizlarni yuvish - sharqdan Apennin yarim orolini Adriatik dengizi, shimoliy qismida Venetsiya ko'rfazi bilan yuvib turadi . Puglia va Albaniya o'rtasidagi Otranto bo'g'ozi Adriatik dengizini Ion dengizi bilan bog'laydi . Apuliya va Kalabriya o'rtasida Taranto ko'rfazi quruqlikka chuqur kiradi . Juda tor Messina boʻgʻozi Kalabriyani Sitsiliyadan, kengligi 135 km boʻlgan Sitsiliya (yoki Tunis) boʻgʻozi Sitsiliyani Shimoliy Afrikadan ajratib turadi. Tirren dengizi Sardiniya , Korsika , Toskana arxipelagi, Apennin yarim oroli va Sitsiliya bilan chegaralangan uchburchak shaklidagi havzadir . Korsika shimolida Genuya ko'rfazi bilan Liguriya dengizi joylashgan . Sitsiliya orolining shimoli-sharqiy qismida Nebrodi togʻlari , Sardiniya orolining janubi-gʻarbiy qismida Kampidano tekisligi [uz] joylashgan . Kichik orollarning aksariyati arxipelaglarga bo'lingan, masalan, Napoleon Bonapart surgun qilingan Elba orolini o'z ichiga olgan Toskana arxipelagi . Italiyadagi eng uzun daryo Po , uzunligi 682 km  . Eng katta ko'l Garda ko'li (370 km²)  .]]

Iqlim tahrir

Asosiy maqola: Italiya iqlimi

Italiya subtropik O'rta er dengizi iqlim zonasida joylashgan bo'lib, dengizning ta'siri shimoliy va g'arbiy shamollar uchun to'siq bo'lgan Alp tog'lari tomonidan kuchaytiriladi  .

Foydali qazilmalar tahrir

Italiya turli xil mineral resurslarga ega. Ammo ularning ko'pchiligining konlari zaxiralari jihatidan kichik, butun mamlakat bo'ylab tarqalgan, ko'pincha ularni o'zlashtirish uchun noqulay joylarda. Shunday qilib , 1982 yilda mamlakatda, shu jumladan Elba orolida (bir qator joylarda, lekin ayniqsa Karrara hududida) temir rudasini qazib olish butunlay to'xtatildi. Boshqa turdagi xom ashyo zaxiralari bo'yicha Italiya kambag'al. Antrasit oz miqdorda Aosta vodiysi hududida , kolloid qo'ng'ir toshlar Toskanada , torf va torfga o'xshash qo'ng'ir toshlarda uchraydi. Markaziy Italiya va Liguriyada kichik marganets konlari mavjud . Apuliyaning karst chuqurliklaridan uzoq vaqtdan beri qazib olingan boksit hozir deyarli tugaydi. Sitsiliya orolida kaliy va tosh tuzi, asfalt va bitum zahiralari mavjud  .

Italiyaning energiya resurslari mamlakatning energiyaga bo'lgan ehtiyojining atigi 15 foizini qondiradi. Sardiniya , Toskana , Umbria , Kalabriyada jigarrang va past sifatli ko'mir konlari mavjud. Sitsiliya oroli, Padaniya tekisligi va Markaziy Italiyaning sharqiy sohilidagi cheklangan neft zaxiralari Italiyaning neftga bo'lgan ehtiyojining 2% dan kamrog'ini ta'minlaydi. Padan tekisligining tabiiy gaz konlari va uning suv osti davomi, Adriatik dengizining kontinental shelfi mamlakat iqtisodiyoti uchun juda muhimdir. Tabiiy gaz Shimoliy, Markaziy va Janubiy Apennin va Sitsiliyada joylashgan  .

Urushdan keyingi yillarda juda muhim (Italiya uchun) neft resurslari - Padan pasttekisligida , Alp tog'lari etaklarida, shuningdek Sitsiliya orolida topildi . Ularga qo'shimcha ravishda bitumli slanetslar, Ragusa mintaqasidagi Sitsiliya orolida , Abruzzo e Molise mintaqasidagi San Valentino yaqinida , shuningdek, Frozinone mintaqasida ( Latsio )  . [[Файл:Naples_from_the_Castello_Sant_Elmo_with_Abbazia_San_Martino_the_port_and_the_Vesuv.jpg|link=https://ru.wikipedia.org/wiki/%D0%A4%D0%B0%D0%B9%D0%BB:Naples_from_the_Castello_Sant_Elmo_with_Abbazia_San_Martino_the_port_and_the_Vesuv.jpg%7Cthumb%7Clink=https://ru.wikipedia.org/wiki/%D0%A4%D0%B0%D0%B9%D0%BB:Altstadt_von_Malcesine-2.jpg|thumb]]

Aholi tahrir

Asosiy maqola: Italiya aholisi

Texnik muammolar tufayli jadvallar mavjud emas.

1960-yildan 2024-yilgacha bo'lgan aholi statistikasi
Yil Raqam
1960 yil 50 199 700
1961 yil 50 536 350
1962 yil 50 879 450
1963 yil 51 252 000
1964 yil 51 675 350
1965 yil 52 112 350
1966 yil 52 519 000
1967 yil 52 900 500
1968 yil 53 235 750
1969 yil 53 537 950
1970 yil 53 821 850
1971 yil 54 073 490
1972 yil 54 381 345
1973 yil 54 751 406
1974 yil 55 110 868
1975 yil 55 441 001
1976 yil 55 718 260
1977 yil 55 955 411
1978 yil 56 155 143
1979 yil 56 317 749
1980 yil 56 433 883
1981 yil 56 501 675
1982 yil 56 543 548
1983 yil 56 564 074
1984 yil 56 576 718
1985 yil 56 593 071
1986 yil 56 596 155
1987 yil 56 601 931
1988 yil 56 629 288
1989 yil 56 671 781
1990 yil 56 719 240
1991 yil 56 758 521
1992 yil 56 797 087
1993 yil 56 831 821
1994 yil 56 843 400
1995 yil 56 844 303
1996 yil 56 860 281
1997 yil 56 890 372
1998 yil 56 906 744
1999 yil 56 916 317
2000-yil 56 942 108
2001 yil 56 974 100
2002 yil 57 059 007
2003 yil 57 313 203
2004 yil 57 685 327
2005 yil 57 969 484
2006 yil 58 143 979
2007 yil 58 438 310
2008 yil 58 826 731
2009 yil 59 095 365
2010 yil 59 277 417
2011 yil 59 379 449
2012 yil 59 539 717
2013 yil 60 233 948
2017 yil 60 551 416
2016 yil 60 599 936
2020-yil 60 317 000
2023 yil 58 850 717
2024-yil 60 098 118








Asosiy siyosiy partiyalari va kasaba uyushmalari tahrir

"Olgʻa, Italiya" partiyasi, 1993-yil siyosiy uyushma sifatida tuzilgan, 1996-yil partiyaga aylantirilgan; Italiya liberal partiyasi, 1848-yilda asos solingan, 1944-yilda kayta tiklangan,1994-yil martida oʻzini oʻzi tugatgan va oʻsha yil iyulda qayta tashkil etilgan; Italiya Xalq partiyasi, tugatilgan Xristiandemokratik partiya negizida 1994-yil 18-yanvarda rasmiy ravishda tuzilgan; Kommunistok qayta qurish partiyasi, 1991-yil tashkil etilgan; Italiya respublikachilar partiyasi, 1832-yildan faoliyat koʻrsatadi; Italiya sotsial-demokratik partiyasi, Sotsialistok partiya parchalanishi natijasida 1947-yilda tuzilgan, 1966-yilda Sotsialistok partiya bilan qoʻshilgan, 1969-yildan yana mustakil partiya; Italiya sotsialistlari, Italiya sosialistik partiyasining boʻlinishi natijasida 1994-yil tuzilgan;Italiya sotsialistok partiyasi, 1892-yilda Italiya mehnatkashlar partiyasi nomi bilan tuzilgan. Italiya umumiy mehnat konfederatsiyasi, 1906-yilda tuzilgan; Italiya mexnatkashlari kasaba uyushmalari konfederatsiyasi, 1948-yilda tashkil etilgan, Xalqaro erkin kasaba uyushmalari konfederatsiyasi aʼzosi. Italiya mehnat ittifoqi, 1950-yilda tuzilgan.

Aholisi,raqam va hisob-kitob tahrir

2008 yil oxiriga kelib Italiya aholisi 60 million kishidan oshdi  . Ayni paytda mamlakat aholisi soni bo'yicha Evropa Ittifoqi mamlakatlari orasida to'rtinchi o'rinda va butun dunyo mamlakatlari orasida 23-o'rinda. Aholi zichligi – har kvadrat metrga 199,2 nafar kishi. kilometr - Evropa Ittifoqida beshinchi o'rin. Eng yuqori zichlik Shimoliy Italiyada joylashgan bo'lib, u erda mamlakat umumiy aholisining deyarli yarmi yashaydi. Italiyaning eng zich joylashgan hududlari Kampaniya , Lombardiya va Liguriya tekisliklari bo'lib , bu erda 1 km² ga 300 dan ortiq aholi to'g'ri keladi. Bu 10-asrga qadar qulay iqtisodiy sharoitlar bilan bog'liq. Mamlakat janubi rivojlangan va aholi zichroq edi. Po daryosi vodiysi ayniqsa gavjum. Tog'li hududlarda aholi ancha kam. Bu yerda aholi zichligi 1 km² ga 35 kishigacha pasayadi, Sardiniya va Bazilikataning iqtisodiy jihatdan kam rivojlangan hududlarida aholi zichligi 1 km² ga 60 kishini tashkil qiladi. Ikkinchi Jahon Urushidan keyin Italiya uzoq iqtisodiy yuksalishni boshdan kechirdi , bu qishloq aholisining shaharlarga migratsiyasini keltirib chiqardi va emigratsiyani to'xtatdi va mamlakatni immigrantlar uchun jozibador qildi . 1970-yillargacha tugʻilish darajasi yuqori boʻlib turdi, lekin tez orada aholini almashtirish darajasidan pastga tushdi  . 2008 yilda har besh italiyalikdan biri 65 yoshdan oshgan  . Shunga qaramay, asosan, so'nggi yigirma yil ichida ommaviy immigratsiya tufayli, 2000-yillarda ko'p yillar davomida birinchi marta tug'ilish darajasi (ayniqsa, shimoliy hududlarda) o'sdi  . Tug'ilish darajasi ham oshdi : 2005 yildagi 1,32 ga nisbatan 2008 yilda 1,41 ni tashkil etdi [  .

Aholi soni:

  • 1931 yil - 41,2 million kishi.
  • 1960 yil - 51,0 million kishi.
  • 1977 yil - 56,3 million kishi.
  • 2000 yil - 57,7 million kishi.
  • 2007 yil - 60,1 million kishi.
  • 2008 yil - 59,9 million kishi.
  • 2009 yil - 60,2 million kishi.
  • 2011 yil - 59,6 million kishi.
  • 2017 yil - 60,5 million kishi.
  • 2023 yil - 58,9 million kishi.

2014 yil holatiga ko'ra Italiyada o'rtacha umr ko'rish 83 yoshni tashkil etadi, bu dunyodagi eng yuqori ko'rsatkichlardan biridir. Ayollar uchun pensiya yoshi 65 yosh, erkaklar uchun 70 yoshdir  .

O'sish sur'atlari, aholining yoshi va jinsi tarkibi tahrir

Italiyada tug'ilishning umumiy darajasi 1881-1890 yillarda maksimal darajaga yetdi. va 37,8 promillega teng edi, lekin 1932 yilda 23,6 ga kamaydi  .

2021 yil holatiga Italiya aholisining yosh tarkibi: 0-14 yosh - 12,8%; 15-64 yosh - 63,7%; 65 yosh va undan katta - 23,5%  . Italiya aholisining o'rtacha yoshi The World Factbook ma'lumotlariga ko'ra 2020 yil uchun 46,5 yoshni (dunyoda 5-o'rin), shu jumladan erkaklar uchun 45,4 yosh va ayollar uchun 47,5 yoshni tashkil etdi  . Erkak va ayol nisbati: umumiy aholi - 0,93 (2020)  . 2021 yil holatiga Italiya aholisining oʻrtacha umr koʻrish davomiyligi: jami – 82,67 yil; erkaklar - 80,01 yosh; ayollar - 85,49 yil  . 2021 yil holatiga ko'ra, tug'ilish darajasi har 1000 aholiga 8,37 yangi tug'ilgan chaqaloqni tashkil etadi (dunyoda 216-o'rinda)  . Umumiy tug'ilish darajasi (TFR) har bir ayolga 1,47 tug'ilishni tashkil etadi  . Aholining demografik qarishi tufayli o'lim darajasi muttasil oshib bormoqda, 2021 yil holatiga ko'ra o'lim darajasi har 1000 kishiga 10,7 o'limni tashkil etadi (dunyoda 24-o'rinda)  . 2021 yil holatiga ko'ra, Italiyaning sof migratsiya darajasi har 1000 aholiga 3,21 migrantni tashkil etadi (dunyoda 34-o'rinda)  . 2019-yil holatiga ko‘ra, Italiyada birinchi tug‘ilgan ayolning o‘rtacha yoshi 31,3 yoshni tashkil etadi (taqqoslash uchun, Koreya Respublikasida dunyodagi eng past TFRga ega bo‘lgan davlat  2020 yilda har bir ayolga 0,84 tug‘ilishni tashkil etadi, o‘rtacha yoshi 2019 yilda birinchi tug'ilgan ayol 32,2 yoshda edi)  .

Italiyada mintaqalar bo'yicha tug'ilish darajasida katta farqlar mavjud edi: an'anaviy ravishda janubiy hududlarda tug'ilish darajasi yuqori bo'lgan, ammo yaqinda bu tendentsiya teskari.

2009 yil holatiga ko'ra , chet elda tug'ilgan italyanlarning kelib chiqishi geografiyasi quyidagicha edi: Evropa (53,5%), Afrika (22,3%), Osiyo (15,8%), Amerika (8,1%) va Okeaniya (0,06%). Italiyaning chet el aholisi notekis taqsimlangan: 87,3% mamlakatning eng iqtisodiy rivojlangan shimoliy va markaziy mintaqalarida, atigi 12,7% esa yarimorolning qishloq xo'jaligi janubiy qismida istiqomat qiladi. qishloq xo'jaligida yashaydi .

2019 yil holatiga ko'ra, BMT hisob-kitoblariga ko'ra, Italiyada 6,3 million immigrant yoki mamlakat aholisining 10,4 foizi yashagan  .

Italiya Milliy Statistika Instituti (ISTAT) ma'lumotlariga ko'ra, Italiya davlati aholisining ko'payishiga Italiyada doimiy yashovchi chet el fuqarolari katta hissa qo'shgan. 2001 yildan 2011 yilgacha xorijliklar soni uch baravar ko'paydi: 2001 yilgi aholini ro'yxatga olishda 1 300 000 dan sal ko'proq, 2011 yilda esa 3 769 518 nafar chet el fuqarolari Italiyada yashagan.

