Vikipediya

London minorasi

London minorasi(rasmaniy nomi Buyuk Britaniyaning Qirollik saroyi va London minora qal’asi) — London markazidagi Temza daryosining shimoliy qirgʻogʻida joylashgan tarixiy qal’adir . U London shahrining kvadrat milyasining sharqiy chekkasidan Tower Hill deb nomlanuvchi ochiq maydon bilan ajratilgan Tower Hamlets boʻlimida joylashgan.

Tarixi tahrir

U 1066-yil oxirida Normanlar istilosining bir qismi sifatida tashkil etilgan.Butun qal’aga oʻz nomini beradigan Oq minora 1078-yilda bosqinchi Uilyam tomonidan qurilgan va yangi hukmron elita tomonidan Londonga qilingan zulmdan gʻazablanish ramzi edi.

Qal’a, shuningdek, 1100-yildan (Ranulf Flambard) 1952-yilgacha (Krey egizaklari) qamoqxona sifatida ishlatilgan[1], garchi bu uning asosiy maqsadi boʻlmagan boʻlsa-da.

London minorasi ingliz tarixida muhim rol oʻynaydi. U bir necha marta qamal qilingan. Uni nazorat qilish mamlakatni nazorat qilish uchun muhim edi. Minora qurol-aslaha ombori, xazina saqlash joyi, chorvachilik, Qirollik zarbxonasi uyi, davlat yozuvlar idorasi va Angliya Crown Jewels uyi boʻlib xizmat qilgan. XIV asrning boshidan XVII asr Karl II hukmronligigacha, monarxning toj kiyish marosimida minoradan Vestminster abbatligigacha yurish olib borilgan. Monarx yoʻq boʻlganda, qal’a uchun Minora konstabli javobgardir.

Qal’aning qamoqxona sifatida foydalanish choʻqqisi XVI-XVII asrlar boʻlib, qirolicha boʻlishidan oldin Yelizaveta I, ser Valter Reli va Elizabet Trokmorton kabi sharmanda boʻlgan koʻplab shaxslar uning devorlari ichida boʻlgan. Qal’adan bunday foydalanish „Towerga yuborilgan“ iborasini keltirib chiqardi. XVI asr diniy targʻibotchilari va XIX asr yozuvchilari tomonidan mashhur boʻlgan qiynoqlar va oʻlim joyi sifatida doimiy obroʻga ega boʻlishiga qaramay, XX asrdagi Jahon urushlarigacha minorada atigi yetti kishi qatl etilgan. Qatl qilishlar koʻproq qal’aning shimolidagi mashhur Tower tepaligida amalga oshirilgan. 400 yil davomida tepalikda 112 ta qatl amalga oshirilgan.

Arxitekturasi tahrir

Tartibi tahrir

 
London minorasining rejasi

Arxeolog Alan Vinsning fikricha, minora oʻzining kuchli himoyasi bilan ajralib turgan[2]. U atrofni kuzatish va Temza daryosida harakatlanish uchun yordam bergan[3]. Qal’a uchta „boʻlim“ yoki qoʻshimchalardan iborat. Ichki palata Oq minorani oʻz ichiga oladi va qal’aning eng dastlabki boʻlimidir. Oq minorani shimoldan, sharqdan va gʻarbdan oʻrab, Richard I (1189-1199) davrida qurilgan ichki palata joylashgan. Nihoyat, Edvard I davrida qurilgan, qal’ani oʻz ichiga olgan tashqi palata mavjud.

Qal’a deyarli 12 akr va yana 6 akr maydonni oʻrab oladi. Tower Libertiesni tashkil etuvchi London minorasi atrofida — qal’aning bevosita taʼsiri ostidagi va harbiy sabablarga koʻra tozalangan er mavjud[4]. Tower Liberties XIII asrda Genrix III qasrga tutashgan yer uchastkasini toza saqlashni buyurganida qurilgan[5]. Tower Wharf Temza sohilida Edvard I davrida qurilgan va Richard II davrida (1377-1399) hozirgi hajmiga qadar kengaytirilgan[6].

Oq minora tahrir

Oq minora — qoʻriqxona (donjon) deb ham ataladi, u oʻrta asr qal’asining eng mustahkam inshooti boʻlgan[7]. Harbiy tarixchi Allen Braunning soʻzlariga koʻra, „Buyuk minora ham oʻzining kuchliligi va ulugʻvorligi tufayli donjonning eng zoʻri binosi edi“[8]. Xristian olamidagi eng katta qoʻriqxonalardan biri[9] Oq minora „Yevropadagi eng toʻliq XI asr saroyi“ sifatida tasvirlangan[10].

