Naxichevan Avtonom Respublikasi

Naxichevan, Naxichevan Muxtor Respublikasi (1920-1923-yillarda — Naxichevan Sovet Sotsialistik Respublikasi, 1923-1924-yillarda — Naxichevan Avtonom Viloyati, 1924-1990-yillarda — Naxichevan Avtonom Sovet Sotsialistik Respublikasi, 1990-yildan boshlab hozirgi vaqtgacha Naxichevan Avtonom Respublikasi) — Ozarbayjon Respublikasi tarkibidagi avtonom mamlakat. Shimol va Sharqdan Armaniston Respublikasi bilan chegaradosh (chegara chizigʻi uzunligi 246 km ni tashkil qiladi), Gʻarbda Turkiya Respublikasi (chegara chizigʻi uzunligi 15 km ni tashkil qiladi) Janubdan esa Eron Islom Respublikasi bilan chegaradosh (chegara chizigʻi uzunligi 204 km ni tashkil qiladi).

Naxichevan Muxtor Respublikasi ozarbayjoncha: Naxçıvan Muxtar Respublikası
Bayroq Gerb
Madhiya: Ozarbayjon madhiyasi
Poytaxt	Naxichevan shahri
Eng katta shahar	Оrdubad, Julfa, Sharur
Rasmiy til(lar)	Ozarbayjon tili
Hukumat	Muxtor Respublika
• Oliy Sovet Raisi	Ozar Zeynalov (YAP)
Muxtor Respublika
• “Naxichevan Sovet Sotsialistik Respublikasi”	28.07.1920
• Naxichevan mamlakati avtonomligi	16.06.1923
• Naxichevan Sovet Sotsialistik Respublikasi	09.02.1924
• Naxichevan Sovet Sotsialistik Avtonom Respublikasi	05.12.1936
• Naxichevan Muxtor Respublikasi	17.11.1990
Maydon
• Butun	5 502.75  km2
Aholi
• 2015-yilgi roʻyxat	439 800
• Zichlik	80/km2
Pul birligi	Ozarbayjon Manati (AZN)
Vaqt mintaqasi	4
Qisqartma	Nах.АR
Telefon prefiksi	+994 60
Internet domeni	.az
www.nakhchivan.az/

Naxichevan Avtonom Sovet Sotsialistik Respublikasi 1924-yilning 9 fevralida tashkil etilgan. Naxichevan ARning Armaniston bilan tabiiy chegaralarini Zangezur va Daralayaz tizmasining suv soʻqmoqlari tashkil etadi, Turkiya va Eron bilan chegaralarni esa Araz daryosi tashkil etadi. Shimoli — gʻarbiy hududi Janubi — sharqqa 158 km masofaga choʻzilgan. Naxichevan Avtonom Respublikasining eng shimoliy nuqtasi — Saraybulag tizmasining Sharur tumani hududidagi Kyormulu togʻidir (2064 m), eng janubiy nuqtasi esa — bu Araz stansiyasi. Shimoldan janubga boʻlgan eng katta masofa 75 kilometrga teng.

Qadimgi Ozarbayjon yerlari boʻlgan Zangezur, 1920-yilda sovet rahbarlari tomonidan Armanistonga berib yuborildi va buning natijasida Araz daryosiga choʻzilgan 44-45 kilometr kenglikdagi chiziq Naxichevan Avtonom Respulikasini Ozarbayjon Respublikasining boshqa hududlaridan ajratib qoʻydi. 1924-yilda Naxichevan ASSRda 3 uyezd va 12 okrug shakllantirildi, 1925-yilda uyezdlar tarqatilib, okruglar soni 8 gacha kamaytirildi: Bash Norashen, Givrag, Tumbul, Abragunis, Narimanov, Djulfa, Paraga va Ordubad okruglari. 1930-yilning birinchi yarimida Shaxbuz tumanini qoʻshilishi bilan Sharur, Naxichevan, Djulfa, Ordubad va Abragunis tumanlari tashkil topdi. 1948-yilda Abragunis tumanini tumanini Djulfa tumani bilan birlashtirilganidan soʻng, Naxichevan ASSR besh maʼmuriy tumanlarga boʻlindi: (Naxichevan (1978-yildan boshlab Babek), Sharur, Shahbuz, Djulfa va Ordubad). 1990-yilning 28 avgustida Ozarbayjon Oliy Soveti buyrugʻiga binoan, Turkiya bilan chegaradosh hududni ijtimoiy — iqtisodi rivojlanishini tezlashtirish va kuchaytirish maqsadida, hamda, hududning geostrategik holatini nazarda tutgan holda, Sadarak qishlogʻi va uning atrofidagi hududlar asosida Sadarak tumani tashkil etildi. 2013-yilda Babek va Sharura tumanlarining ayrim qishloqlari hisobiga Kangarli tumani tashkil etildi.