Chet el fuqarolarining hududiy taqsimoti deyarli o'zgarmadi: uchdan ikki qismi Italiya shimolida, xususan shimoli-g'arbiy qismida doimiy yashash joyiga ega, bu erda chet elliklarning 36 foizi yashaydi. Immigrantlarning yarmidan ozrog'i mahalliy aholi soni 20 000 kishidan oshmaydigan kichik jamoalarda yashaydi. Yirik kommunalardan eng yuqori o'rinni Breshiya egallaydi , uning hududida xorijiy aholining 16%  yashaydi.

Italiyaning eng yirik shaharlari   Manba: 2013 yil 31 dekabr holatiga ko'ra ISTAT ma'lumotlariga ko'ra kommunalar aholisi.
Yo'q. Ism Mintaqa Aholi
1 Rim Latsio 2 869 461
2 Milan Lombardiya 1 324 169
3 Neapol Kampaniya 989.111
4 Turin Piedmont 902.137
5 Palermo Sitsiliya 678 492
6 Genuya Liguriya 596 958
7 Boloniya Emiliya-Romanya 384.202
8 Florensiya Toskana 377.207
9 Bari Apuliya 322 751
10 Kataniya Sitsiliya 315 576
o'n bir Venetsiya Venetsiya 264 534
12 Verona Venetsiya 259 966
13 Messina Sitsiliya 241 997
14 Padua Venetsiya 209 678
15 Triest Friuli Venezia Giulia 204 849
16 Taranto Apuliya 203.257
17 Breshiya Lombardiya 193 599
18 Prato Toskana 191 268
19 Parma Emiliya-Romanya 187 938
20 Reggio Kalabriya Kalabriya 184 937

Iqtisodiyoti tahrir

Italiya – yuksak rivojlangan industrial-agrar mamlakat. Dunyoda eng rivojlangan 10 davlatning biri. Yalpi ichki mahsulotda sanoatning ulushi 31,6%, qishloq xoʻjaligi ulushi 2,9%, xizmat koʻrsatish soqasi 65,5% (1997). Italiyada 12 mln.dan ziyod aholi xizmat koʻrsatish sohasida, 6,5 mln. kishi sanoatda, 1,5 mln. kishi qishloq xoʻjaligida band.

Sanoatida ogʻir sanoat ustun. Jumladan, mashinasozlik, metallurgiya, avtomobilsozlik, toʻqimachilik, elektroenergetika, neftni kayta ishlash, neft kimyosi rivojlangan. Sanoat mahsulotining anchagina qismi eksport qilinadi. Italiyada xom ashyo va energetika zaxiralari kam, borlari ham notekis joylashgan. Neft va gaz (asosan, Padan tekisligi, Po daryosi etaklari, Adriatika dengizi sohiliga yaqin joylar va Sitsiliya o.da), qoʻrgʻo-shin, rux (asosan, Sardiniya o.da), temir rudalari (Aostada va Sardiniya o.da), boksit, kinovar (simob ruda-si), pirit (Toskana viloyatida), ol-tingugurt, tuz (Sitsiliya o.da), qoʻngʻir koʻmir, binokorlik materiallari va b. qazib olinadi. Issiklik elektr stansiyalari elektr energetikaning asosini tashkil etadi. Atom elektr styalari va geotermal stansiyalar qurilgan. Yiliga oʻrtacha 222 mlrd. kVt-soat elektr energiyasi hosil qilinadi. Metallurgiya sanoati, asosan, chetdan keltirilgan xom ashyo asosida ishlaydi. Qora metal-lurgiyaning eng yirik korxonalari Genuya, Neapol atrofida, shuningdek, Pombino va Tarantoda; rangli metallurgiya korxonalari Venetsiya, Bolsa-no, Mori, Milan shaharlari va Sardiniya o.da joylashgan. Neftni qayta ishlash korxonalari (chetdan keltirilgan xom ashyo asosida), asosan, dengiz sohilidagi joylar (Genuya, Neapol, Venetsiya, Spetsiya, Augusta)da va neft mahsulotlari eng koʻp ishlatiladigan shaharlar (Milan va boshqalar)da. Sanoatning yetakchi sohasi boʻlgan mashinasozlik tarmoklari: avtomobilsozlik (Turin), kemasozlik (Genuya, Livorno, Neapol, Venetsiya, Triyest), stanoksozlik (Milan, Breshna, Turin), priborsozlik (Ivrea), elektrotexnika (Milan, Varese, Bergamo, Turin, Genuya) va elektron (Milan atrofi) sanoati rivojlangan. Neft kimyosi, plastmassa, maʼdanli oʻgʻit, sunʼiy tola, farmatsevtika va rezina mahsulotlari, sintetik kauchuk ishlab chiqarish yuqori darajaga yetgan. Lombardiya va Pyemont – anʼanaviy toʻqimachilik markazlari. Oziq-ovqat sanoatining asosiy tarmoklari – un, makaron, pishloq, qand-shakar, kon-serva, zaytun yogʻi, uzum vinosi (yiliga 70 mln. gektolitr) ishlab chiqarishdir. Yengil sanoat, xususan, poyabzal ishlab chiqarish rivoj topgan. Hunarmandchilikka ayniqsa katta eʼtibor beriladi.

Qishloq xoʻjaligining yetakchi tarmoklari – dehqonchilik (58%) va chorvachilik (42%). Unumdor yerlarning 34,3% (19,6 mln. gektar) haydalib, ekin ekiladi, 11% bogʻ, tokzor va zay-tunzor, 19,2% maysazor va yaylov. Asosiy don ekinlari – bugʻdoy, makka-joʻxori, suli, arpa, sholi. Qand lav-lagi, uzum, zaytun, sitrus mevalar va sabzavot ham yetishtiriladi. Vino ishlab chiqarish hajmi jihatidan Italiya dunyoda yetakchi oʻrinlardan birida turadi. Italiya yiliga 6 mln. tonnaga yaqin turli xil hoʻl meva beradi, uning salkam 60% mamlakat shimolidagi ixtisoslashgan fermer xoʻjaliklarida yetishtiriladi. Janubiy viloyatlarda bodom, yongʻoq, fundukzorlar koʻp. Uzum hosili yiliga 10 mln. tonna (uning 90% kayta ishlanib, vino qilinadi), sitrus mevalar xrsili yiliga 3,3 mln. tonna, pomidor hosili 5,5 mln. tonna. Chorvachiliqsa qoramol (8,8 mln. bosh), choʻchqa (9,6 mln. bosh) va qoʻy (12,2 mln. bosh) boqiladi. Mamlakat shimolida sut va goʻsht chorvachiligi ustun. Baliqchilik yaxshi rivojlangan.

Aholining etnik tarkibi tahrir

Tillar tahrir

Asosiy maqola: italyan tili

Asosiy maqola: Italiya tillari

Rasmiy til italyan tili boʻlib, hind-evropa oilasining romantik tillari guruhiga kiradi. Italiyada italyan tilining turli dialektlari ham mavjud. Barcha dialektlarni shimol, markaz va janub lahjalariga bo'lish odatiy holdir. Zamonaviy italyan tilini "mansabga erishgan" dialekt deb atash mumkin, u ijtimoiy-siyosiy hayotda keng qo'llaniladi. Shu bilan birga, Florentsiya lahjasida ular ko'proq siyosat haqida emas, balki Florensiyada tug'ilgan eng buyuk rassomlar kabi madaniyat haqida gapirishadi -  Dante Aligyeri , Jovanni Bokkachcho kabi madaniyat haqida gapirishadi .

Nemis tili rasmiy ravishda Bolzano va Janubiy Tirolda italyan tiliga teng deb tan olingan , sloven tili Gorizia va Triestda mintaqaviy maqomga ega , Aosta vodiysida frantsuz tili .

Din tahrir

Asosiy maqola: Italiyada din

2003 yil 31 mart holatiga  Rim-katolik cherkovining Italiyadagi parishionlari soni 55 752 000 dan 57 610 000 kishigacha (Italiya aholisining taxminan 96,77%), ulardan 33 dan 38 % gacha faol parishionlar; Katoliklarning 10% turli cherkov vazirliklarida qatnashadi.

Mamlakatdagi pravoslav nasroniylarning umumiy soni , 2012 yil uchun hisob-kitoblarga ko'ra, 1,4 million kishini (mamlakat aholisining 2,3% dan ortig'ini) tashkil etadi va Sharqiy Yevropadan kelgan muhojirlar sonining ko'payishi hisobiga ortib bormoqda  . Yegoryevsk arxiyepiskopi Mark (Golovkov) ning soʻzlariga koʻra , pravoslavlik Italiyada dindorlar soni boʻyicha ( katoliklikdan keyin) ikkinchi dindir  . G'arbiy Evropa Patriarxal Eksarxi , Italiyadagi Moskva Patriarxiyasi cherkovlarining ma'muri  - Korsun va G'arbiy Evropaning Metropoliti Entoni  .

Boshqa nasroniy konfessiyalari orasida eng kattalari Iegova guvohlari (460 512 aʼzo, ulardan 2011 yil oxirigacha 245 657 tasi noshirlar  ), Italiyadagi Xudo assambleyalari , pravoslavlik , Evangelist cherkovlari federatsiyasi , Italiya ( Vaudenlar , Baptistlar ) , Pentikostallar , Ettinchi kun adventistlari ).

Italiya fuqaroligi tahrir

Asosiy maqola: Italiya fuqaroligi

Italiya fuqaroligini tug'ilish orqali olish jus sanguinis (qon huquqi) tamoyiliga asoslanadi . Bundan kelib chiqadiki, tug'ilish bo'yicha Italiya fuqarosi italiyalik otasi va/yoki italiyalik onasidan tug'ilgan boladir. Italiyaga ko'chib kelgan boshqa mamlakatlar fuqarolari va fuqaroligi bo'lmagan shaxslar ( fuqaroligi bo'lmagan shaxslar ), agar ular Italiya qonunchiligida belgilangan bir qator shart va talablarni bajarsalar, Italiya fuqaroligini olishlari mumkin. Old shart - italyan tilini bilish . Jus soli tomonidan fuqarolik (tuproq huquqi) (mamlakat hududida fuqaroligi bo'lmagan shaxslardan tug'ilgan bolaning fuqaroligini avtomatik ravishda olish) Italiyada, Evropaning hech bir joyida bo'lgani kabi, tan olinmaydi  .

Fuqarolikka qabul qilish orqali , Italiya fuqaroligini olish uchun so'rov mamlakatda 10 yil qonuniy istiqomat qilgandan so'ng, sudlanganlik holati bo'lmasa va daromad manbai mavjud bo'lsa, berilishi mumkin. Italiyaning sobiq fuqarolari va ularning bevosita avlodlari (jus sanguinis) uchun 10 yillik dastlabki muddat qisqartirilishi mumkin; Italiyada tug'ilgan chet elliklar (jus soli); Evropa Ittifoqi fuqarolari , qochqinlar va fuqaroligi bo'lmagan shaxslar. Agar Italiya fuqarosi bilan turmush qurgan bo'lsa, ikkinchi turmush o'rtog'i fuqarolik uchun ariza berishi mumkin, turmush o'rtoqlarning nikohi va birgalikda yashashi davomiyligini hisobga olgan holda: Italiyada qonuniy istiqomat qilgan taqdirda 2 yil nikohdan keyin; 3 yillik nikohdan keyin, agar Italiyadan tashqarida yashasa. Fuqarolikni o'tkazish to'g'risidagi qaror qabul qilingan kunga kelib, turmush o'rtoqlarning ajralishi, nikohni bekor qilish, ajralish yoki nikohning amal qilishini tugatish bo'lmasligi kerak. Belgilangan muddatlar turmush o'rtoqlar tomonidan tug'ilgan yoki asrab olingan bolalar ishtirokida yarmiga qisqartirilishi mumkin  .

Italiya fuqaroligini tan olish, shuningdek, sobiq Avstriya-Vengriya imperiyasi hududida tug'ilgan va yashayotgan shaxslar va ularning avlodlari uchun maxsus qonunlar asosida ham mumkin. Ikki fuqarolik Italiyada "repatriatsiya qonuni" ostida mumkin . Italiya va Argentina oʻrtasida ikki fuqarolik toʻgʻrisidagi kelishuv  .

Italiya fuqaroligini olish avvalgi fuqaroligidan voz kechishga olib kelmaydi, agar bunday voz kechish Italiya fuqaroligini so'ragan shaxs kelib chiqqan mamlakat qonunchiligiga muvofiq majburiy bo'lmasa  .

Italiya fuqaroligi Italiyada va butun Evropa Ittifoqida erkin harakatlanish va yashash, saylov jarayonida ishtirok etish, dunyoning ko'plab mamlakatlariga vizasiz sayohat qilish, shuningdek boshqa huquqlarni beradi  .

Noqonuniy immigratsiya Italiya qonunchiligiga muvofiq jazolanadi: ma'muriy jarimaga qo'shimcha ravishda, huquqbuzarni deportatsiya qilish va kelajakda Italiyaga viza berishdan bosh tortish.

Intim sohani huquqiy tartibga solish tahrir

2016-yilgacha Italiya G‘arbiy Yevropadagi gey fuqarolik uyushmalari yoki bir jinsli nikohlarni tan olmagan so‘nggi davlat bo‘lib qoldi , bu esa geylar paradi ishtirokchilarining noroziligiga sabab bo‘ldi  . 2016-yil 11-may kuni Deputatlar palatasi fuqarolik birlashmalari to‘g‘risidagi qonunni 372 ko‘pchilik ovoz bilan ma’qulladi, 51 nafari qarshi, 99 nafari betaraf . Fuqarolik birlashmalarini nikoh bilan tenglashtirish haqida hech qanday gap yo'q  . Italiya gomoseksualizmni tanqid qilishni jinoyat deb hisoblaydigan qonunni rad etdi. Italiya parlamenti LGBT vakillarini tanqid qilganlik uchun qamoq jazosini nazarda tutuvchi qonun loyihasini qo'llab-quvvatlamadi . Senatning (parlament yuqori palatasi) 2021-yil 27-oktabrdagi yig‘ilishida deputatlarning ko‘pchiligi tashabbusga qarshi ovoz berdi  . Italiyada fohishalik qonuniy faoliyat emas. 1958 yilgi amaldagi qonun nafaqat ayollar savdosi va fohishalikdan foydalanishni, balki shaxsiy manfaat uchunmi yoki yo'qmi, unga yordam berishning har qanday shaklini ham taqiqlaydi. Italiyada fohishaxonalar yo'q , lekin o'n minglab ayollar, asosan, muhojirlar Italiya ko'chalarida ushbu qadimiy hunarmandchilik bilan shug'ullanishadi  . Italiyada nudizm 2006 yilda qonuniylashtirilgan; Italiyadagi nudist plyajlariga har yili 600 mingga yaqin kishi tashrif buyuradi.