 
Oq minoraning dastlabki kirish joyi birinchi qavat darajasida edi

Oq minora, burchak minoralarini hisobga olmaganda, oʻlchami 36 by 32 metr (118 by 105 ft) asosda va 27 metr janubiy jangovar maydonlarda baland. Qurilish dastlab uch qavatli boʻlib, podval, kirish qismi va yuqori qavatdan iborat edi. Kirish, odatdagidek, Norman tutqichlarida boʻlgani kabi yerdan yuqorida, janubiy tomonda edi va hujum paytida olib tashlash mumkin boʻlgan yogʻoch zinapoya orqali kirish mumkin edi. Ehtimol, Genrix II hukmronligi davrida (1154-1189) minoraning janubiy tomoniga kirish eshigini qoʻshimcha himoya qilish uchun oldingi bino qoʻshilgan, ammo u saqlanib qolmagan. Har bir qavat uchta xonaga boʻlingan, eng kattasi gʻarbda, kichikroq xona shimoli-sharqda va cherkov janubi-sharqning kirish va yuqori qavatlarini egallagan[11]. Binoning gʻarbiy burchaklarida kvadrat minoralar, shimoliy-sharqda dumaloq minorada aylanma zinapoyalar joylashgan[10].

Minora tepalikning yon tomoniga terrasa qilingan, shuning uchun podvalning shimoliy tomoni qisman yer sathidan pastda joylashgan[12]. Koʻpgina qoʻriqxonalarga xos boʻlganidek[13], pastki qavat saqlash uchun ishlatilgan. Xonalardan birida quduq bor edi. Minora qurilganidan beri tartibi oʻzgarmagan boʻlsa-da, podvalning ichki qismi qurilishi asosan, XVIII asrga toʻgʻri keladi[12]. Podval kichik tirqishlar orqali yoritilgan[10].

 
Oq minora ichidagi Avliyo Ioann ibodatxonasi

Kirish qismi minora konstabli, London minorasi leytenanti va boshqa muhim amaldorlar uchun moʻljallangan edi. Janubga kirish XVII asrda toʻsib qoʻyilgan va 1973-yilgacha qayta ochilmagan. Yuqori qavatga chiqayotganlar, kirish qavatiga ulangan sharqdagi kichikroq xonadan oʻtishlari kerak edi. Avliyo Ioann ibodatxonasining maqbarasi janubi-sharqiy burchakni egallagan va unga faqat sharqiy palatadan kirish mumkin edi[12].

Yuqori qavatda gʻarbda katta zal va sharqda turar-joy xonasi joylashgan — ikkalasi ham dastlab tomga ochilgan va devorga oʻrnatilgan galereya bilan oʻralgan[11][12] Minora qurilganidan beri funksiya va dizayndagi oʻzgarishlar tufayli, ibodatxonadan tashqari, asl interyeridan ozgina qolgan[14]. Ibodatxonaning hozirgi yalangʻoch va bezaksiz koʻrinishi Normand davrida qanday boʻlganini eslatadi.

XIII asrda, Genrix III hukmronligi davrida ibodatxona oltin rangga boʻyalgan xoch va Bibi Maryam va Muqaddas Uch Birlik tasvirlangan vitrajlar kabi bezaklar bilan bezatilgan[15].

Eng ichki palata tahrir

Eng ichki palata Oq minoradan janubdagi, bir vaqtlar Temza daryosining chekkasigacha choʻzilgan hududni oʻrab oladi. XI asrdagi Hen Domen va boshqa qal’alarda boʻlgani kabi, eng ichki palata minora poydevoridan yasalgan yogʻoch binolar bilan toʻldirilgan boʻlishi mumkin. Qirollik turar joylari Oq minoradan eng ichki palataga qachon kirib kela boshlagani nomaʼlum[16]. Daryo boʻylab eng ichki palata devorining burchaklarida joylashgan Ueykfild va Lanthorn minoralarining qurilishi taxminan 1220-yillarda boshlangan[17].