1929-yilning 18 fevralida Kavkaz orti Markaziy Saylov Qoʻmitasi totalitar maʼmuriy boshqaruv sharoitida, Naxichevan ASSRning olti qishlogʻi — Sharur okrugining Gurduglag, Shahbuz tumaning Xachik, Goradiz, Ogbin, Sultanbek, Aghchen, Almali Itgiran qishloqlari, Ordubad okrugining Gorchevan qishlogʻi, shuningdek, Kilit qishloqlarini, hududlarning ayrim qismlari va ekin yerlarini Armaniston SSRi bilan birlashtirish toʻgʻrisidagi qarorni qabul qildi. Kavkaz orti Markaziy Saylov Qoʻmitasi Naxichevan chegaralari masalasini Moskva bitimi (1921) va Gar bitimini (1921) imzolagan tomonlarning ishtirokisiz koʻrib chiqib, Naxichevan hududining bir qismini Armanistonga berib yubordi va bu bilan xalqaro huquq normalarini qoʻpol ravishda buzgan.

2014-yilning 1 yanvarida Avtonom Respublikasi holatidan kelib chiqib, maʼmuriy sabablarga koʻra toʻrt tuman va Naxichevan shahri maʼmuriy hududiy okruglarga boʻlindi; ushbu maʼmuriy birliklarda 5 shahar (Naxichevan, Ordubad, Djulfa, Sharur va Shazbuz), 8 shahar tipidagi qishloqlar, 206 qishloq va 219 aholi yashash punktlari joylashgan. Avtonom Respublikasining Maʼmuriy markazi qadimiy shahar Naxichevan hisoblanadi.

Boshqaruv tuzilmasi

Naxichevan AR tumanlari

Naxichevan Avtonom Respublikasi bu Ozarbayjon Respublikasidagi avtonom davlat. 1995-yilning 12 noyabridagi referendum bilan qabul qilingan Ozarbayjon Respublikasi Konstitutsiyasiga asosan, Naxichevan Avtonom Respublikasi Ozarbayjon Respublikasining ajralmas qismi hisoblanib uning maqomini ushbu Konstitutsiya belgilab berdi.

Naxichevan ARning boshqarish qoidalari, boshqaruvni boʻlish va boshqa muhim masalalar Naxichevan AR Konstitutsiyasi bilan tartibga solinadi. Ushbu Konstitutsiya Ozarbayjon Respublikasi Konstitutsiyasi Qonunlari shaklida qabul qilingan. Naxichevan ARning soʻnggi Konstitutsiyasi 29.12.1998-yilda qabul qilingan.

Naxichevan ARning qonunchilik boshqaruvini Naxichevan ARning parlamenti — Naxichevan AR Oliy Majlisi amalga oshiradi, ijroiya boshqaruvini esa Naxichevan AR Vazirlar Mahkamasi amalga oshiradi, sud boshqaruvini esa — Avtonom Respublika sudlari amalga oshiradi.

Konstitusiyaga binoan, Naxichevan AR Oliy Majlisi raisi avtonom respublikasining yuqori mansabdor shaxsi hisoblanadi. U Oliy Majlis tomonidan saylanadi. Naxichevan AR Oliy Majlisi tarkibiga 45 deputat kiradi. Shahar va tumanning hududiy birlashmalari ijroiya hukumat tomonidan boshqariladi. Ijroiya hukumat boshliqlari Naxichevan AR Oliy Majlisi raisi tomonidan tavsiya etiladi va Ozarbayjon Respublikasi Prezidenti tomonidan tayinlanadi. Naxichevan AR da mahalliy boshqaruv organlari — munitsipalitetlar amal qiladi.

Xaritadagi joyi.	Tuman	Markaz	Maʼmuriy birlik	Hududi (km²)	Aholisi (2015-yilning 1 yanvariga taxminiy rasmiy aholi)	Izoh
1	Babek tumani	Babek	Tuman	828,42	72,3	Tuman avval Naxichevan deb nomlangan, xurramchi Babek nomiga atab 1991-yilda uning nomi Babek deb qayta nomlandi
2	Djulfa tumani	Djulfa	Tuman	926,30	45,100	Ayrim manbalarda uni avval Djuga deb atashgan.
3	Kangarli tumani	Givrag	Tuman	704,89	31,000	2004-yilda Babek tumani hududining bir qismida tashkil etilgan.
4	Naxichevan shahri	Naxichevan shahri	Shahar	191,57	90,300	1991-yilda Babek tumanidan ajralib chiqdi
5	Ordubad tumani	Ordubad	Tuman	978,99	48,800	Sovetlashtirish davrida Djulfadan ajralib chiqdi
6	Sadarak tumani	Geydarabad	Tuman	163,74	15,400	1990-yilda Sharurdan ajralib chiqdi; armanilar okkupatsiyasida boʻlgan Karki qishlogʻi bu rayonga tegishli
7	Shaxbuz tumani	Shaxbuz	Tuman	836,58	24,600	Sovetlashtirish davrida Naxichevan (Babek) tumanidan ajralib chiqdi.
8	Sharur tumani	Sharur	Tuman	872,26	112,300	Sovet davrida Bash-Xorashen deb nomlangan, keyinchalik 1990-yilgacha Ilyich deb nomlangan (Vladimir Ilyich Leninga atab).
	Jami			5502,75	439,800