Iqtisodiyot va moliya tahrir

Asosiy maqolalar: Italiya iqtisodiyoti va Italiya iqtisodiy mo'jizasi

Pul birligi evro hisoblanadi . 2018 yil holatiga ko'ra, Italiyada o'rtacha ish haqi oyiga 2595 evro (yalpi) va 1878 evro, ijtimoiy va shaxsiy imtiyozlar (sof) oyiga  . Italiyaning 2019 yilda YI YaIMga qo‘shgan hissasi 11,3% ni tashkil etadi  . XVJ ma'lumotlariga ko'ra , 2022 yilda Italiyaning davlat qarzi mamlakat yalpi ichki mahsulotining 144,696% ni tashkil etdi  . Muhim iqtisodiy yutuqlarga qaramay, mamlakat iqtisodiyoti bugungi kunda tarkibiy va notarkibli muammolardan aziyat chekmoqda. So'nggi o'n yilliklardagi yillik o'sish sur'atlari ko'pincha Evropa Ittifoqining o'rtacha darajasidan past bo'ldi. Italiya, ayniqsa , 2000-yillarning oxiridagi global moliyaviy inqirozdan qattiq ta'sirlandi . 1980-yillardan beri davlatning katta xarajatlari davlat qarzining keskin o'sishiga olib keldi. Bundan tashqari, Italiyada turmush darajasi shimol va janub o'rtasida sezilarli tafovutga ega: Shimoliy Italiyada aholi jon boshiga o'rtacha yalpi ichki mahsulot Evropa Ittifoqi o'rtacha ko'rsatkichidan sezilarli darajada yuqori, Italiya janubidagi ba'zi viloyatlar va viloyatlarda esa o'rtacha darajadan ancha past. Markaziy Italiyada aholi jon boshiga yalpi ichki mahsulot oʻrtacha  . So'nggi yillarda Italiyada aholi jon boshiga yalpi ichki mahsulotning o'sishi asta-sekin evrozona o'rtacha darajasiga yaqinlashdi , shu bilan birga bandlik darajasi hamon orqada qolmoqda  . Biroq, iqtisodchilar rasmiy raqamlarni mamlakatning yashirin iqtisodiyoti (Yevropaning yuqori daromadli mamlakatlari orasida faqat Gretsiyada ko'proq) va norasmiy ish o'rinlarining ko'pligi (ishchi kuchining 10% dan 20% gacha bo'lganligi) tufayli bahslashmoqda. iqtisodiy nofaol aholining real darajasini va ishsizlik darajasini pasaytirish  . Yashirin iqtisodiyot Italiyaning janubida keng tarqalgan, ammo shimolga qarab kuchayib boradi.  darajasiga teng . Yana bir davom etayotgan iqtisodiy muammo shundaki, italiyaliklar dunyodagi ikkinchi eng keksa millatdir (yaponlardan keyin) va dunyodagi eng tez qarigan xalqlardan biri, 2022 yil 1 yanvar holatiga ko'ra, Italiya aholisining 23,8 foizi 65 yoshdan oshgan  . Shuningdek, Italiyada 2022-yil 1-yanvar holatiga ko‘ra, 5 030 716 nafar muhojir bor, bu mamlakat umumiy aholisining atigi 10,6 foizini tashkil etadi, bu rivojlangan mamlakatlar orasida juda past ko‘rsatkichdir . Buning sababi, Italiya janubiy Evropadagi davlat sifatida, doimiy iqtisodiy turg'unlik va aholining demografik qarishi tufayli qo'shni boyroq Evropa mamlakatlari kabi potentsial muhojirlar uchun iqtisodiy jihatdan jozibador emasligi bo'lishi mumkin.

Sanoat va moliya tahrir

Afzalliklari : kuchli davlat byudjeti (2012 yil holatiga ko'ra 972 mlrd. dollar, dunyoda 7-o'rin). Raqobatbardosh o'rta sinf  . Dizayn , kiyim-kechak va maishiy texnika ishlab chiqarish sohasida butun dunyo modasini o'rnatadi . Etakchi firmalar qatoriga Fiat (avtomobilsozlik), Montedison (plastmassa), Olivetti (aloqa), Benetton (kiyim-kechak) kiradi. Yuqori mahsuldor qishloq xo'jaligi va turistik ishlab chiqarish, mashhur moda uylari. Buyuk madaniy meros (Italiya Yevropa madaniy boyliklarining uchdan ikki qismini o'z ichiga oladi  ) Apennin orollari shtatini Evropa va dunyodagi sayyohlar uchun eng jozibador mamlakatlardan biriga aylantiradi, bu esa turizm sektorini rivojlantirish uchun cheksiz istiqbolga ega. iqtisodiyot.

Aholi jon boshiga yalpi milliy mahsulot yiliga 30 ming dollarni tashkil qiladi . Sanoatning yetakchi tarmoqlari: mashinasozlik, metallurgiya, kimyo va neft-kimyo, yengil va oziq-ovqat. Italiya avtomobillar (mashhur brendlar: Alfa Romeo , Ferrari , Fiat , Iveco , Lamborghini , Lancia , Maserati ), mototsikllar (mashhur brendlar: Aprilia , Ducati ), mopedlar , velosipedlar , traktorlar ishlab chiqaradigan yirik ishlab chiqaruvchilar va jahon bozoriga yetkazib beruvchilardan biri hisoblanadi. , kir yuvish mashinalari va muzlatgichlar , yozish va hisoblash mashinalari, radioelektron mahsulotlar, sanoat uskunalari, po'lat quvurlar, plastmassa va kimyoviy tolalar, avtomobil shinalari, shuningdek, tayyor kiyim va charm poyabzal, makaron , pishloq , zaytun moyi, vino , konservalangan meva va pomidor. Keng miqyosda sement, gul va mevalardan tabiiy essensiya va efir moylari, shisha va sopol buyumlar, zargarlik buyumlari ishlab chiqarish. Piritlar, simob rudalari , kaliy tuzi, dolomitlar, asbest qazib olish  .

Kamchiliklari : Hukumat taqchilligi va davlat qarzining o'sishi hali ham muhim. Iqtisodiy o'sishning pastligi , jadal xususiylashtirilayotgan xizmat ko'rsatish sohasi samarasiz. Ishsizlik 2 baravar yuqori bo'lgan boy Shimol va kambag'al janub o'rtasida boylikning tengsiz taqsimlanishi. Soliq intizomining etarli emasligi , asta-sekin takomillashmoqda. Xalqaro raqobatga yomon yo'naltirilgan korxonalar. Uyushgan jinoyatchilik, giyohvandlik sindikatlari, mafiya tuzilmalarining ta'siri, ayniqsa janubiy hududlarda - Kampaniya , Kalabriya va Sitsiliya . Mamlakat janubida davlat organlarining byurokratizatsiyasi va biznesni tartibga solishdagi korruptsiya darajasi ham shimolga qaraganda beqiyos yuqori, bu, xususan, Italiyaning janubiy mintaqalarining iqtisodiy va ijtimoiy rivojlanishidagi surunkali kechikish bilan bog'liq.

Energiya va import tahrir

Italiya energetika va suv resurslarida kambag'al, mamlakatda neft va gazning sanoat zahiralariga ega bo'lgan konlari yoki bitta atom elektr stantsiyasi yo'q . Rejalarga ko'ra, birinchi atom elektr stansiyasi Frantsiya ko'magida 2020 yilgacha quriladi . To'rtta atom elektr stansiyasini qurish uchun xolding kompaniyalari yaratiladi, ularning har birida Italiyaning Enel energetika kompaniyasining ulushi 60%, Frantsiya EDF  esa 40% ni tashkil qiladi. Italiya neft va gazni Rossiya, Norvegiya , Fors ko'rfazi mamlakatlari va Afrikadan import qiladi , elektr energiyasi esa Frantsiyadan ta'minlanadi  .

Italiya o'zining yillik 60 milliard kub metr tabiiy gazga bo'lgan umumiy ehtiyojining 10% dan kamrog'ini ta'minlaydi ; defitsit import hisobiga qoplanadi. Talabning 40 foizi yoki 24 milliard kub metrdan ko'prog'i "Gazprom eksport" tomonidan ta'minlanadi . 2016 yil may oyida Rossiyadan etkazib berishga qaramlikni kamaytirish maqsadida 870 kilometr uzunlikdagi Trans-Adriatik gaz quvuri ( Trans-Anadolu gaz quvurining davomi ) qurilishi boshlandi, bu 2020 yilga kelib Ozarbayjon gazini etkazib berish imkonini beradi. Italiya. Rossiya ham “Janubiy oqim” loyihasi bekor qilinganidan keyin Italiyaga xuddi shunday gaz quvurini qurmoqda.

Qishloq xo'jaligi va turizm tahrir

Italiya yuqori darajada rivojlangan sanoat-agrar mamlakatdir. Asosan sanoat va yuqori darajada rivojlangan shimol va kam rivojlangan, qishloq xoʻjaligi janubi.

Qishloq xoʻjaligida oʻsimlikchilik ustunlik qiladi . Asosiy ekinlari bugʻdoy , makkajoʻxori , sholi ( Yevropada 1-oʻrin ; yiliga 1 million tonnadan ortiq), qand lavlagi . Italiya tsitrus mevalari (yiliga 3,3 million tonnadan ortiq), pomidor (5,5 million tonnadan ortiq), uzum (yiliga taxminan 10 million tonna; 90% dan ortigʻi vinoga qayta ishlanadi ), zaytun yetishtirish boʻyicha dunyodagi eng yirik va Yevropadagi yetakchi mamlakatlardan biridir. . Gulchilik va parrandachilik rivojlangan.

Italiya xalqaro turizmning eng yirik mintaqasi (yiliga 50 milliondan ortiq kishi). Mamlakatda 155 ta YuNESKOning Butunjahon merosi ob'ektlari joylashgan bo'lib, bu dunyoning boshqa mamlakatlariga qaraganda ko'proq. Italiyada turizm iqtisodiyotning yetakchi tarmoqlaridan biri bo‘lib, YaIMning 12% ni tashkil qiladi. Italiya jahon turizm bozorining 5,6 foizini tashkil qiladi. Ushbu ko'rsatkich bo'yicha mamlakat Evropa Ittifoqida Frantsiya va Ispaniyadan keyin 3-o'rinni egallaydi.

2015 yilda Italiyaga 40 million xorijiy sayyoh tashrif buyurdi, bu ko'rsatkich bo'yicha mamlakat dunyoda 4-o'rinni egalladi  . Italiyaga eng ko'p sayyohlar Xitoydan keladi -  yiliga 3 millionga yaqin. O'rta Qirollikdan sayyohlarning ko'pligi, shuningdek, Italiyada doimiy istiqomat qiluvchi yirik xitoy hamjamiyatini hisobga olgan holda, 2016 yil bahorida Italiya hukumati misli ko'rilmagan qadam tashladi: ular Xitoy politsiyasi xodimlarini jalb qildilar. Pekindagi italiyalik mutaxassislarning ko'rsatmalari, Rim va Milanda ko'chalarni patrul qilish. Vatandoshlardan tashkil topgan xitoylik kiyim-kechak patrullari juda taniqli va Italiyadagi xitoylarga o'zlarini xavfsiz his qilishlariga yordam beradi va Italiya huquqni muhofaza qilish idoralari qo'shimcha razvedka ma'lumotlaridan foydalanadilar  .

Birlashgan Millatlar Tashkilotining Jahon sayyohlik tashkiloti (UNWTO) statistik ma'lumotlariga ko'ra , 2017 yilda xalqaro turistik oqimlar bo'yicha Italiya 58,3 million tashrif buyuruvchi bilan Xitoy , AQSh , Ispaniya va Frantsiyadan keyin beshinchi o'rinni egalladi  .

Aholi bandligi tarkibi

Jami iqtisodiy faol aholi: 24,86 million kishi ( 2007 y  ), shundan 4% qishloq xo'jaligida, 31% sanoatda va 65% oliy tarmoqda band.

Hozirgi vaqtda Italiyaning bandlik tuzilmasidagi mintaqaviy nomutanosibliklari quyidagilardan iborat:

  • Shimoliy-G'arbiy va Shimoli-Sharqiy mintaqalar o'rtasidagi farqlar kichikligicha qolmoqda. Bu hududlarda sanoat sohasida band bo‘lgan aholining ulushi mutlaqo bir xil. Farqlar faqat oliy tarmoq va qishloq xo'jaligida band bo'lganlar sonida kuzatiladi. Shimoli-g'arbiy mintaqa an'anaviy ravishda yanada rivojlangan mintaqa bo'lib, unda ilgari kuchli sanoat shakllangan (Italiyaning asosiy sanoat uchburchagi Milan - Turin - Genuya bu erda joylashgan ). Shimoli-Sharqiy mintaqa o'zining sanoat tuzilmasini 1970-yillardan so'ng , alyuminiy sanoati, energetika, neftni qayta ishlash va neft-kimyo sanoatining qudratli korxonalari qurilganidan keyin egalladi.
    • Markaz an'anaviy ravishda mamlakat bo'yicha o'rtacha ko'rsatkichlar bilan tavsiflanadi va bu mintaqa sanoat shimoli va qishloq xo'jaligi janubi o'rtasidagi o'tish joyi hisoblangan. Hozirgi vaqtda Markaz ham ushbu o'rta pozitsiyalarni saqlab qoldi, ammo 20-asrda Shimoliy mintaqalar va Markaz o'rtasidagi tafovut XXI asrga qaraganda sezilarliroq edi. Hozirgi vaqtda Shimoliy va Markaziy mintaqalarda ish bilan band aholining iqtisodiyot tarmoqlari bo'yicha taqsimlanishi deyarli bir xil. Faqatgina uchinchi tarmoqdagi bandlik bo‘yicha Markaziy tuman shimoliy qo‘shnilaridan sezilarli (8-11 foizga) oldinda. Uchinchi darajali sektorda xodimlar sonining bu o'sishi poytaxt bo'lgan va mamlakatdagi xizmat ko'rsatish sohasida bandlikning eng yuqori ulushiga ega bo'lgan Latsio viloyati bilan bog'liq. Markaziy mintaqaning ikkita hududida ( Toskana va Umbria ) stavkalar hali ham milliy o'rtacha ko'rsatkich bilan bir xil bo'lib qolmoqda.
    • Italiyaning janubiy qismida janubi-g'arbiy va janubi-sharqiy hududlarni ajratish mumkin. Janubning g'arbiy va sharqiy hududlari o'rtasida (shimoldan farqli o'laroq) iqtisodiyot tarmoqlari bo'yicha xodimlar sonini taqsimlashda bunday bir xillik yo'q. Shunday qilib, Janubi-G'arbiy mintaqa Janubi-Sharqiy mintaqadan bandlik tarkibida iqtisodiyotning uchinchi sektorining yanada yaqqol ustunligi bilan ajralib turadi, Janubi-Sharqiy mintaqada esa sanoat sektori ko'proq rivojlangan. Janubi-G'arbiy va Janubi-Sharqiy hududlarni birlashtiradigan narsa qishloq xo'jaligida bandlikning yuqori ko'rsatkichidir, mos ravishda 7% va 9%, bu mamlakat o'rtacha ko'rsatkichidan taxminan 2 baravar yuqori. 1995 yilda qishloq xo'jaligida bandlik darajasi Janubi-G'arbiy mintaqada 11%, Janubi-Sharqiy mintaqada 12% edi. Shunday qilib, Markaz iqtisodiyot tarmoqlarida bandlik ko‘rsatkichlari bo‘yicha shimoliy hududlarga, janub esa uchinchi va sanoat tarmoqlarida xodimlar sonini ko‘paytirish va shunga mos ravishda ish bilan bandlikni qisqartirish hisobiga o‘zining bandlik tuzilmasini yaxshiladi. qishloq xo'jaligi sektori. Zamonaviy Italiyada aholi bandligining "ikki tomonlama" tuzilmasi mavjud. Tuzilmaning birinchi qismi shimoliy-g'arbiy, shimoli-sharqiy va markaz mintaqalarini, ikkinchisi esa janubni o'z ichiga oladi. Xususan, shimoliy hududlarda boshlang'ich maktab o'qituvchisining o'rtacha maoshi taxminan 2000 evroni, janubiy viloyatlarda - taxminan 1000 evroni tashkil qiladi  . Kichik hududi va aholi zichligi tufayli zamonaviy Italiyada chiqindilarni qayta ishlash masalasi o‘tkir (qarang: Italiyadagi axlat inqirozi ). Italiya o'zining iqtisodiy darajasi bo'yicha iqtisodiy jihatdan eng rivojlangan mamlakatlar va ishlab chiqaruvchi kuchlarning o'rtacha rivojlanish darajasiga ega mamlakatlar o'rtasida oraliq o'rinni egallaydi. Boshqa yuqori rivojlangan mamlakatlarda bo'lgani kabi, Italiyada sanoat iqtisodiyotning etakchi tarmog'idir, garchi unda intensiv va nomutanosib ravishda o'sib borayotgan xizmat ko'rsatish sohasiga qaraganda iqtisodiy faol aholining kichikroq qismi ishlaydi. Sanoat mahsulotlari tannarxi qishloq xo'jaligi mahsulotlari tannarxidan oshib ketadi, bunda sanoatga nisbatan har yili kamroq kapital qo'yiladi. Italiya eksportida sanoat mahsulotlari ham ustunlik qiladi. Italiya milliy boyligining muhim qismi monopoliyalar qo'lida bo'lib, ularning aksariyati eng yirik transmilliy konsernlardan hisoblanadi. Ular kimyo va elektrotexnika sanoatida ( Montedison ), avtomobilsozlik sanoatida ( Fiat ) va kauchuk sanoatida ( Pirelli ) ustunlik qiladi.
  • Shu bilan birga, mamlakatimizda , asosan, yengil va oziq-ovqat sanoati, shuningdek, maishiy elektr jihozlari , sintetik materiallarni qayta ishlash uskunalari ishlab chiqarish, shuningdek, ayrim sub’ektlarda ko‘plab o‘rta, kichik va kichik firmalar mavjud. dastgohsozlik sanoatining tarmoqlari. Kichik firmalarning uchdan ikki qismi oilaviy mulkdir. 1970-yillardan boshlab yirik korxonalarning qisqarishi va kichik va o'rta firma va korxonalarning rolini oshirish tendentsiyasi kuzatildi. Italiya davlati mamlakat iqtisodiyotiga faol va turli shakllarda aralashadi: uning ixtisoslashgan organlari aksiyadorlik jamiyatlarida nazorat qiluvchi aktsiyadorlar sifatida qatnashadi, turli davlat dasturlariga muvofiq sanoat korxonalari tashkil etiladi. Shtat mamlakatdagi eng yirik tadbirkorga aylandi. Uning pozitsiyalari ayniqsa energetika, metallurgiya va kemasozlikda kuchli. Koʻplab yengil sanoat korxonalariga ham egalik qiladi. Eng yirik banklar ham milliylashtirildi . Davlat sektorining rivojlanish sur'ati butun Italiya iqtisodiyotining rivojlanishidan oshib ketadi. Global inqiroz Italiyada ko'plab iqtisodiy muammolarni yanada kuchaytirdi. Byudjet taqchilligi va davlat qarzi hajmi bo'yicha Italiya evro hududining beshta "etakchilari" qatoriga kiradi. Shunday qilib, Italiyada davlat qarzining YaIMga nisbati 100% dan ortiq  . Biroq, suveren qarz va xususiy biznes qarzining umumiy miqdori bo'yicha Italiya Germaniyaga qaraganda ancha yaxshi ko'rsatkichlarga ega  . Bosh vazir Berluskoni tomonidan taklif qilingan Italiya iqtisodiyotini qutqarish dasturiga ish haqini muzlatish va davlat xizmatchilarining nafaqaga chiqishini kechiktirish, mintaqaviy ma'muriyatlarni moliyalashtirishni qisqartirish va soliq to'lashdan bo'yin tovlash ustidan nazoratni kuchaytirish kiradi . Pensiya yoshi ayollar uchun 65 yoshga, erkaklar uchun 70 yoshga ko'tarildi. Boshqa nomaqbul choralar va Italiya iqtisodiyotining ularga nisbatan zaif munosabati 2011 yil kuzida Berluskoni iste'foga chiqishiga olib keldi  . 60 million aholiga ega Italiyada qashshoqlik chegarasidan pastda yashayotganlar soni 2016 yilda har kuni 600 kishiga oshdi  . 2016 yil may oyidan boshlab Oliy kassatsiya instantsiyasining qaroriga ko'ra, ochlikni qondirish uchun oz miqdordagi oziq-ovqat yoki tayyor oziq-ovqat mahsulotlarini "ehtiyoj ostida qolgan shaxslar" tomonidan o'g'irlanishi ("oziq-ovqatga hayotiy ehtiyojni qondirish") emas. Italiyada jinoyat , garchi u tovar egasi tomonidan to'xtatilishi mumkin. Bu sud hukmi Italiya jamoatchiligi va matbuoti  tomonidan hamdardlik bilan qabul qilindi.

Transport, infratuzilma, aloqa tahrir

Asosiy maqola: Italiyada transport

Italiyada temir yo'llar va avtomobillar tarmog'i rivojlangan. Yoʻlovchilarning 90% dan ortigʻi va yuklarning 80% dan ortigʻi avtomobillarda tashiladi. Tashqi transportda dengiz transporti ustunlik qiladi.

Italiya savdo floti 667 ta kemadan iborat - umumiy tonnaj bo'yicha dunyoda 17-o'rinda  .

Yuk va yo'lovchilarni ichki tashishda asosiy o'rinni avtomobil transporti , keyin esa temir yo'l transporti egallaydi . Mamlakat temir yo'llarni elektrlashtirish bo'yicha dunyoda birinchi o'rinda turadi.

Avtomobil transporti tahrir

Zamonaviy avtomobil va temir yo'llarning zich tarmog'i Shimoliy Italiya shaharlarini bog'laydi. Mamlakatning shimoldan janubga choʻzilishi munosabati bilan uning temir yoʻl va avtomobil yoʻllari tarmogʻi asosan meridional yoʻnalishda rivojlangan. Padan tekisligidan tashqari kenglikdagi aloqalar yetarli emas. Italiyada ko'plab yo'llar va temir yo'llar tik tog' yonbag'irlarida yotqizilgan va shuning uchun ko'p ko'priklar va tunnellarga ega, bu esa ularni ishlatish narxini oshiradi. Italiyada avtomobil transportining roli nihoyatda katta: u barcha quruqlikdagi yuk tashishning 3/4 qismini tashkil qiladi. Yo'llarning qariyb yarmi Italiya shimolida, mamlakat janubida esa yo'l tarmog'ining zichligi ancha past.

Temir yo'l transporti tahrir

Italiyaning temir yo'l tarmog'i 16,5 ming km dan oshadi, shu jumladan 1 ming km. 10 ta yirik shaharlarni - Turin, Milan, Venetsiya, Padua, Verona, Boloniya, Florensiya, Rim, Neapol, Salernoni bog'laydigan yuqori tezlikdagi avtomobil yo'llari . Italiyada Evropada birinchi marta 1970-yillarda " Pendolino " toifasidagi poezdlar ishlab chiqilgan bo'lib , ular yo'lovchilar uchun qulaylik yaratadigan va yo'lning egri qismlarida tezlikni pasaytirmaydigan maxsus egilish tizimiga ega (bu texnologiya keyinchalik tarqaldi. Tezlikni oshirish uchun muntazam trekdan yaxshiroq foydalanish uchun Evropaga). Italiyada birinchi tezyurar temir yo'l 1984 yilda qurilgan , poezd Rim va Florensiya o'rtasidagi 254 km masofani 90 daqiqada bosib o'tgan  . O'shandan beri Italiya temir yo'llari kuchli texnik rivojlanishdan o'tdi va 2015 yilga kelib Evropada eng modernizatsiya qilingan va jihozlangan temir yo'llar qatoriga kiradi. Asosiy davlat operatori Trenitalia ham muntazam, ham yuqori tezlikda xizmat ko'rsatadi. 2012-yil may oyidan boshlab, muqobil tezyurar temir yo'l operatori Nuovo Trasporto Viaggiatori (NTV) Italiyada Italo brendidan foydalangan holda ishlay boshladi.

" Le Frecce " tezyurar poyezdlar tarmog'i Italiyaning barcha yirik shaharlarini qamrab oladi. Tezyurar poyezdlarning maksimal tezligi 300 km/soat, texnik imkoniyatlari 360 km/soatgacha. Rim va Milan o'rtasida tezyurar tezyurar poyezdlar uchun minimal sayohat vaqti 2 soat 45 daqiqa, Rim va Venetsiya o'rtasida 3 soat 30 minut, Rim va Turin o'rtasida 4 soat 10 minut, Rim va Neapol o'rtasida 1 soat 10 minut. Qizil o'q (Frecciarossa) toifasidagi poezdlar faqat Turindan Milan, Florensiya, Rim orqali Salernogacha bo'lgan yangi tezyurar liniyalarda qo'llaniladi. Silver Arrow (Frecciargento) toifali poyezdlar ham tezyurar, ham oddiy yo‘nalishlarda (kombinatsiyalangan tizim) qo‘llaniladi, tezligi soatiga 250 km. Ushbu poezdlar Rimni Venetsiya, Verona, Bari, Lechche va Reggio-Kalabriya bilan bog'laydi. EuroNight tungi poyezdlari Rimni Trieste, Bolzano, Lecce, Reggio Calabria, Palermo, Syracuse bilan bog'laydi; va chet elda - Parij, Myunxen, Vena. Italiyadan to'g'ridan-to'g'ri poezdlar qatnovining eng uzoq nuqtasi - Moskva : Nitstsadan Rossiya poytaxtiga boradigan poezd (40-45 soat) Italiyada San-Remo, Genuya, Milan, Verona, Bolzanoda to'xtaydi. Materikni Sitsiliya bilan bog'laydigan temir yo'l ko'prigi rejalashtirish bosqichida, hozirda Palermoga ketayotgan poezdlar Messina bo'g'ozini parom orqali kesib o'tadi . Sardiniya  orolida temir yoʻllar ham bor . Rossiya Federatsiyasi Tabiiy monopoliyalar muammolari instituti (2013) ma'lumotlariga ko'ra, Italiya har yili 1000 km temir yo'l infratuzilmasi uchun 268 million evro davlat investitsiyasini kiritadi va bu ko'rsatkich bo'yicha Evropada birinchi o'rinda turadi.

Dengiz transporti tahrir

Dengiz transporti mamlakatning ichki va tashqi transportida juda muhim rol o'ynaydi. Bu Italiyaning O'rta er dengizi suv yo'lidagi pozitsiyasi , uzoq qirg'oq chizig'i va mamlakat ichida orollarning mavjudligi bilan izohlanadi . Italiya sohillarida 144 ta port mavjud. Portlarning yuk aylanmasida neft va boshqa mineral xom ashyolar ustunlik qiladi. Italiyaning eng katta porti Genuya butun O'rta er  dengizidagi eng muhim portlardan biridir . Genuya butun Italiyaning shimoli-g'arbiy qismi, shuningdek, Shveytsariya uchun tashqi dunyoga kirish eshigi bo'lib xizmat qiladi . Genuyaning Adriatikadagi asosiy raqibi va raqobatchisi Triest bo'lib  , yuk aylanmasi bo'yicha Italiyada ikkinchi o'rinda turadi va Yevropadagi eng muhim neft portlaridan biri hisoblanadi. Triest orqali Shimoliy-Sharqiy Italiya O'rta er dengizi, Yaqin va O'rta Sharq , Sharqiy Afrika va Sharqiy Osiyodagi boshqa mamlakatlar bilan bog'langan . Janubiy Italiya portlarining ( Agusta va Taranto ) yuk aylanmasi sezilarli darajada oshdi , bu neftni qayta ishlash va neft-kimyo sanoatining rivojlanishi bilan izohlanadi. Mamlakatdagi eng yirik yo'lovchi portlaridan biri bo'lgan Neapol Apennin yarim oroli va Sitsiliya , Sardiniya va boshqa orollar o'rtasidagi aloqalar markazidir .

Daryo transporti tahrir

Italiyada yirik daryolar yoʻqligi sababli daryo transporti kam rivojlangan. Og'zidan Piacenza va Pavia shaharlarigacha bo'lgan yagona Po daryosi to'liq ma'noda navigatsiya qilinadi . Rim markazidagi Tiber daryosi mavsumiy sayyohlik tramvaylari uchun harakatlanadi.

Aviatsiya transporti tahrir

Italiyada fuqaro aviatsiyasi juda tez rivojlanmoqda . Havo yo'llari Italiyaning eng yirik shaharlarini Evropaning ko'plab shaharlari, shuningdek, boshqa qit'alar bilan bog'laydi. Mamlakatning eng yirik aeroportlari - Rim yaqinidagi Leonardo da Vinchi , Milan yaqinidagi Malpensa va Linate , Riminidagi Federiko Fellini xalqaro aviakompaniyalar tarmog'ining muhim markazlari bo'lib xizmat qiladi. Jami 40 ga yaqin mahalliy aviakompaniyalar mavjud.

Quvur transporti tahrir

Quvur uzunligi: xom neft - 6503 km, qayta ishlangan neft mahsulotlari - 2148 km, tabiiy gaz - 19400 km.

Tashqi iqtisodiy aloqalar tahrir

Tashqi iqtisodiy aloqalar Italiyaning iqtisodiy rivojlanishi uchun juda muhimdir. Barcha importning deyarli 15% neftdir. Italiya metallurgiya va boshqa sanoat tarmoqlari uchun xomashyo – stanoklar, sanoat asbob-uskunalari, yog‘och, qog‘oz, oziq-ovqatning har xil turlarini ham import qiladi. Eksport qilinadigan asosiy mahsulotlar mashinasozlik mahsulotlari, asosan, transport vositalari, turli jihozlar, yozuv va hisoblash mashinalari, qishloq xoʻjaligi va oziq-ovqat mahsulotlari, ayniqsa, meva-sabzavot mahsulotlari, pomidor konservalari, pishloqlar, tayyor kiyim-kechaklar, poyabzallar, kimyo va neft-kimyo mahsulotlari hisoblanadi. Fransiya va Germaniya bilan savdo ayniqsa faol. Italiyaga har yili 50 million xorijiy sayyoh tashrif buyuradi, asosan Germaniya, Fransiya va AQShdan. Italiyada ko'p sonli sayyohlarni qabul qilish uchun moddiy baza uzoq vaqtdan beri yaratilgan. Mehmonxona yotoqlari soni bo'yicha Evropada birinchi o'rinlardan birini egallaydi.