Qirollik xonalari qanday bezatilganligining dastlabki dalillari Genrix III hukmronligi davridan olingan: malika xonasi oqlangan, gullar va taqlid toshlar bilan boʻyalgan. Palataning janubida, ikki minora orasida katta zal bor edi[18]. U Genrix III tomonidan Vinchester qal’asida qurilganidan biroz kichikroq boʻlsa ham, xuddi shunday edi[19]. 1666 va 1676-yillar orasida eng ichki palata oʻzgartirildi va saroy binolari olib tashlandi[20]. Oq minoraning atrofi tozalandi, shunda kim yaqinlashsa, ochiq yerdan oʻtishi kerak edi. Javohirlar uyi buzib tashlandi va Crown Jewels Martin Towerga koʻchib oʻtdi[21].

 
 
XI asrga tegishli minora

Ichki palata tahrir

Ichki palata Richard Lionheart hukmronligi davrida, eng ichki palataning gʻarbiy tomonida qasrning hajmini ikki baravar oshirib, xandaq qazilganda yaratilgan[22][23]. Genrix III palataning sharqiy va shimoliy devorlarini yaratgan va palataning oʻlchamlari bugungi kungacha saqlanib qolgan[5]. Genrixning aksariyat asarlari saqlanib qolgan va u qurgan toʻqqizta minoradan faqat ikkitasi butunlay qayta qurilgan[24]. Ueykfild va Lanthorn minoralari orasidagi eng ichki palataning devori ichki palata uchun parda vazifasini ham bajaradi [25]. Ichki palataning asosiy kirish eshigi hozirgi Beauchamp minorasi joylashgan joyning gʻarbiy devorida, ehtimol, darvoza uyi orqali boʻlar edi. Ichki palataning gʻarbiy parda devori Edvard I tomonidan qayta tiklangan[26]. XIII asrdagi Beauchamp minorasi rimliklar V asrda chiqib ketganidan beri Britaniyada qurilish materiali sifatida gʻishtdan birinchi keng koʻlamli foydalanishni belgilaydi[27]. Beauchamp minorasi parda devori bilan qoplangan 13 ta minoradan biridir. Janubi-gʻarbiy burchakdan soat yoʻnalishi boʻyicha ular: Bell, Beauchamp, Devereux, Flint, Bowyer, Brick, Martin, Constable, Broad Arrow, Salt, Lanthorn, Wakefield va Bloody Tower[25][28].

 
Vaterloo blokining janubiy tomoni

Genrix davrida qasrga ilgari minora tashqarisida turgan Norman ibodatxonasi Sankt Peter ad Vinkula qoʻshildi. Genri oʻzi va malikasi uchun sirlangan derazalar va doʻkonlar qoʻshib ibodatxonani bezatdi[24].Qonli minora oʻz nomini XVI asrda oldi, chunki u shahzodalarning oʻldirilishi joyi deb hisoblangan[29]. 1339-1341-yillarda Qoʻngʻiroq va Tuz minoralari orasidagi parda devoriga darvoza uyi qurilgan[30]. Tyudor davrida shimoliy ichki palataning ichki qismida oʻq-dorilarni saqlash uchun bir qator binolar qurilgan[31]. Qal’a binolari Styuart davrida, asosan Ordnance idorasi homiyligida qayta taʼmirlangan. 1663-yilda ichki boʻlimda yangi ombor qurish uchun 4000 funt sterlingdan sal koʻproq mablagʻ sarflandi[32]. Oq minoradan shimolda joylashgan Katta omborxonaning qurilishi 1688-yilda eskirgan Tyudor omborlari bilan bir joyda boshlangan[33][34].