Tarix

Arxeologik tadqiqotlar

Naxichevan AR hududida boy moddiy madaniy namunalarni aniqlanishi, bu yerda qadimiy tosh asridan boshlab odamlar yashaganligini va madaniyatlar oʻrtasida uzilmagan meros bogʻliqliklarini koʻrsatadi. Izlanishlar natijasida Naxichevanda odamlar 500-300 ming yil avval qoʻnim topganligi aniqlandi. 100-35 ming yil avval Mustye madaniyati davrida bu yerda ibtidoiy jamoa odamlari yashagan. Batabata yaylovlarida, Gazma gʻori, Naxichevan va Alindjachay vodiylarida, Ordubad tumani hududidagi Kilit gʻorida, Ilandagning Janubiy qiyaligi va boshqa yodgorliklarda tosh asri madaniyati qoldiqlari topildi. Arxeologik qazilmalar natijasida Gazma gʻorida asosan obsidiandan tayyorlangan chaqmoqtosh va Mustye davriga oid ish qurollari, ov paytida oʻldirilgan va boʻlingan hayvonlar qoldiqlari topildi. Kyultepa yashash joyi yaqinida Ashel madaniyati davriga oid qoʻl bolgʻasi topildi.

Naxichevan shahrining 8 kilometr shimoli — sharqiga, hozirgi Kyultepa va Sirab qishloqlari hududida Neolit (eramizdan avvalgi VII-VI mingyilliklar) davriga oid yashash joylari joylashgan. Naxichevanning Sadark, Shorsu, Yeni yol va Uchan Agilda Yangi Neolit yodgorliklari topilgan. Naxichevanda Neolit madaniyati asosida Eneolit davri madaniyati rivoj topdi va bu yerda mis metali ixtiro qilindi. I Kyultepa madaniyatining eng qadimgi bosqichida mis va margumishdan yasalgan turli xil ish qurollari va bezak namunalari topilgan. I Kyultepa yashash joylarining Eneolit plasti yuqori qatlamlarida toʻgʻri loyihali qurilma qoldiqlari topilgan, oʻrta qatlamlarida esa aylana simon va toʻgʻri, soʻnggi bosqichida esa yuqori qatlamlarida faqatgina toʻgʻri rejali qurilma qoldiqlari topilgan.

Eneolit davrining dehqonchilik va chorvachilik qabilalari Naxichevan va Arpachay vodiylarida qoʻnim topgan. Eneolit davriga taaluqli I Kyultapaning Ovchulartapa, Damlama, Xaladj va Sadarak yashash joylari oʻrganildi. Bu davrda Naxichevanda dehqonchilik va chorvachilik shuningdek, kulolchilik, etnografiya, toʻqimachilik va boshqa hunarmandchilik turlari rivojlangan. Arxeologik materiallar shuni koʻrsatadiki, butun Eneolit davri davomida Ozarbayjon va qadimgi Naxichevan aholisining Messopotamiya bilan aloqalari boʻlgan.

Alban qiroli Djavanshirning bronza haykali Nazichevanda topilgan. VII asr(Asl nusxasi Sankt Peterburgning Ermitajida saqlanadi, nusxasi esa Bokudagi Ozarbayjon Tarixiy Muzeyida saqlanadi).

Bronza asrida (eramizdan avvalgi IV-II mingyillikda) Naxichevan qabilalarining iqtisodiy, ommaviy madaniy hayot tarzida katta evolutsiya sodir boʻldi. Naxichevanda ham etnik jarayonlar sodir boʻlib, yirik qabilalarnining oʻzaro aloqalari paydo boʻldi. I va II Kyultapa, Maxta, Ovchulartapa va Kuri-Arazning boshqa madaniy yodgorliklarining arxeologik tekshiruvlari shuni koʻrsatadiki, eramizdan avvalgi IV mingyillikning ikkinchi yarmi va III mingyilligida Naxichevan qabilalari dehqonchilik, chorvachilik rivojining yangi pogʻonasiga chiqdi, texnik taraqqiyot kuchaydi, ish qurollarining turlari koʻpayib, sifati yaxshilandi. Bu davrda bronzani kashf etilishi katta ahamiyat kasb etdi.

Qulay holatda asosiy yoʻl kesishmalarida joylashgan yirik qabila birlashmarining markazlari Ozarbayjonni Yaqin Sharq mamlakatlari, shuningdek, Kavkazni bogʻladi, iqtisod, madaniyatini koʻtardi va natijada II mingyillikni boshlarida Naxichevanda ilk markaziy shaharlar tashkil topdi. II Kyultepa, Gyovurgala, Karabaglar, Oglangala, Plovtapa, Gazanchi markaziy shaharlarida arxeologik izlanishlar olib borildi. Bronza asrida oʻz yuqori sanʼati bilan Naxichevan Yaqin Sharq olamida shuhrat qozondi. Gamigaya tasviriy sanʼat yodgorliklari, boʻyoqlar bilan bezatilgam idishlar, bronza buyumlar va h.k. Naxichevanni qadimgi qabilalarining hayot tarzi, diniy — mafkuraviy va falsafiy dunyo qarashini aks ettiradi.