Ijtimoiy siyosat tahrir

Uchta asosiy kasaba uyushmalari mavjud: Italiya mehnat uyushmasi [en] , Italiya kasaba uyushmalari konfederatsiyasi [en] va umumiy Italiya mehnat konfederatsiyasi.

Ijtimoiy siyosattahrirlash tahrir

Uchta asosiy kasaba uyushmalari mavjud: Italiya mehnat uyushmasi [en] , Italiya kasaba uyushmalari konfederatsiyasi [en] va umumiy Italiya mehnat konfederatsiyasi  .

Ta'lim tahrir

Asosiy maqola: Italiyada ta'lim

Maktabgacha ta'lim

Uch yoshdan boshlab kichik italiyaliklar bolalar bog'chalariga (scuola materna) yuboriladi, u erda ular uch yil davomida maktabga tayyorlanadi. Bolalar 15-30 kishidan iborat guruhlarda o'qishadi. Bolalar bog'chadan keyin boshlang'ich maktabga yuboriladi.

boshlang'ich maktab
6 yoshdan 11 yoshgacha

Boshlang‘ich maktab 2 bosqichga bo‘lingan - scuola elementare 1 va scuola elementare 2. Bu ikkala daraja ham hamma uchun bepul. Boshlang'ich maktab oxirida o'quvchilar yozma va og'zaki imtihonlarni topshiradilar. Ularning natijalariga ko'ra, boshlang'ich maktabni tugatganligi to'g'risidagi guvohnoma (diploma di licenza elementare) beriladi. Ushbu bosqichda o'qish, yozish, chizish, arifmetika, musiqa, geografiya, tarix, informatika va jismoniy tarbiya o'rganiladi - bu fanlar majburiydir; agar xohlasangiz, faqat din o'rganiladi . O‘quv dasturlariga odatda bitta chet tilini o‘rganish ham kiradi.

O'rta boshlang'ich maktab (scuola media)
11 yoshdan 14 yoshgacha

Ushbu bosqichda talabalar italyan tili , tarix , geografiya , matematika va tabiatshunoslik , ikkita chet tili, san'at tarixi , texnologiya va musiqa fanlarini o'rganadilar .

O'rta maktab
14 yoshdan 19 yoshgacha

Ushbu bosqichda talabalar odatiy dastur bo'yicha o'qish va universitetga kirishga tayyorgarlik ko'rish yoki o'qishlarini kasbiy tayyorgarlik bilan birlashtirish haqida qaror qabul qiladilar.

Oliy ma'lumot

Italiya oliy ta'lim tizimi universitetlar , texnik universitetlar, universitet kollejlari , konservatoriyalar va akademiyalardan iborat. .

Italiyada 56 ta universitet mavjud. Ulardan 47 tasi davlat, 9 tasi xususiy  .

Italiya Boloniya jarayonini shakllantirish tashabbuskorlaridan biri bo'lib , dunyodagi eng qadimgi Boloniya universiteti nomini oldi , u erda 1999 yilda yilda Yevropaning 29 davlati ta'lim vazirlari Boloniya deklaratsiyasini imzoladilar.

2020 yil holatiga ko'ra, 25 yoshdan 64 yoshgacha bo'lgan Italiya aholisining 20,1 foizi oliy ma'lumotga ega. Aholining 62,9% oʻrta maktabni tugatgan.

Fan tahrir

Asosiy maqola: Italiyadagi fan

Italiyada ilm-fan uzoq tarix va an'anaga ega.

Mashhur italyan olimlari :

  • Pizalik Leonardo ( " Fibonachchi raqamlari " raqamlar ketma-ketligini Evropaga tarqatishga yordam berdi )
  • Leon Battista Alberti ( Italiya Uyg'onish davrining yetakchi san'at nazariyotchisi , istiqbol haqidagi ta'limotning matematik asoslarini belgilab bergan , kriptografiya rivojiga katta hissa qo'shgan )
  • Luka Pacioli (zamonaviy buxgalteriya tamoyillarining asoschilaridan biri )
  • Leonardo da Vinchi ( anatom , tabiatshunos , ixtirochi )
  • Gerolamo Kardano ( kardan mili ixtirochisi )
  • Andreas Vesalius (ilmiy anatomiya asoschisi )
  • Galileo Galiley ( eksperimental fizikaning asoschisi )
  • Evangelista Torricelli ( atmosfera bosimi kontseptsiyasi muallifi )
  • Jovanni Domeniko Kassini ( 17-asr astronomi va muhandisi )
  • Jozef Lui Lagranj (  18-asrning eng buyuk matematigi Leonhard Eyler bilan birga )
  • Alessandro Volta ( batareya ixtirochisi )
  • Amedeo Avogadro ( uning nomi bilan atalgan asosiy fizik-kimyoviy qonunni kashf etgan)
  • Antonio Meucci ( telefon ixtirochisi )
  • Ascanio Sobrero (birinchi bo'lib nitrogliserin olgan )
  • Antonio Pachinotti ( dinamo yaratuvchilardan biri )
  • Juzeppe Peano ( matematik mantiq va toʻplamlar nazariyasi asoschilaridan biri )
  • Guglielmo Markoni ( radio ixtirochisi, fizika bo'yicha 1909 yilgi Nobel mukofoti sovrindori )
  • Enriko Fermi ( dunyodagi birinchi yadro reaktorini yaratuvchisi, fizika bo'yicha 1938 yilgi Nobel mukofoti sovrindori )
  • Giulio Natta ( organik kimyogar , kimyo bo'yicha 1963 yilgi Nobel mukofoti sovrindori )
  • Daniele Bove ( farmakolog , 1957 yil uchun fiziologiya yoki tibbiyot bo'yicha Nobel mukofoti )
  • Aurelio Pechcei ( inson rivojlanishining global modellarini o'rganuvchi Rim klubining asoschisi va birinchi prezidenti)
  • Rita Levi-Montalchini ( neyrobilim , fiziologiya yoki tibbiyot bo'yicha 1986 yilgi Nobel mukofoti sovrindori )
  • Karlo Rubbiya ( fizik , fizika bo'yicha 1984 yilgi Nobel mukofoti sovrindori )
  • Giorgio Parisi (nazariy fizik, fizika bo'yicha 2021 yilgi Nobel mukofoti sovrindori )

Hisoblash kuchi tahrir

2023-yil iyun holatiga ko‘ra, Casalecchio di Renoda CINECA [en] joylashgan bo‘lib , Italiyadagi ilmiy tadqiqotlar uchun eng kuchli superkompyuter markazi bo‘lib, Yevropa Ittifoqi superkompyuterlaridan biri, EuroHPC JU [en] loyihasi , “ Leonardo [en] ” superkompyuteri joylashgan. . 2022-yil noyabr oyida Leonardo Yevropa va Yevropa Ittifoqidagi ikkinchi eng tezkor superkompyuterga, Top500 reytingida esa dunyoda to‘rtinchi o‘ringa chiqdi [ 161  . 2023 yil iyun holatiga ko'ra, Leonardo Top500 reytingida dunyoda to'rtinchi o'rinni egalladi va 238,70 petaflops ko'rsatkichi va o'rtacha quvvat iste'moli taxminan 7,4 MVt [ bo'lgan 304,47 petaflops ko'rsatkichiga ega .

Madaniyat va san'at tahrir

Asosiy maqolalar: Italiya madaniyati va Italiya san'ati

Tasviriy san'at tahrir

Asosiy maqola: Italiya tasviriy san'ati

Italiya san'ati tarixi asosan G'arb tsivilizatsiyasi san'ati tarixini oldindan belgilab berdi . Ko'p asrlar davomida Apennin orollarida hukmronlik qilgan etrusk va ayniqsa Rim erlaridan keyin Italiya Uyg'onish davri Evropa san'atida markaziy o'rinni egallaydi . Italiya 16-17-asrlarda barokko uslubining beshigi bo'lgan Evropa badiiy hayotida ham hukmronlik qildi . 18-asrda mamlakat madaniy tanazzulni boshdan kechirdi va u Frantsiyaga yutqazib, Evropaning ma'naviy hayotining lokomotivi rolini yo'qota boshladi . Biroq, 19-asrning o'rtalarida mamlakat xalqaro sahnaga Makchiaioli , Futurizm , Metafizik rasm , Novesento , Arte Povera , Transavantgarde kabi badiiy harakatlar bilan qaytdi . Italiya san'ati tarix davomida bir qancha yirik madaniy harakatlarga ta'sir ko'rsatdi va buyuk rassomlar , me'morlar va haykaltaroshlar galaktikasini yaratdi . Eng mashhur italyan rassomlari: Giotto di Bondone , Jovanni Bellini , Sandro Botticelli , Leonardo da Vinchi , Mikelanjelo , Giorgione , Rafael Santi , Titian , Tintoretto , Karavadjio . Nikolo Pisano italyan haykaltaroshligi maktabining asoschisi hisoblanadi  . Haykaltarosh Donatello yangi Uyg'onish davri san'atining, xususan Uyg'onish davri monumental haykaltaroshligi va relyefining , shuningdek, haykaltarosh portret janrining asoschilaridan biri hisoblanadi  .

Bugungi kunda Italiya xalqaro san'at sahnasida muhim o'rin tutadi, bir nechta yirik san'at galereyalari, muzeylar va ko'rgazmalar. Mamlakatning asosiy badiiy markazlari uning poytaxti Rim , shuningdek Florensiya , Venetsiya , Milan , Neapol , Turin va boshqa shaharlardir.

Adabiyot tahrir

Asosiy maqola: Italiya adabiyoti

Eng mashhur italyan yozuvchisi - Ilohiy komediya yaratuvchisi Dante Aligyeri . Shuningdek, dunyoga mashhur: Franchesko Petrarka , Jovanni Bokaccio , Nikolo Makiavelli , Karlo Kollodi , Janni Rodari , Umberto Eko . Olti italiyalik yozuvchilar Nobel mukofotiga sazovor bo'lishdi : Giosue Carducci (1906), Gracia Deledda (1926), Luidji Pirandello (1934), Salvatore Quasimodo (1959), Eugenio Montale (1975), Dario Fo (1997).

Arxitektura tahrir

Asosiy maqola: Italiya arxitekturasi

Leon Battista Alberti va Filippo Brunelleschi yangi Yevropa arxitekturasini yaratuvchilardir  .

Italiyada Kolizey , Piza minorasi , Santa Mariya del Fiore sobori, Milan sobori , Avliyo Mark sobori , Doge saroyi , Mole Antonelliana , Villa d'Este , Trevi favvorasi kabi eng yaxshi me'morchilik asarlari joylashgan . va hokazo Italiyaning barcha yo'nalishlarida ko'plab me'moriy yodgorliklar mavjud. Bularga muzeylar, saroylar, binolar, haykallar, cherkovlar, badiiy galereyalar, villalar, favvoralar, tarixiy binolar va arxeologik joylar kiradi.

Shuningdek, Italiyaning me'moriy ta'siri uning chegaralaridan tashqarida ham tarqaldi. Masalan, italyan arxitektorlari Bartolomeo Rastrelli va Karl Rossi Rossiya imperiyasida 18-19 - asrlarning eng mashhur binolarini qurishgan .

Sport tahrir

Italiyada eng mashhur sport turi bu futbol .

Italiya futbolining oliy divizioni A Seriya hisoblanadi. Futbol bo‘yicha Italiya terma jamoasi 4 karra FIFA Jahon chempionati chempioni ( 1934 , 1938 , 1982 , 2006 ) va futbol bo‘yicha Yevropa chempionatida 2 marta ( 1968 , 2020 ) g‘olib chiqqan . Italiya terma jamoasi mag'lubiyatsiz o'yinlar bo'yicha jahon rekordini o'rnatdi (ketma-ket 37 o'yin)  . Italiya terma jamoasi darvozaboni Janluiji Buffon barcha davrlarning eng yaxshi darvozabonlaridan biri hisoblanadi.

Italiya vatani:

  • qilichbozlik tarixidagi eng ko'p olimpiya va jahon chempionatlari sovrindori Edoardo Mangiarotti ;
  • bodibildingchi , Arnold Shvartseneggerning hamkasbi , janob Olimpiadaning ikki karra g'olibi Franko Kolombo ;
  • futbol hakami Perluiji Kollina , uning kolleksiyasi sayyoradagi eng yaxshi hakam uchun oltita mukofotni o'z ichiga oladi;
  • Barcha davrlarning eng muvaffaqiyatli mototsikl poygachilaridan biri Valentino Rossi .

Italiyada ham mashhur: velosiped , tennis , golf .

Shuningdek qarang: Giro d'Italia , 1934 yilgi FIFA Jahon kubogi , 1956 yilgi qishki Olimpiya o'yinlari , 1960 yilgi yozgi Olimpiya o'yinlari , 1990 yilgi FIFA Jahon kubogi va 2006 yilgi qishki Olimpiya o'yinlari.

Oshxona tahrir

Asosiy maqola: Italiya oshxonasi

An'anaviy italyan oshxonasi, xususan , pizza , makaron va karpaccio kabi taomlar tufayli butun dunyoda keng tarqalgan va mashhurdir . 24 mamlakatdan 25 ming kishi ishtirok etgan YouGov tadqiqoti natijalariga ko'ra, italyan oshxonasi dunyodagi eng mashhur taom sifatida tan olingan  . Bu juda xilma-xil va o'ziga xos, har bir mintaqaning o'ziga xos an'anaviy taomlari bor.Italiya oshxonasi rimliklar , yunonlar , lombardlar , arablar va Italiyada yashagan yoki uning madaniyatining shakllanishiga ta'sir ko'rsatgan boshqa xalqlarning madaniy ta'siri bilan tarixan o'rnatilgan ko'p asrlik an'analarga asoslanadi .

Songbird taomlari Italiyada uzoq vaqtdan beri mashhur delikates bo'lib kelgan, ammo tabiatni muhofaza qiluvchilarning sa'y-harakatlari tufayli yovvoyi qushlar savdosi endi mamlakatda taqiqlangan [  .

Italiya ko'p turdagi pishloq ishlab chiqaradi , ulardan eng mashhurlari mozzarella , parmesan , gorgonzola va mascarpone .

Italiyada dunyodagi birinchi qahva mashinasi yaratildi va kofe ichimliklar dunyoda keng tarqaldi: espresso , ristretto , Americano , latte , kapuchino .

Butun dunyoda mashhur bo'lgan italyan shirinliklari - tiramisu , panna kotta va italyan muzqaymoqlari .