Oʻtmishga nazar tahrir

1066-yil 14-oktyabrda Gastings jangida gʻalaba qozongan bosqinchi Normandiya gertsogi Uilyam Bosqinchi yilning qolgan qismini asosiy pozitsiyalarni mustahkamlash orqali oʻz mulklarini taʼminlash uchun oʻtkazdi. U yoʻlda bir nechta qal’alarga asos solgan, ammo London tomon aylanma yoʻl tutgan[35][36] faqat Kenterberiga yetib borganida u Angliyaning eng yirik shahri tomon burilib ketdi. Londonga mustahkamlangan koʻprik Sakson qoʻshinlari tomonidan ushlab turilganligi sababli, u Angliya janubi boʻylab sayohatini davom ettirishdan oldin Sautvarkni vayron qilishga qaror qildi[37]. Normanlarning marshrut boʻylab bir qator gʻalabalari shaharning taʼminot liniyalarini kesib tashladi va 1066-yil dekabrda uning rahbarlari izolyatsiya qilingan va qoʻrquv ostida Londonga jangsiz taslim boʻlishdi[38][39][40]. Yangi hukmron elita „butun feodal Yevropa tarixidagi eng keng qamrovli va jamlangan qal’a qurish dasturi“ deb taʼriflangan narsani amalga oshirdi[41][42].Uilyam shaharni kirishiga tayyorlash, gʻalabasini nishonlash uchun oldindan guruh yubordi va qal’a topdi; Uilyam Poitiersning soʻzlariga koʻra, „katta va shafqatsiz aholining bezovtaligiga qarshi shaharda maʼlum istehkomlar qurildi. Chunki u (Uilyam) londonliklarni hayratda qoldirish birinchi navbatda muhim ekanini tushundi“. Oʻsha paytda London Angliyadagi eng katta shahar edi; Vestminster abbatligining poydevori va Konfessor Edvard boshchiligidagi eski Vestminster saroyi uni boshqaruv markazi sifatida belgilagan edi va farovon port bilan Normanlar uchun aholi punkti ustidan nazorat oʻrnatish muhim edi[39]. Londondagi qolgan ikkita qasr — Baynard qal’asi va Montfiche qal’asi bir vaqtning oʻzida qurilgan[43][44].

Manbalar tahrir

  1. ↑ Tower of London Frequently Asked Questions, Historic Royal Palaces, 27 December 2013da asl nusxadan arxivlandi, qaraldi: 2 December 2015
  2. ↑ Vince 1990 in Creighton 2002, s. 138
  3. ↑ Creighton 2002, s. 138
  4. ↑ Parnell 1993, s. 11
  5. ↑ 5,0 5,1 Parnell 1993, ss. 32–33
  6. ↑ Parnell 1993, s. 49
  7. ↑ Friar 2003, s. 163
  8. ↑ Allen Brown 1976, s. 15
  9. ↑ Allen Brown 1976, s. 44
  10. ↑ 10,0 10,1 10,2 Impey & Parnell 2000, s. 16
  11. ↑ 11,0 11,1 Parnell 1993, ss. 19–23
  12. ↑ 12,0 12,1 12,2 12,3 Parnell 1993, s. 20
  13. ↑ Friar 2003, s. 164
  14. ↑ Allen Brown & Curnow 1984, s. 12
  15. ↑ Parnell 1993, s. 32
  16. ↑ Parnell 1993, s. 22
  17. ↑ Allen Brown & Curnow 1984, s. 17
  18. ↑ Parnell 1993, s. 28
  19. ↑ Allen Brown & Curnow 1984, ss. 17–18
  20. ↑ Parnell 1993, s. 65
  21. ↑ Parnell 1993, s. 67
  22. ↑ Allen Brown & Curnow 1984, ss. 15–17
  23. ↑ Parnell 1993, s. 24
  24. ↑ 24,0 24,1 Parnell 1993, s. 33
  25. ↑ 25,0 25,1 Parnell 1993, s. 10
  26. ↑ Parnell 1993, ss. 34–35
  27. ↑ Parnell 1993, s. 42
  28. ↑ Wilson 1998, s. 34
  29. ↑ Bloody Tower, Historic Royal Palaces, 28 April 2010da asl nusxadan arxivlandi, qaraldi: 22 July 2010
  30. ↑ Parnell 1993, s. 47
  31. ↑ Parnell 1993, s. 58
  32. ↑ Parnell 1993, s. 64
  33. ↑ Parnell 1993, s. 70
  34. ↑ „Historic Royal… Patchworks?“. Historic Royal Palaces. Qaraldi: 2016-yil 8-fevral.
  35. ↑ Allen Brown & Curnow 1984, s. 5
  36. ↑ Liddiard 2005, s. 18
  37. ↑ Bennett 2001, s. 45
  38. ↑ Bennett 2001, ss. 45–47
  39. ↑ 39,0 39,1 Wilson 1998, s. 1
  40. ↑ Allen Brown 1976, s. 30
  41. ↑ Allen Brown 1976, s. 31
  42. ↑ Friar 2003, s. 47
  43. ↑ Wilson 1998, s. 2
  44. ↑ Allen Brown & Curnow 1984, ss. 5–9 
"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=London_minorasi&oldid=2887197" dan olindi