Eramizdan avvalgi II mingyillik — I mingyillik boshlarida Naxichevan hududi tarixiy ommaviy — siyosiy voqealarga boy boʻldi. Bu davrda Ozarbayjon hududida Xodjali — Gedebek arxeologik madaniyatining shakllanish jarayoni oʻtdi. Naxichevan xududida bu madaniyatning yodgorliklari — I Kyultepa, Shaxtaxti, Kolani, Saridara, Xaggixlig, Bekaxmed, Garabulag, Zeyva va boshqalar topilgan. Ushbu yodgorliklarni oʻrganish Xodjali — Gedebek madaniyatini yaratgan qabilalar, qadimdan ushbu hududlarda yashagan aborigenlar boʻlgan.

Ilandagdagi Djulfa tumani hududida, eramizdan avvalgi 820-810 asrlarga taaluqli, oʻyib yozilgan qabr toshi topilgan. Bu qabr toshidan maʼlum boʻldiki, Urartu shohlari Ishpuini va uning oʻgʻli Minuani mamlakatni birga boshqargan davrida bu hududlarga hujm qilishgan. Bosqinchilarga qarshi kurashish maqsadida hududning qadimgi yashash joylarida ulkan qal’alar qurilgan (Oglangala, Galachig, Gyovurgala va h.k.).

I Kyultepa va II Kyultepa yashash joylaridan topilgan fayans idish namunalari (Ozarbayjon Tarixiy Muzey kolleksiyasi).

Eramizdan avvalgi IX-VI asrlarda Ozarbayjondagi Naxichevan hududi ilk markazlashirilgan mamlakat Mann tarkibida bolgan, soʻng uning tarixiy va madaniy meʼrosi Midiya tarkibiga kirgan. Qazish ishlari natijasida topilgan materiallar Naxichevan hududi, shuningdek, Mann madaniyatiga taʼluqliligini koʻrsatadi. Midiya tarqalib ketganidan soʻng, Naxichevan Axamoniylar tarkibida boʻlgn, eramizdan avvalgi IV asrda esa Atropatenlar, eramizning III asridan esa — Sosoniylar imperiyasi tarkibiga kirgan.

Quyoshsevar Ozarbayjonning Maraga shahri yonidagi Naxichevan atrofidagi hududda joylashgan Atropaten mamlakatining asosiy qarorgohi hisoblangan Gazaka shahri Naxichevan va Yaqin Sharqning bir qator shaharlari bilan iqtisodiy va madaniy munosabatlarni mustahkamladi, antik davrning aholisi bilan savdo sotiq boʻyicha yaqin munosabatlar qurdi. Bu haqida qadmigi Yunoniston, Rim, arab, arman, Suriya yozuvchilari ishlarida maʼlumotlar saqlanib qolgan. Sharur tumaning Pusyan qishlogʻi yaqinida, Oglangala, Goshatapa, Babatapa va boshqalar, Babek tumani hududidagi yashash joylari va nekrapollarida madaniy antik davriga oid madaniyat izlari — Meydantapa, Nurudara yodgorliklari saqlanib qolgan va ilk izlanishlar oʻtkazilgan.

Naxichevan nekropollaridan topilgan fayans buyumlar, metal, shisha, taqinchoqlar, gliptika namunalari, Shaxbuz tumanidan topilgan Iskandar Makedonskiy nomidan chiqarilgan kumush tangalar (eramizdan avvalgi IV asr) bu hududda kyup qabilalari yashaganini koʻrsatadi.

Naxichevan hududidagi oʻrta asrlar davrining turli bosqichlariga taaluqli yodgorliklar oʻz boyliklari bilan alohida eʼtibor qaratadi. Alindjachay vodiysining Zogali yodgorligida topilgan ustun tutgichlari, bronza grifoni, Dajavanshirning bronza haykali (Naxichevan shahri), Batabat yaqinidagi Farxod uyi, undagi qabr toshi ustidagi yozuvlar, yonidan oʻtadigan karvon yoʻli va yodgorliklari — koʻpgina topilgan materiallarning qiyosiy tahlili, Naxichevan oʻrta asrlarda savdo markazi boʻlib, Yaqin Sharq va Kavkaz bilan iqtisodiy, madaniy munosabatlarni kengaytirishda muhim rol oʻynaganini bildiradi.