Italiyada uzoq vaqtdan beri vinochilik an'analari mavjud . Alkogolli ichimliklar asli Italiyadan : Amaretto , Aperol , Grappa , Limoncello , Martini , Prosecco , Sambuca , Fragolino .

Musiqa tahrir

Asosiy maqola: Italiya musiqasi

Italiya musiqasi tarix davomida yuqori baholangan va italyan musiqasining ko'plab asarlari yuksak san'at hisoblanadi.

Opera musiqa, so'z va sahna harakatini birlashtirgan spektakl turi sifatida Italiyada tug'ilgan. Janr 16 -asrning oxirida Florensiyada rivojlana boshladi va keyin butun mamlakat bo'ylab va uning chegaralaridan tashqarida tarqaldi. Italiyada ijod qilgan kompozitorlar qatoriga dunyoga “ Sevilya sartaroshi ” va “ Uilyam Tell ” operalarini taqdim etgan  Joachino Rossini , uning izdoshlari Donizetti va Bellini , “ Traviata ”, “ Aida ” asarlarini yozgan opera novatori Juzeppe Verdi kiradi. va " Rigoletto ", " Manon Lescaut ", " Madama Butterfly ", " Turandot " va boshqalarni yozgan Jakomo Puccini . Italiyaning eng mashhur opera xonandalari: Enriko Karuso , Lusiano Pavarotti va Andrea Bocelli . Italiyaning eng mashhur opera teatri La Scala Milanda joylashgan . Mashhur opera qo'shiqchisi Anatoliy Solovyanenko : "Italiya qo'shiqchilik maktabi mavjud bo'lgan eng ilg'or va eng yaxshi qo'shiqchilik maktabidir" va "u inson ovozining maksimal imkoniyatlaridan foydalanadi" deb ta'kidladi  .

Italiya Antonio Vivaldi , Nikolo Paganini , Tomaso Albinoni , Pietro Lokatelli , Arkanjelo Korelli , Juzeppe Torelli , Federiko Agostini kabi mashhur skripkachi va bastakorlar va Nikolo Amati , Antonio Gi Stradivarilar kabi skripkachilarning vatani hisoblanadi .

Italiyadan mashhur kino kompozitorlari : Ennio Morrikone , Nino Rota , Giorgio Moroder .

Dunyodagi eng mashhur italyan estrada artistlari : Adriano Çelentano , Toto Kutugno , Al Bano va Romina Pauer , Rikkardo Fogli , Viola Valentino , Raffaella Karra , Robertino Loreti , Janni Morandi , Savage , Gazebo , Robert Miles , Toni Umberzi Totsi Pupo , Eros Ramazzotti , Ricchi va Poveri , Eyfel 65 , Måneskin .

Har yili Italiyada " Sanremo festivali " qo'shiq tanlovi o'tkaziladi.

Kino tahrir

Asosiy maqola: Italiya kinosi

Italiya kino sanʼati bilan 19—20-asrlar boʻsagʻasida paydo boʻlganidan beri shugʻullangan va uning rivojlanishiga katta taʼsir koʻrsatgan.

1905 yilda Italiya kinosi paydo bo'ldi. Birinchi film Filoteo Alberinining " Rimning bosib olinishi" filmi hisoblanadi . Shundan so'ng Italiyada kinoning rivojlanishi boshlandi .

Mashhur italiyalik rejissyorlar : Federiko Fellini (Eng yaxshi rejissyorlik uchun Oskarga nomzod boʻlgan birinchi xorijlik rejissyor ), Serxio Leone , Kastelano va Pipolo , Luchino Viskonti , Roberto Rossellini , Mikelanjelo Antonioni , Bernardo Bertoluchchi , Per Paolo Pasolini , Franko Pasolinipe , Franko Pasolini , Janni Amelio , Pupi Avati , Pietro Germi , Tonino Guerra , Dino Risi .

Mashhur italyan kino aktyorlari va kinoaktrisalari: Adriano Çelentano , Ornella Muti , Jina Lollobrigida , Marcello Mastroianni , Monika Belluchchi , Roberto Benigni , Nikoletta Brashi , Sofiya Loren (ingliz tilida bo'lmagan roli uchun Oskar olgan birinchi aktrisa bo'ldi).

Italiyada G'arb filmlarining " Spagetti Western " kichik janri paydo bo'ldi , ayniqsa 1960 va 1970 yillarda mashhur. Bu vaqt ichida Italiyada 600 ga yaqin vestern filmlari suratga olindi. Ulardan eng mashhuri Klint Istvud bilan " Yaxshi, yomon va xunuk " .

SSSR bilan birgalikda quyidagi filmlar suratga olingan :

  • 1964 yil  - " Ular Sharqqa ketishdi ", rejissyor Juzeppe De Santis
  • 1969 yil  - " Qizil chodir ", rejissyor Mixail Kalatozov
  • 1970 yil  - " Voterloo ", rejissyor Sergey Bondarchuk
  • 1970 yil  - " Kungaboqarlar ", rejissyor Vittorio De Sika
  • 1973 yil  - " Italiyaliklarning Rossiyadagi aql bovar qilmaydigan sarguzashtlari ", rejissyor Eldar Ryazanov
  • 1980 yil  - " Hayot go'zal ", rejissyor Grigoriy Chuxray
  • 1987 yil  - " Qorong'u ko'zlar ", rejissyor Nikita Mixalkov

Dunyodagi eng qadimgi xalqaro kinofestival - Venetsiya kinofestivali har yili Italiyada o'tkaziladi . Bosh sovrin – “ Oltin sher ”. Festivalning barcha bo'limlari natijalariga ko'ra, Luiji De Laurentis mukofoti ham beriladi.

Ommaviy axborot vositalari tahrir

bosing

Asosiy maqola: Italiyadagi gazetalar ro'yxati

Eng mashhur bosma ommaviy axborot vositalari orasida Corriere Della Sera , Il Giornale , La Repubblica , La Stampa , L'Espresso , Italia Oggi , La Nazione , Il Sole 24 Ore gazeta va  jurnallari bor . ANSA axborot agentligi mavjud .

Italiyada ommaviy axborot vositalarini cheklovchi va jinoyat ishlari bo'yicha tergovga oid har qanday ma'lumotni sudgacha olib borishni taqiqlovchi qonun loyihasi qizg'in muhokama qilinmoqda. Jurnalistlar va oddiy odamlarning noroziligiga javoban siyosatchilar qonunning nozik jihatlari yana muhokama qilinishini aytishmoqda.

Xalqaro Matbuot Institutining aniqlik kiritishicha , qonun loyihasi “noshirlar uchun 464,700 yevrogacha va uni buzgan jurnalistlar uchun 20,000 yevrogacha jarima”ni nazarda tutadi. Ushbu qonun, shuningdek, tergovchilar jinoyat sodir etilganligini tasdiqlamaguncha, odamlarni ularning roziligisiz suratga olish va videoga olish (buzilish ozodlikdan mahrum qilish bilan jazolanadi) va telefon suhbatlarini tinglashni ham taqiqlaydi. Qonun loyihasiga qo‘shilmaganlarning aytishicha, siyosatchilar shunchaki shaxsiy hayoti bilan bog‘liq janjallardan qochishga harakat qilmoqda.

Qonun loyihasi taniqli siyosatchilar, jumladan, isteʼfoga chiqishga majbur boʻlgan Bosh vazir Silvio Berluskoni va sanoat vaziri Klaudio Skaiolaning telefonlari tinglanishiga javob sifatida koʻriladi.

Eshittirish

Asosiy maqola: Italiyada televideniye

Italiyada televideniye va radioeshittirish ommaviy va tijoratga bo'linadi. Italiyaning ommaviy eshittirishi 1-chi ( Rai 1 ), 2-chi ( Rai 2 ) va 3-chi ( Rai 3 ) telekanallarida, 3 ta radiostansiyada ( Rai Radio 1 , Rai Radio 2 va Rai Radio 3 ) efirga uzatiladigan Rai teleradiokompaniyasi tomonidan taqdim etiladi. Italiya tijoriy televideniye va radioeshittirish Mediaset xoldingida birlashgan Rete 4 (4-kanal), Canale 5 (5-kanal) va Italia 1 (6-kanal) teleradiokompaniyalari tomonidan taqdim etiladi.

Astronomiyada tahrir

Asteroid (477) Italiya , 1901-yilda kashf etilgan, Italiya nomi bilan atalgan.


Transporti tahrir

 
FS ' Frecciarossa 1000 tezyurar poyezdi, maksimal tezligi soatiga 400 km

Yoʻlovchilarning 90% dan koʻprogʻi, yuklarning 80% dan ortigʻi avtomobil transportida tashiladi. Avtomobil yoʻllari uzunligi −304 ming km, temir yoʻl uz. – 19,6 ming km. Chetga yuboriladigan va chetdan olinadigan yuklarning aksariyati dengiz transporti orqali tashiladi (eksport yuklarining 60-65%, import yuklarining 80-90%). Asosiy dengiz portlari: Genuya, Triyest, Venetsiya, Neapol.

Italiya – xalqaro sayyohlikning eng katta markazlaridan biri (yiliga 50 mln.dan koʻproq sayyoh kelib ketadi).

Tashqi savdosi tahrir

Italiya iqtisodiyoti koʻp jihatdan tashqi savdoga bogʻliq. Italiya chetga sanoat mashina-uskunalari, transport vositalari, yozuv va hisob mashinalari, kimyo va qishloq xoʻjaligi mahsulotlari, kiyim-kechak va poyabzal, neft mahsulotlari va b. chiqaradi. Chetdan neft, koʻmir, temir rudasi, qora va rangli metallar, paxta, shuningdek, mashinalar, yogʻoch, qogʻoz, oziq-ovqat keltiradi. Savdo-sotikdagi asosiy mijozlari: Yevropa iqtisodiy hamja-miyati mamlakatlari, AQSH, Rossiya. Pul birligi – lira.

Tibbiy xizmati tahrir

Italiyada davlat davolash muassasalaridan tashqari xususiy shifokorlik ham keng tarqalgan. Shifokorlar universitetlarning 27 tibbiyot fakultetida tayyorlanadi. Kurortlar, ayniqsa, maʼdanli suv va loy-balchikdar vositasida davolovchi sanatoriy koʻp. Eng mashhurlari: Montekatini-Terme, Fyuji, Salsomajore, Kastellammare-di-Stabiya, AbanoTerme, Kapri.

Maorifi, madaniy-maʼrifiy va ilmiy muassasalari tahrir

 
1088-yilda tashkil etilgan Boloniya universiteti dunyodagi eng qadimgi ilmiy muassasa hisoblanadi.

Italiyadagi zamonaviy xalq taʼlimi tizimi 19-asrning 2-yarmidan tarkib topa boshlagan. 1859-yilda 6-9 yoshdagi bolalarning majburiy taʼlimi toʻgʻrisida qonun (Kazati qonu-ni) qabul qilingan edi. Italiyada 6-14 yoshdagi bolalar uchun majburiy 8 yillik taʼlim joriy etilgan. Davlat maktablari bilan birga, asosan, diniy tashkilotlar taʼminotidagi xususiy maktablar ham mavjud. Xalq taʼlimi tizimiga quyidagilar kiradi: 3-5 yoshli bolalar uchun majburiy boʻlmagan maktabgacha tarbiya muassasalari, majburiy maktablar (6- 11 yoshli bolalar uchun 5 yillik boshlangʻich va 3 yillik quyi oʻrta maktab), majburiy maktab negizida oʻrta umumiy taʼlim va hunar taʼlimi beradigan toʻliqoʻrta umumiy taʼlim maktablitseylari (5 yil taʼlim beradigan mazkur oʻquv yurtini bitirganlar universitetga kirish huquqini oladi), oʻrta ped. oʻquv yurtlari (boshlangʻich maktab muallimlarini tayyorlovchi 4 yillik oʻqituvchilar institutlari va maktabgacha tarbiya muassasalari tarbiyachilarini tayyorlovchi 3 yillik ped. maktablari), hunar oʻquv yurtlari (malakali ishchilarni tayyorlovchi 3 yillik hunar institutlari, oʻrta texnika maʼlumotli xodimlarni tayyorlovchi texnika institutlari), oʻrta badiiy va musiqa oʻquv yurtlari, oliy oʻquv yurtlari (universitet va oliy maktablar). Italiyada 27 ta universitet, 50 dan ortiq davlat va xususiy oliy maktablari hamda xususiy universitetlar bor. Yirik universitetlari: Bolonya universiteti, Rim universiteti, Neapol universiteti, Milan, Bari, Genuya va b. shaharlardagi universitetlar. Italiyada 150 yirik kutubxona, jumladan, Rimda 31, Milanda 19, Neapolda 19, Florensiyada 9, Turinda 6 kutubxona bor. 170 dan ortiq muzey va rasm galereyalari mavjud. Eng mashhurlari: Rimdagi Milliy muzey, Julia muzeyi va villasi, Borgeze muzeyi va galereyasi, antik sanʼat galereyasi, zamonaviy sanʼat milliy galereyasi, Florensiyadagi Milliy muzey, arxeologiya muzeyi, rasm galereyasi (jumladan, Uffitsi galereyasi), Messina, Neapol, Palermo, Peruja, Venetsiyadagi muzeylar.

Tadqiqotlar milliy kengashi (1923) atom energiyasi masalalaridan tashqari barcha fan sohalarini boshqaradigan va unga rahbarlik qiladigan asosiy davlat tashkilotidir. Unga ilmiy tadqiqot institut va tadqiqot markazlari, laboratoriyalar boʻysunadi. Kengash Italiyaning xalqaro ilmiy aloqalarini amalga oshiradi. Atom energiyasi Milliy komiteti atom energiyasi sohasidagi tadqiqot ishlarini boshqaradi. Italiyada bir necha akademiya, jumladan, Dei Linnei milliy akademiyasi, Milandagi tabiiy fanlar va adabiyot akademiyasi (1803), Palermo, Turin, Rim va b. shaharlarda Tibbiyot Fanlar akademiyasilari bor. Universitetlar qoshida ilmiy muassasalar ishlaydi. Yadro fizikasi milliy instituti mamlakatda shu sohada olib boriladigan barcha tadqi-qot ishlarini birlashtiradi. 20 dan ziyod institutda qishloq xoʻjaligi fanlari sohasida tad-qiqot olib boriladi. Sogʻliqni saqlash vazirligi biol., kimyo, farmakologiya, gigiyena va b. sohalardagi ishlarni na-zorat qilib turadi. Italiyada ayrim xalqaro tadqiqot markazlari – Neapolda Genetika va biofizika instituti, Triyestda Nazariy fizika markazi, Ud ineda Mexanika markazi, Isprada Yadro tad-qiqotlari markazi mavjud.