Siyosiy tarix

Antik davr

Urartu davlati tarkibida boʻlgan Naxichevani hududi

Midiya tarkibida boʻlganida Naxichevan hududi

Eramizdan avvalgi IX-VI asrlarda Midiya davrida Naxichevan mashhur shaharlardan biri boʻlgan. Eramizdan avvalgi 633 yilda Naxichevan skiflar bosqini natijasida katta talofat koʻrgan. Eramizdan avvalgi VI asr oʻrtalarida (eramizdan avvalgi 550 yilda Midiya davlati tarqalib ketganidan soʻng), eramizning IV asri 30 yillarigacha Ahamoniylar sulolasi taʼsirida boʻlgan Naxichevan, eramizning IV asri oxiridan eramizning I asrining birinchi yarimigacha Naxichevan Atropqatena (Kichik Midiya) tarkibida bolgan. Eramizning boshlarida Naxichevan Albaniyada (Kavkaz) viloyat va shahar boʻlgan. Kavkaz Albaniyasining Araksena viloyati (Arazning quyi va oʻrta oqimida joylashgan) Naxichevan hududini qamrab olgan.

Naxichevan AR hududining janubi — gʻarbiy qismi Vaspurakan viloyatining tarixiy qismiga kirgan. Naxichevan AR ning qolgan hududi Syunik (markazi — hozirgi Naxichevan shahri) va Gogtan (markazi — hozirgi Ordubad hududi) viloyatlari tarkibiga kirgan. Bir vaqtning oʻzida Syunik kelib chiqishi alban boʻlgan sulola va cherkovga ega boʻlgan. IV asrdan boshlab Naxichevan Sosoniylar Imperiyasi tarkibida boʻlgan. Bosqinlar vaqtida Sosoniylar shohi Shapur II (309-379) Naxichevanni ishgʻol qilib, shahrning 18 ming oilasini asrga olingan. Albaniya Sosoniylar taʼsirida boʻlgani uchun, Naxichevan Sosoniylar tayinlagan boshliq tomonidan boshqarilgan, Sosoniylar tayinlagan boshliq qarorgohi Dabildan (Dvin) Naxichevanga koʻchirilgan.

VI asrning birinchi yarmidan Naxichevanda Sosoniylarning tangali saroyi qolgan. U Ozarbayjondagi eng qadimgi tangali qasri hisoblangan. Kavkaz Albaniyasida Mexrani sulolasi oʻz hukumronligini tiklaganidan soʻng, Naxichevan va Goktan qatʼiyat bilan Albaniya tarkibiga kirishdi.

Oʻrta asr davri

Safaviylar — Usmoniylar urushi doirasida 1554-yilda Sulton Sulaymon Ganuni Naxichevanga yurush uyushtirdi. Matrakchi Nasuxuning „Sulaymonnoma“ sining Miniatyurasida Ganunining Naxichevanga yurushlari aks ettirilgan.

Naxichevan tangalar saroyida 1578-yilda chiqarilgan kumush tangalar (Ozarbayjon Tarixiy Muzey kolleksiyasi).

Sosoniylar hukmronligiga kiruvchi Naxichevan hududi

Sunika tarkibida boʻlgan Naxichevan hududlari

Naxichevan Elxaniylar mamlakati tarkibida

Naxichevan Karagoyunlular mamlakati tarkibida

VII asrning II yarimida arab istilosi natijasida Vaspurakan (arab manbalarida Basfurchan deb kelgan) tashkil etilgan Xalifalik tarkibiga kirgan. Oʻz asarini arab istilolariga bagʻishlagan arab tarixchisi al-Balazuriy maʼlumotlariga koʻra, Basfurchan Janubiy Kavkazda ishgʻol qilingan yerlarni oʻzida birlashtiradigan yangi arab maʼmuriy boʻlinma tarkibiga kirgan. Barcha arab manbalarda Nashava (Naxichevan) bu boʻlinma boʻyicha Arran viloyatiga kirgan Basfurchanning asosiy shahri boʻlgan. Bu davrda Ozarbayjonda keng tarqalgan Xurramchilar harakati Naxichevanni ham egalladi, Naxichevan hududi esa xurramchilar oʻrtasida tarqalgan va xristian diniga sigʻingan aholi oʻrtasida Pavlikan harakatining eng muhim nuqtasiga aylandi.

IX asrda Naxichevan Sadjilar hukumronligi tarkibiga kirib X asrning 30 yillarigacha bu sulola hukmronligi ostida boʻladi. Sadjilar sulolasi tarqalib ketganidan soʻng (942) Naxichevan bu sulolaga sodiq qolgan Deysam ibn Ibrohim sulolasi hukrmonligi ostiga oʻtadi. 942-981 yillarda Naxichevan Salarilar mamlakati tarkibiga kiradi. X asr oxiridan XI asrning 60 yillarigacha, Naxichevan kelib chiqishi arablardan boʻlgan Abudyulafilar sulolasi tomonidan boshqarilgan, hozirgi Naxichevan AR va qisman Armaniston (Gʻarbiy Ozarbayjon) hududlarini egallagan, Naxichevanshaxlig mamlakati markazi boʻlgan.

XI asrning I yarimida Ozarbayjon hamda Naxichevan hududi ogʻuzlar hamda Saljuqiylar tomonidan boshqarilgan boshqa turkiy qabilalar tomonidan bosib olingan. 1018 — 1021-yillarda ogʻuzlar Araz daryosini kechib oʻtib Arran yerlarining janubiy yoʻnalishi boʻyicha bosqin uyushtirdilar va Naxichevanning qadimiy poytaxti, soʻng armanilar va Dabil shahrini bosib olishdi.

1038-yilda Saljuqiylar davlati tashkil topdi. Uning birinchi podshohi Togrul bekning (1038-1063) vorisi Al Arslan (1063-1072) Ozarbayjonning janubiy viloyatlarida Ravvadi sulolasi hukmronligi yakunlanganidan soʻng saljuqiylar butun Naxichevanni egallab oldilar. Saljuqiylar imperiyasi (1064) tarqalib ketganidan soʻng, 1136-yilda qipchoqlardan kelib chiqqan Eldanizlar sulolasi tomonidan boshqariladigan, Otabeklar Ozarbayjon davlati tashkil topdi.

Otabeklar gʻaznasi doimo otabeklar boʻlgan joyda saqlangan. Asosiy davlat gʻaznasi Naxichevan shahri yaqinidagi Alindja qal’asida saqlangan. Shamsaddin Eldaniz davridan boshlab davlatning barcha foydalari shu yerda yegʻilgan. Bu davrda Naxichevan poytaxt sifatida rivojlangan, shaharda muhim meʼmoriy yodgorliklar — qal’a, saroy, masjid, hammomlar qurildi.

Eldanizdan soʻng, Naxichevan biron vaqt Xorazm shohi Muhammad Jaloliddin Manguberdi hukumronligi ostida boʻlgan. Bu davrda Naxichevan xukmroni Muhammad Jahon Pehlaviyning Zaxida xonimdan boʻlgan qizi Jalaliyya Xatun boʻlgan.

XIII-XIV asrlarda Ozarbayjon hududi Naxichevan hamda butun Yaqin Sharq siyosiy — iqtisodiy, madaniy jarayonlar sodir boʻladigan markazlardan biriga aylandi. Xyulaklyar, Chobanilar, Jalairilar taʼsiri ostida boʻlgan Naxichevan ushbu davlatlarning siyosiy hayotida ishtirok etgan. Amir Temurning Ozarbayjonga yurushlari va unga Naxichevanda koʻrsatilgan qarshiliklar bu hudud tarixida muhim oʻrin tutadi. Bu davr manbalaridan shu maʼlum boʻldiki, maʼmuriy hududni oʻrganib, Ozarbayjonga berilgan 9 tuman (monet) dan Naxichevan bir tumanga ega boʻlgan va davlatga 10.000 jangchi bera olgan. Tarixchi Xamdullax Gazvin soʻziga qaraganda, Ozarbayjonning 27 shahridan beshtasi — Naxichevani, Ordubad, Azad va Makuya Naxichevan tumaniga kirgan va u Araz daryosining shimoliy va janubiy hududlarida katta maydonni egallagan.

XV asrda Naxichevan hududi avval Karagoyunlu, soʻngra Aggoyunlu mamlakatlari tarkibida boʻlgan. 1501-yilda Sharur janglarida qizilboshlarni Aggoyunlar ustidan qozongan gʻalabasidan soʻng, Naxichevan Safaviylar hukmronligiga oʻtadi. Safaviylar hukmronligi davrida 280-300 ming kvadrat kilometr hududini qamrab olgan Ozarbayjonning tarixiy viloyati maʼmuriy — hududiy nuqtai nazardan toʻrt beklikka boʻlingan: Shirvan, Gyandja (Qorabogʻ), Chuxursad, Tabriz. Naxichevan hududidan faqatgina Ordubad shahri Tabriz bekligi tarkibiga kirgan. Naxichevan AR ning boshqa hududlari Chuxursad bekligi tarkibiga kirgan.

Chuxursad bekligining markazi Irevan shahri boʻlgan. Irevan va Naxichevan shahri gizilbash ustadjilar qabilasining qarorgohlari boʻlgan. Safaviylar- Usmoniylar urushi davrida (XVI — XVII asrlar) Naxichevan hududi jang maydoniga aylandi. Qoʻldan — qoʻlga oʻtayotgan Naxichevan bir necha bor vayron qilindi. Harbiy — siyosiy voqealar davrida Naxichevan oʻzining buyukligini, Ozarbayjonning iqtisodiy — siyosiy, madaniy hayotida oʻz mavqeini yoʻqotadi. Djulfa, Ordubad, Aylis markazlariga ham katta talofat yetkazilgan. Shoh Abbos I hukmronligi davrida (1587-1629) Naxichevandan Eronga koʻp aholi surgun qilindi.

XVII-XVIII asrlarda Naxichevan hududi ustadjlilar hukmronligiga oʻtdi. Ushbu qabila tarkibiga kirgan Kangarli Naxichevanning siyosiy va madaniy hayotida faol qatnashdi.