Matbuoti, radioeshittirishi va telekoʻrsatuvi tahrir

Italiyada bir qancha gaz. va jurnallar nashr etiladi. Eng yiriklari: „Messagero“ („Xabarchi“, kundalik gazeta, 1878-yildan), „Corriera della sera“ („Kechki xabarnoma“, kundalik gazeta, 1876-yildan), „La Stampa“ („Matbuot“, kundalik gazeta, 1868-yildan), „Discussione“ („Bahs“, haftalik jurnal, 1953-yildan), „Mondo operaio“ („Ishchi dunyosi“, haftada 2 marta chiqadigan jurnal, 1948-yildan), „Panorama“ (haftalik jurnal, 1962-yildan), „Unità“ („Birlik“, kundalik gazeta, 1924-yildan), „Repubblica“ („Respublika“, kundalik gazeta, 1976-yildan). Italiyada 1924-yildan radioeshittirish, 1954-yildan telekoʻrsatuvlar olib boriladi. Italiya radioeshittirish va telekoʻrsatuvlar xizmati – RAI-TV 1924-yilda tashkil etilgan. Ajensiya Natsionale Stampa Assochata (ANSA) axborot agentligi 1945-yildan, Ajensiya Jornalistika Italia (AJI) axborot agentligi 1950-yildan beri ishlaydi.

Adabiyotining ilk namunalari oʻrta asrlarda lotin tilida yaratilgan (asosan, liniy qasidalar, afsonalar, voqeiy qissalar toʻqilgan). Italyan adabiyotida antik yunon va rim adabiyoti anʼanalari va sharq madaniyatining taʼsiri kuchli boʻlgan. 12-13-asrlarda xalq tilida diniy va dunyoviy adabiyot namunalari („Novellino“, „Yetti do-nishmand kitobi“ va boshqalar) yaratildi. 13-asrda tashkil topgan „Yoqimli yangi us-lub“ falsafiy sheʼriyat maktabi namoyandalari (G. Gvinitselli, G. Kavalkanti, Chinoda Pistoya, D. Freskobaldi) chin muhabbatni kuyladilar. Italiya adabiyotining buyuk vakili Dante ijodi shu maktab taʼsirida shakllan-di va rivoj topdi. Uning ijodi italyan adabiyoti va adabiy tilini rivojlantirishga katta hissa qoʻshdi. Italiyada gumanistik dunyokarash va yangi adabiyot erta vujudga keldi. F. Petrarka, J. Bokkachcho, L. Ariosto va b. adiblar istibdodni, diniy jaholatni fosh etdilar. U rta asrlarda Italiyada komediya janri rivojlandi. Bu janrda B. Bibbiyena, N. Makiavelli, P. Aretino ajoy-ib asarlar yaratishdi.

16-asr boshlarida milliy adabiy til shakllandi, adabiyotda gumanistik dunyoqarash hukmronlik qildi, yangi adabiy janrlar paydo boʻldi. Ammo 16-asr 2-yarmida mamlakatda roʻy bergan umumiy tanazzul taʼsirida reaksiya kuchaydi. Mikelanjelo Buonarroti, J. Bruno, T. Tasso va b. adiblar gumanizm anʼanalarini davom ettirdilar. 17-asrda formalistik oqimlar, barokko uslu-bi qaror topdi. 18-asrda „niqoblar ko-mediyasi“ninghimoyachisi K. Gotssi yangi asarlari bilan maydonga chikdi. K. Goldoni milliy realistik komediya janri nazariyasini va oʻnlab ajoyib komediyalarni yaratdi.

18-asr oxiri va 19-asr boshlarida Italiya adabiyotida inqilobiy klassitsizm oqimi ustunlik qildi. V. Alfyeri jangovar tragediyalar („Brut I“, „Brut II“, „Saul“ va hokazo) yaratdi. Napoleon yurishlari davrida vatanparvarlik ruhidagi adabiyot yuzaga keldi (U. Foskoloning roman, tragediyalari). A. Mandzoni romanlari („Ozodlik tantanasi“, „Beshinchi may“ va boshqalar)da mehnatkash xalq vakillarining mardonavor kura-shi, shoir J. Leopardi asarlari („Italiyaga“, „Axloqiy lavhalar“ kabi toʻp-lamlar)da Italiya xalqining musibatli qayoti tasvirlandi. 19-asr 30-yillaridan adabiyot milliy ozodlik kurashi goyalarining targʻibotchisi boʻlib xizmat qildi. Budavrda, ayniqsa, tarixiy roman, romantik drama, sheʼriyat keng rivoj topdi.

Italiya milliy mustaqillikka erishgandan soʻng ham adabiyotda milliy ozodlik uchun kurash anʼanalari davom etdi (R. Jovanolining „Spartak“ romani va boshqalar). Verizm (Italiya naturalizmi) oqimining namoyandalari – J. Kaduchchi, J. Verga, M. Serao, G. Deledda, L. Pi-randello va b. oʻz asarlarida mehnat-kash xalq hayotini haqqoniy aks ettirdilar. 19-asr oxirlarida Italiya adabiyotida tushkunlik ruhidagi neoromantizm, futurizm oqimlari paydo boʻldi. Birinchi jahon urushidan keyin mamlakatda fa-shistlar diktaturasi oʻrnatilgach, de-mokratik adabiyot va matbuot taqiqlanib, fakat „sof sanʼat“ ruhidagi asarlar nashr etildi. 30-yillar oxiridan Italiya demokratik adabiyoti yana rivojlana boshladi. Ikkinchi jahon urushi yillarida Qarshilik koʻrsatish harakati milliy madaniyat va adabiyot rivojiga madad berdi.

Urushdan keyingi yillarda Italiya adabiyotida bir qator yosh shoir va adiblar (I. Kalvino, M. Venturi, J. Vas-sani, D. Pea va boshqalar) paydo boʻldi. Neorealizm yetakchi oqimga aylandi. 60-90 yillarda realistik adabiyot yangi bosk,-ichda rivojlandi. Uning yirik vakillari – V. Pratolini, A. Moravia, I. Kalvino, L. Shashi, M. Venturi, L. Malebra, S. Kvazimodo, E. Montale, D. Fo va b. Italiya adabiyoti rivojiga sal-mokli hissa qoʻshdilar. K. Goldoni („Ikki boyga bir malay“), K. Gotssi („Baxtli gado“), R. Jovanoli („Spartak“), Sh. Perro („Qizil qalpoqcha“), J. Rodari („Salom bolalar“), Dante, J. Bokkachcho va b.ning asarlari oʻzbek tiliga tarjima qilingan.

Meʼmorchiligi tahrir

 
Duomo va Piza minorasi
 
Caserta qirollik saroyi

Etrusklar va Qad. Rim meʼmorlik ansambllari va uy-joy binolari Italiyaning eng kad. meʼmoriy obidalaridir (qarang Rim). Ilk oʻrta asrlardan Rimdagi bazilika (Santa-Mariya Majore, 5-asr, Santa Anessa, 7-a.,) va markazi gumbazli cherkovlar (San-Stefano Rotondo, 5-asr), shuningdek, Ravenna yodgorliklari majmuasi va b. yodgorliklar saqlangan. 11 −13-asrlarda roman uslubida barpo qilingan binolar vujudga keldi (Milandagi Sant-Ambrojo bazilikasi, 11-asr, Aretssodagi Santa-Mariya della Pove cherkovi, 12-asr va boshqalar). Ayrim insho-otlarda Vizantiya meʼmorligining taʼsiri seziladi (Venetsiyadagi avliyo Mark sobori, 11-asr, Palermodagi sobor). 11 −12-asrlarda Pizadagi sobor maydoni majmuasi kad. meʼmorlik anʼanalari uslubida barpo etilgan. Shaharlarning tez surʼatlar bilan rivojlanishi mahobatli diniy-maʼmuriy binolar bilan bir qatorda shahar devorlari, darvoza, minora, turar joy binolari, ratushalar qurishni ham taqozo etdi. 13-14-asrlarda gotika rivoj top-di (Milan, Orvyeto, Florensiya soborlari). Katta shaharlar vujudga kela boshlagach, qurilishning yangi tamo-yillari paydo boʻldi (jamoat va mada-niyat binolariga alohida ahamiyat bilan qarala boshladi). B. Mikelanjelo, D. Bramante, J. Vinola va b. atokli meʼmorlar Rim va Venetsiyada mahrbatli binolar barpo qildilar. Barokko meʼmorlari (16-asr) koʻp shaharlarda badavlat xonadonlar uchun ulkan ansambllar, shaxsiy qoʻrgʻonlarni xiyobonli, kolonnadali va favvorali qilib qurdilar. Binolarning hashamiga, saloba-tiga alohida ahamiyat berildi (L. Ber-nini, F. Borromini). Rimdagi avliyo Pyotr sobori bilan Navon maydoni (16- 17-asrlar) goʻzal meʼmoriy ansambllardan hisoblanadi. 18-asrdan klassitsizm rivoj topib, bu uslub Milan va Neapol shaharlaridagi ansambl va teatr bi-nolarida iz krldirdi. 20-asrda modernizm (Turindagi koʻrgazma zali), neoklassitsizm (Rimdagi sport markazi), 60-yillardan esa organik meʼmorlik ta-moyillari shakllandi. Zamonaviy maʼ-muriy inshoot va binolar qurishda sathning kengligi va qulayligiga, yangicha yechimlarga alohida ahamiyat berildi (Rimdagi Termini vokzali, sport saroyi, Paduyadagi Italiya banki binosi).

Tasviriy sanʼati tahrir

 
Oxirgi kechki ovqat (1494-1499), Leonardo da Vinchi, Santa Mariya delle Grazie cherkovi, Milan

Italiya hududidagi eng qad. yodgorliklar paleolit va neolit davrlariga mansub (Apuliyadagi qoya rasmlari, Liguriya va Emiliyadagi ayollar haykalchalari). Jez davrida (mil. av. 2ming yillikning 2-yarmi) badiiy sopol buyumlar yasaldi. Mil. av. 8- 2-asrlardan etrusklar yodgorliklari maʼlum. Mil. av. 8-6-asrlardan Italiya Kds. Yunon, mil. av. 5-asrdan mil. 5-asrgacha Qad. Rim madaniyati va sanʼatini shakllantirish markazlaridan biriga aylandi. Oʻrta asrlarda diniy afsonalar asosidagi asarlar paydo boʻldi. Venetsiya va Sitsiliyada Vizantiya sanʼatiga yaqin mozaika rasmlari yaratildi. 12-asr oxiridan boshlab diniy dastgoh rassomligi va diniy ruxdagi manzarali haykaltaroshlik tarqaldi. 13-14-asrlarda Florensiya, Piza, Siyena va b. shaharlar sanʼatida realistik tamoyillar rivoj topa boshladi. 15-asrdan Uygʻonish davri realistik sanʼati taraqqiy etdi. Rassomlar tabiatga, insonga koʻproq murojaat qila boshladilar: Rassom va haykaltaroshlar anatomiya va optikani ilmiy asosda oʻrganib, ajoyib sanʼat namunalarini yaratdilar (Leonardoda Vinchi, Mikelanjelo, Rafael, Jorjone, Titsian va boshqalar). 15-16asrlarda moyboʻyoq rassomligi, gravyura, amaliy bezak (mebel, keramika, zargarlik), teatr dekoratsiyasi sanʼati yuksak pogʻonaga koʻtarildi. 16-asr oxiri va 18-asrda serhasham va dabdabali barokko uslubi (haykal-tarosh L. Bernini, rassomlardan Pyetroda Kortona, L. Jordano) qaror topdi. 16-asr oxirlarida paydo boʻlgan akademizm (aka-uka Kar-rachchi) va manyerizm (haykaltarosh B. Chellini va rassomlar F. Parmijani-no,.A. Bronzino) sanʼati hukmronlik qildi. 18-asr Venetsiya rassomligida (J. B. Tyepolo, A. Kanaletto, F. Gvardi) hayotiy kuzatishlar kuchliligi bilan koʻzga tashlanadigan mazmundor asarlar yaratildi. 18-asr 2-yarmida klassitsizm (A. Ka-nova) va romantizm (F. Ayes, D. Mo-relli) vujudga keldi, keyinchalik maishiy janr va manzara rassomligi rivojlandi. Haykaltarosh V. Vela, rassomlardan J. Fattori, T. Sinorini, S. Lega, J. Segantini va b. mehnatkash xalq hayoti, ozodlik uchun kurash mavzularida ijod qildilar. Ikkinchi jahon urushidan keyin syurrealizm, abstrakt sanʼat avj olib ketdi. Lekin didsizlik va formalizmning bu ashaddiy namunalariga qarshi kurashda realistik sanʼat namoyandalarining ijodi kamol topdi. Haykaltaroshlardan F. Mes-sini, J. Mansu, rassom R. Guttuzo, G. Mukki, K. Levi, K. Meloni va ularning izdoshlari italyan xalqining real his-tuygʻularini, mehnatini, hayotini ifodalovchi asarlar yaratdilar.

Musiqasi tahrir

 
Lusiano Pavarotti. XX asrning eng yaxshi tenorlaridan biri

Italiya – mashhur ashulachilar, opera, zamonaviy nota yozuvi va fortepiano vatani. Uvertyura, simfoniya, kantata va b. musika janrlari Italiyada yara-tilgan. Barkarola, gondolyera, frotol-la, vilanella kabi qoʻshiq turlari, galyarda, sitsiliana, tarantella raqslari folklor asosida paydo boʻlgan. Xalq musiqasining boy manbalari cherkov va Italiya professional musiqasiga zamin boʻlgan. Uygʻonish davrida dunyoviy musiqa rivojlandi. 14-asrda Are Nova maktabi, 15-16-asrlarda musika akademiyalari yuzaga keldi. 16-17-asrlarda vokal-cholgʻu musiqaning oratoriya, kantata singari yangi turlari paydo boʻldi. Florensiya va Neapolda gomofoniya uslubi taraqqiyoti taʼsirida opera sanʼati shakllandi. Ya. Perining „Dafna“ (1594) operasi mazkur janrning ilk namunasidir. K. Monteverdi tarixda birinchi boʻlib ommaviy opera teatrini ochdi (1637). 18-asrda opera va milliy ashula sanʼati keng rivojlandi, belkanto uslubi paydo boʻldi. Florensiya, Bolonya, Neapol teatrlarida J. Pergolezi, A. Salyeri, J. Paiziyello va b.ning rang-barang operalari sahnalashtirildi. 18-asrda buff opera shakllandi, yangi opera teatrlari ochildi. A. Vivaldi, D. Skarlatti, J. Tartini kabi sozanda kompozitorlar konsert, sonata janrlariga asos soldi. N. Paganini oʻzining noyob ijrochilik mahorati va romantik asarlari bilan mashhur. 19-asr opera sanʼati ijtimoiysiyosiy karashlar taʼsirida rivojlandi. J. Rossini, V. Bellini, G. Donitsetti, J. Verdi operalarida xalqning ozodlikka intilishi oʻz ifodasini topdi. 19-asr oxirida R. Le-onkovallo, Sh. Puchchini va b. kompozitorlarning operalarida hayotni haq-qoniy ifodalashga yoʻnalgan verizm uslubi yuzaga kelgan. O. Respigi, A. Kazella va b.ning ijodida musiqiy impressionizm hamda neoklassitsizm uslublari rivoj topgan. Ikkinchi jahon urushidan soʻng Italiya musiqasida tinchlik, ozodlik uchun, fashizmga karshi kurash mavzulari muhim oʻrin oldi. 50-yillardan avangardizm taʼsiri kuchaydi. L. Dalla-pikkola, L. Berio, L. Nono asarlarida ichki ziddiyat oxanglari yangraydi, yuksak gʻoyaviy ifoda vositalarining murakkabligi, toʻqimaliligi bilan qoʻshilib ketadi.