XVIII asrning boshlarida, ikki turkiy sulola Usmoniylar va Safaviylar oʻrtasida Ozarbayjonga egalik qilish kurash avjiga chiqdi. 1724-yilning sentabrida usmoniylar Naxichevan shahrini, bir necha kundan soʻng esa Ordubadni egallab oldilar. Naxichevan viloyatining katta qismi qayta tashkil topgan Naxichevan sandjag tarkibiga kirdi. Usmoniylar davrida Naxichevan sandjagi 15 tumanga boʻlingan: Naxichevani, Alindja, Sir Mavazi, Darashaxbuz, Sisyan, Myulki-Arslan, Mavazei — Xatun, Qorabogʻ, Gishlagat, Darasham, Azaddjiran, Shorlut, Darashyurgyut, Daralayaz. Ordubad alohida tuman boʻlmagan, u Azadjirant tumani tarkibiga kirgan.

1735-yilda Naxichevan, Ozarbayjonning boshqa hududlari kabi Nodir hon hukumronligiga oʻtdi. Oʻzini Mugʻon yigʻilishida shoh deb eʼlon qilgan Nodir shoh Afshar 1736-yilda Safaviylar hukumronligiga chek qoʻydi. Markazlashtirish siyosatini olib borgan Nodir shoh bekliklarni tarqatib maʼmuriy — hududiy boʻlinmalarni oʻzgartirdi va Ozarbayjonning barcha hududlarini Ozarbayjon viloyatiga birlashtirdi va bu viloyat boshqaruvini ukasi Ibrohim honga topshirdi. Naxichevan hududida yashagan Kangyarli qabilasi Nodir shohga boʻysunmagani uchun, qabilaning ayrim aʼzolarini Avgʻonistonga surgun qildi. Nodir shoh Naxichevan viloyatiga bir vaqtning oʻzida ikkita boshqaruvchini tayinladi: „Harim-e ölkə-ye Naxçıvan“ (qabila vakili va viloyatdan yegʻilgan armiya boshligʻi) va „Hakim-e tümən-e Naxçıvan“ (shoh tomonidan tayinlanadi, boshqaruvning iqtisodiy — maʼmuriy ishlarini boshqaradi).

1747-yilda Nodir shoh oʻzini oʻzi oʻldirganidan soʻng, Kangyarli qabilasi boshligʻi Xeyratgulu hon oʻzini Naxichevaning mustaqil honi deb eʼlon qildi va Naxichevan honligiga asos soldi. Zangezur togʻlaridan Araz vodiysigacha boʻlgan hududni egallagan honliklarning markazi Naxichevan shahri boʻldi. Honlik maʼmuriy nuqtai nazardan Alindja, Xok, Daralayaz, Ordubad, Aylis, Dasta, Chananab va Bilyav okruglariga boʻlindi.

Yangi davr

Aggoyunlu mamlakati tarkibida Naxichevan

Naxichevan Safviylar mamlakati tarkibida

Afsharlar mamlakati tarkibida Naxichevan

Naxichevan honligi

1826-1828-yillar Rossiya va Gadjara urushu davrida Naxichevan rus armiyasi tomonidan bosib olindi, Turkmanchay bitimiga koʻra xonlik hududi Chor Rossiyasi tomonidan egallab olindi. Podshohlik davlati qulaganidan soʻng, Eron va Turkiyadan oʻn minglab arman oilalari Naxichevanga koʻchirildi va bu viloyatdagi demografik tuzilmani jiddiy ravishda oʻzgartirdi, Naxichevan hamda Irevan xonligi hududida Arman viloyati tashkil qilindi. Chor hukumati tomonidan Kavkazda olib borgan maʼmuriy islohot (1840-yil 10 aprel) asosida Naxichevan okrugi Gruziya — Imeretiya guberniyasi tarkibida Naxichevan uyezdi sifatida tashkillashtirildi. 1849-yildan boshlab Irevan guberniyasi tarkibiga oʻtdi.

1917-yil fevralida Rossiyada chor hukumati agʻdarilganidan soʻng, imperiyaning koʻpgina okruglari kabi Naxichevanda ham ikkita hukumron paydo boʻldi. Naxichevanda mahalliy hokimiyat paydo boʻla boshladi — uyezd va qishloq jamoat tashkilotlari ijroiya qoʻmitalarni tashkil eta boshladi. Naxichevan viloyatida holat yanada ogʻirlashdi. 1918-yilda, arman-dashnoq hukmronligining moddiy va maʼnaviy yordamiga suyangan „Arman milliy qoʻmitasi“ Naxichevan hududida qarshilik va qon toʻkishlarni yanada koʻpaytirdi.

1918-yilning kuzida, mahalliy aholini arman qonxoʻrligidan hamda Naxichevanni oʻzga hukmronlikka oʻtib ketishini oldini olish maqsadida, Araz — Turkiy Respublika tashkil etildi. Turkiy armiya polkovniki Xalil bek Araz — Turkiy Respublikasinnig muxtor vakili etib tayinlandi. Araz-Turkiy Respublikasi hududiga Naxichevan, Sharur, Mexri, Vadibasar, Gamarli okruglari kirgan. Araz-Turkiy Respublikasining qurolli kuchlari yordamida va faol qarshilik natijasida Araz-Turkiy Respublika va Naxichevan Milliy Qoʻmitasini qaytarib olishdi.