Zamonaviy italyan kompozitorlari orasida R. Vlad, J. F. Gedini, I. Montemetssi, G. Petrassilar alohida ajralib turadi. Mashhur dirijyorlari: A. Toskanini, P. Arjento, V. De Sabata, G. Kantelli, V. Ferrero, K. Sekki, K. Abbado; xonandalari: J. Simonato, R. Skotto, A. Stella, R. Tebaldi, J. Bekki, T. Gobbi, E. Karuzo, M. Del Monako, L. Pavarotti va b. Teatrlaridan „La Skala“ (Milan), „San-Karlo“ (Neapol), „Feniche“ (Venetsiya), Rim operasi va b. jahonga mashhur. 1970-yillardan Italiya estrada sanʼati namoyandalari jahon miqyosida tanilgan (T. Kutuno, A. Chelentano, A. va R. Pauer, J. Morandi, R. Kara, Pupo, R. Fogli, F. Papetti va boshqalar). Yangi musika korporatsiyasi (1923-yildan), Musiqashunoslar jamiyati, 14 ta konservatoriya, koʻpgina musiqa litseylari, maktablari, ilmiy institutlari (jumladan, Verdi merosini oʻrganish instituti) bor. Venetsiya, Florensiya, Verona kabi shaharlarda har yili musiqa festivallari oʻtkaziladi.

Oʻzbekiston teatrlarida Italiya kompozitorlari (J. Rossini, J. Verdi, J. Puchchini, R. Leonkavallo, V. Bellini va boshqalar)ning operalari („Sevilya sar-taroshi“, „Traviata“, „Rigoletto“, „Aida“, „Otello“, „Chiochio-San“, „Masharabozlar“, „Luchiya de Lamermur“ va boshqalar) muvaffaqiyatli sahnalashtirilgan.

Teatr sanʼatining kurtaklari xalq marosimlari, karnaval bayramlari va oʻyinlariga borib taqaladi. Oʻrta asrlarda katolik cherkoviga manzur boʻlgan liturgik drama, misteriya, lauda janrlari ustun edi. Uygʻonish davrida dunyoviy pyesalar, komik janr rivojlandi. 16-18-asrlarda professional teatr vujudga keldi, sahnalarni dekoratsiya bilan bezash tartib-qoidalari ishlab chiqildi. Xalq ijodi taʼsirida „niqoblar komediyasi“ rivoj topdi. 18-asrda teatr sanʼatiga maʼrifatparvarlik gʻoyalari singdirildi. K. Goldonining dramaturgiyadagi isloqotchilik faoliyati katta roloʻynadi. 18-asr oxirlarida inqilobiy harakatning avj olishi natijasida jahon dramaturglarining eng yaxshi asarlari sahnalashtirildi. E. Rossi, T. Salvini, E. Duze, A. Ristori kabi atoqli artistlar yeti-shib chikdi. 19-asrda va 20-asr boshlarida Italiya adabiyotidagi, ayniqsa dramaturgiyadagi oqim va tamoyillar teatrda oʻz ifodasini topdi. Fashistlar diktaturasi yillarida Italiya teatri butunlay tush-kunlikka uchradi. Fashizm tor-mor etilgach, demokratik kuchlar taʼsirida Italiya teatri yana jonlandi. L. Viskonti, E. De Filippe, J. Streler, L. Sku-arsina gumanistik ruxdagi asarlarni sahnalashtirdi. Dastlabki doimiy teatr („stabile“)lar vujudga keldi. Rim, Milan, Genuya, Turin teatrlari jahon klassikasi va mahalliy mualliflarning asarlarini koʻrsata boshladi. Kuchma truppalar ham mavjud. V. Gasman, J. Le Lullo, F. Dzefirelli kabi rejissorlar, A. Proklamer, G. Mauri, P. Stoppa, V. Marikoni va b. aktyorlar mashhur.

Kinosi tahrir

1895-yil „Milan vokzaliga kelgan poyezd“ nomli birinchi hujjatli film (rejissor I. Pakkoni) yaratildi. 1901 i. Florensiya va Rimda dastlabki kinoteatrlar ochildi. Ammo 1904 i. Turinda hujjatli-xronika filmlari studiyasi ochilganidan keyin ha-qiqiy italyan kinematografiyasi vujudga keldi. 1905-yilda F. Alberini bilan D. Santoni Rimda oʻz kinostudiya-sini tashkil etdi (1906-yildan u „Chi-nes“ deb atala boshladi). 1905-06 yillardan Turin va Milandagi kinofirmalar badiiy filmlar ishlab chiqarishga kirishdi. 1905-yilda „Chines“ ommaviy sahnalarga boy boʻlgan birinchi italyan filmi – „Rimning ishgʻol qilinishi“, soʻng-ra Italiyaning birlashtirilishiga bagʻishlangan turkumli kartinalarni yaratdi. 1909-10 yillarda „Kitilina“, „Makbet“, „Anita Garibaldi“, „Don Karlos“, „Otello“, „Beatriche Chenchi“ va b. filmlar ekranga chiqarildi. Italiya kinosi 1913-yilda yuksak pogʻonaga koʻtarildi, uning 497 filmi xorijiy kino bozorini toʻldirib yubordi. Bu davrda M. Kazerini, E. Benchivenga, D. Le Liguoro, E. Guatssioni, L. Maji, B. Negroni, D. Pastrone kabi rejissorlar ijod qildilar. Fashistlar xukmronligi davrida (1922-43) Italiya kino sanʼati natsizmning tashvikrt vositasiga aylandi. Shunga karamay, A. Blazetti va M. Kamerini suratga olgan filmlarda Italiya hayotidagi illatlar fosh qilindi. Ikkinchi jahon urushidan soʻng Italiya kino sanʼatida haqiqiy voqelikni aks ettiradigan progressiv yoʻnalishdagi filmlar yaratila boshladi. L. Viskonti, J. D. Santis, P. Jermi, Ch. Dzavettini, E. de Filippo va b. Italiya xalqining fashizmga qarshi kurashini, oddiy insonning hayotini kinotasmalarda real aks ettirdilar („Rim, soat II“, „Zaytunlar ostida tinchlik yoʻq“, „Chochara“ va boshqalar). Keyingi yillarda „Ita-lyancha nikoh“, „Italyancha ajralish“, „Har kimniki oʻziga…“, „Sakko va Van-setti“, „Ular Sharqqa boradilar“, „Kungaboqar“ kabi filmlar yaratildi. Italiyadagi 40 dan ortiq kinofirma yiliga 200 dan ziyod film ishlab chiqaradi. Kinoaktyorlar orasida A. Manyani, J. Mazina, S. Loren, J. Lol-labrijida, K. Kardinale, S. Sandrelli, M. Mastroyanni, J. M. Volonte, F. Nero, A. Sordi, U. Tonyassi, M. Vitti, M. Plachido va b. mashhur. 1970-90 yillardagi eng yaxshi filmlardan „Peshayvon“ (rejissor E. Skola), „Gul ki-shining fojiasi“ (rejissor B. Bertoluchchi), „Ayollar shahri“ (rejissor F. Fellini), „Uch oga-ini“ (rejissor F. Rozi)ni koʻrsatish mumkin.

Oʻzbekiston – Italiya munosabatlari tahrir

Italiya (italyancha: Italia), rasman Italiya Respublikasi, Evropaning janubida Appenin yarim oroli va Oʻrta dengiz havzasida joylashgan eng yirik orollar, Sitsiliya va Sardiniya orollarini oʻz ichiga oladi. Italiya oʻzining shimoliy chegaralarini Alp togʻlari orqali Fransiya, Shveytsariya, Avstriya, Sloveniya bilan boʻlishadi. Undan tashqari Italiya hududida San Marino va Vatikan mustaqil davlatlari joylashgan.

Italiya juda uzoq va buyuk tarixga ega. U er Etruriya va Rim kabi koʻplab Evropa madaniyatlarining beshigi sanaladi, keyinchalik Buyuk Evropa Renesansi ham aynan Italiyada boshlangan. Italiyaning poytaxti Rim shahri Gʻarb tsivilizatsiyasining oʻchoqlaridan biridir, shu bilan birga u Katolik Cherkovining markazi hisoblanadi.

Bugungi kunda Italiya demokratik respublika boʻlib, YaIMning hajmi boʻyicha 7-oʻrinda, aholining turmush darajasi boʻyicha jahonda 8-oʻrinda turuvchi rivojlangan mamlakatdir. Italiya hozirgi Evropa Ittifoqining ilk taʼsischi 6 mamlakatidan biridir (1957-yil imzolangan Rim Bitimi), shuningdek u Buyuk Sakkizlik (G8) mamlakatlari, Evropa Kengashi, Gʻarbiy Evropa Ittifoqining aʼzosi sanaladi. 2007-yil 1-yanvardan Italiya Birlashgan Millatlar Tashkiloti Havfsizlik Kengashining aʼzosi hisoblanadi.

Geografiyasi tahrir

 
Italiyaning topografik xaritasi

Italiya Evropaning janubida joylashgan etiksimon Appenin yarim oroli, Sitsiliya (9.926 km2), Sadrina (9.301 km2), Elba va koʻplab mayda orollardan tashkil topgan boʻlib, 301.323 km2 maydonni egallaydi. Shimoli-sharqdan janubi-gʻarbga 1,145 km uzunlikka ega. Italiyaning shimoliy chegaralari Monte-Servino (4.478 m), Monte-Roza (4.634 m) kabi osmnoʻpar choʻqqili Alp togʻlari bilan oʻralgan. Uning eng baland nuqtasi Italiya, Fransiya, Shveytsariya chegarasida joylashgan Mon Blank choʻqqisi hisoblanib, 4.810 metrni tashkil qiladi. Alp togʻlari va Appenin yarim oroli orasida Po daryosi bilan keng Lombardiya tekisligi joylashgan.

Italiya oʻzining vulqonlari bilan ham mashhurdir: Etna – Evropadagi eng katta harakatdagi vulqon. Undan tashqari Vulkano, Stromboli va Vezuvi vulqonlari ham Italiya vulqonlaridir. Italiyada daryolarga juda boy, ulardan Po va Adige eng mihimlaridir. Po daryosi 652 km uzunlikda boʻlib, shundan 480 km joyida kema qatnovi yoʻlga qoʻyilgan. Adige daryosining uzunligi 410 kmni tashkil qiladi. Ularning ikkovi ham gʻarb tomonga oqadi va Adriatika dengiziga quyiladi. Italiya daryolari koʻp bulishiga qaramasdan mayda va sayozdir. Italiyaning shimoliy qismida ham yarim orol qismida ham bir qancha koʻllar bor. Garda, Magiore, Komo, Trasimeno shular jumlasidandir.

Iqlimi tahrir

Italiyaning iqlimi juda oʻzgaruvchan va boshqa Oʻrta er dengizi malakatlarinikidan farq qiladi. Shimoliy hududlar, Turin, Milan, Bolonyada iqlim nam subtropikdir. Sohilboʻyi mintaqalarida ichki balandlik va vodiylardan iqlim oʻzgachadir, ayniqsa qish oylarida yumshoq va iliq havo, yozda esa quruq va ancha issiq ob-havo hukmrondir.

Aholisi tahrir

ISTAT (Italiya Statistika Qoʻmitasi)ning soʻngi baholashiga koʻra 2007-yilning fevral oyi holatiga Italiyada aholisi 59.206.382 kishini tashkil qiladi. Italiya aholi soni boʻyicha Evropada toʻrtinchi (Germaniya, Frvntsiya va Buyuk Britaniyadan soʻng), jahonda 22-oʻrinda turadi. Aholi sonining oʻsishi asosan immigrantlar va 79,81 yilni tashkil qiluvchi oʻrtacha hayot uzunligining oʻsishi bilan bogʻliq. Aholi zichligi boʻyicha Italiya bir kvadrat kilometrga 196 kishi bilan Evropada beshinchidir. Savodxonlik koʻrsatkichi 98% ni tashkil qiladi, majburiy maktab taʼlimi 6 yoshdan 18 yoshgachadir. Butun aholining taxminan 2/3 qismi shaharlarda yashaydi, lekin ushbu koʻrsatkich boshqa gʻarbiy Evropa mamlakatlaridan ancha kamdir.

Viloyat, Provinsiya va Munitsipalitetlari tahrir

Italiya 20 ta viloyatga (regione) boʻlingan. Ulardan beshtasi mahalliy qonunchilikka oʻzgartirish kiritish huquqiga ega boʻlgan maxsus avtonom viloyat maqomiga ega. Ular oʻz navbatida 109 provintsiya (province) va 8.101 munitsipalitetdan (comuni) tashkil topgan.

Iqtisodiyoti tahrir

 
Milan Italiyaning iqtisodiy poytaxti va jahon moliyaviy markazi. Dunyoning moda poytaxti hisoblanadi.

Xalqaro Valyuta Fondining maʼlumotlariga koʻra 2006-yil Italiyaning yalpi ichki mahsuloti (YaIM) hajmi 1.852.585 AQSh dollarni tashkil qilgan va bu koʻrsatkich jahon mamlakatlari orasida 7-oʻrinni egallaydi. Iqtisodiyotni strukturaviy jihatdan sanoat mahsulotlari 29%, xizmatlar 69% va qishloq xoʻjaligi 3% ni tashkil qiladi. Iqtisodiy Hamkorlik va Taraqqiyot Tashkilotining maʼlumotiga koʻra Italiya 2004-yilda sanoat mahsulotlari eksporti boʻyicha 6-oʻrinni egallagan. Shimolda kapitalistik iqtisodiyot sanoatga ixtisoslashgan xususiy kompaniyalardan tashkil topgan boʻlsa, janubiy qismlarda qishloq xoʻjaligi rivojlangan. Italiyada Mafiya mamlakat iqtisodiyotida katta ulushga ega va bu 127 milliard AQSh dollarini tashkil etadi; uyushgan jinoyatchilik Italiya YaIMning 7% ni tashkil qiladi. Xom ashyoning katta qismi va energiya tashuvchilarining qariyb 75% import qilinadi. Soʻnggi oʻn yillikda Iqtisodiyot va Valyuta Ittifoqi talablariga binoan Italiya qattiq fiskal siyosat olib bordi va kichik inflyatsiya koʻrsatkichiga ega boʻldi. 1999-yil Evro tadbiq etilishi bilanoq Italiya uni qabul qildi.

Foydali havolalar tahrir

https://www.initalia.uz (Wayback Machine saytida 2022-10-22 sanasida arxivlangan) – Italiya va italyan tili hamda grammatikasi haqidagi sayt

Manbalar tahrir

  1. "Italiya" OʻzME. I-harfi[sayt ishlamaydi] Birinchi jild. Toshkent, 2000-yil