1919-yilning iyulida dashnaq harbiy guruhlari inglizlar yordamida Sharur okrugini egallab oldilar. Mahalliy aholi oʻzini qutqarish uchun Janubiy Ozarbayjonga qochishga majbur boʻldi. Bir ozdan soʻng, Naxichevan Milliy Qoʻmita harbiy guruhlari Naxichevandan dashnoqlarning harbiy birlashmalarini haydab chiqardi. 1919-yilning yoz va kuz faslida Sharur-Daralayaz va Naxichevanda Amerika general — gubernatorligini tashkil etish gʻoyasi samara bermadi.

1920-yilning 28 aprelida Ozarbayjon Sovet Sotsialistik Respublikasi tiklandi. Naxichevan aholisi yordam uchun Ozarbayjon SSR ga murojat qildi. 1920-yilning 28 iyulida Naxichevan Sovet Respublikasi eʼlon qilindi. Naxichevanda tinchlikni saqlash, bu hududni dashnoq elementlaridan halos etish uchun A.Shadlinskiy boshqaruvi ostidagi „Girmizi tabor“ faol ishtirok etgan. Bu davrda tarixan ozarbayjon hududi hisoblangan Zangezur okrugi Arman respublikasiga berib yuborilgan.

Naxichevan hududini Ozarbayjondan ajratadigan Zangezur okrugini Armanistonga berib yuborilishi, Naxichevan avtonomligi masalasini oʻrtaga qoʻydi. Armaniston SSR hukumati Naxichevanni anneksiya qilish uchun bir necha bor siyosiy harakatlarni amalga oshirdi. Lekin 1921-yilning yanvarida, Ozarbayjon, Armaniston va Rossiya tashabbusi bilan oʻtkazilgan soʻrovda, Naxichevan aholisining 90 foizidan ortigʻi Naxichevan avtonom maqomda Ozarbayjon SSR tarkibida qolishi uchun ovoz berdi. Naxichevanni avtonom maqom bilan Ozarbayjon qaramogʻida qolishi, RSFSR va Turkiya Respublikasi oʻrtasidagi Moskva bitimi (1921), soʻngra, Rossiya, Ozarbayjon, Gruziya, Armaniston va Turkiya oʻrtasidagi Gar kelishuvi (1921) bilan mustahkamlangan. Har ikkala bitimga koʻra, Naxichevan hududiga Ozarbayjon armiyasidan tashqari boshqa qoʻshin kirgan taqdirda, Turkiyaga Naxichevan havfsizligini oʻz zimmasiga olish huquqini beradi.

I Kavkazorti Sovet Syezdi (1922, dekabr) da Naxichevan masalasi boʻyicha qabul qilingan qarorga koʻra, avtonom maqomiga koʻra Naxichevan Ozarbayjon SSRning ajralmas qismi boʻlgan. Ozarbayjon MSQ Naxichevan Avtonom Viloyatini Ozarbayjon SSR tarkibida boʻlishi hamda Naxichevan Avtonom Sovet Sotsialistik Respublikasini oʻzgartirish haqida qaror qabul qildi va Kavkaz orti MSQdan tasdiqlashini soʻradi. 1924-yil 8 yanvarda Kavkazorti MSQ plenumi G.Musabekov hisoboti va Ozarbayjon MSQ qarorini muhokama qilib, Naxichevan Avtonom Sovet Sotsialistik Respublikasini Ozarbayjon SSR tarkibida eʼlon qilishga qaror qildi. Ozarbayjon SSR Markaziy Saylov Qoʻmitasining 1924-yil 9 fevraldagi dekretiga koʻra, Naxichevan Avtonom Respublikasi Ozarbayjon SSR tarkibida boʻlgan va rasmiy ravishda Naxichevan Avtonom Sovet Sotsialistik Respublikasi deb eʼlon qilindi.

1929-yilda Kavkaz orti Markaziy Saylov Qoʻmitasining qaroriga koʻra 657 kv.m maydonli Naxichevan hududi — Sharur okrugidagi Gurdgulag, Xachik, Xoradiz, Shaxbuz tumanidagi Ogbin, Sultanek, Agxach, Almali, Itgirani qishloqlari, Ordubad okrugidagi Gorchevan qishlogʻi, shuningdek Kilit qishlogʻi — yerlarining bir qismi, ekin yerlari Arman SSR ga berib yuborildi. 1930-yilda Aldara, Lexvaz, Astazur, Nyuvadi yashash punktlari Armanistonga berib yuborildi va bu hududda Mexri tumani tashkil etildi.

Naxichevan avtonom hududiy maqomini mustahkamlashda 1926-yilning 18 aprelida Umumnaxichevan Sovet Syezdida qabul qilingan Naxichevan ASSRning birinchi Konstitutsiyasi, 1937-yilning 17 sentabrida Naxichevan ASSRning X navbatdan tashqari Sovet Syezdida qabul qilingan Naxichevan ASSRning ikkinchi Konstitutsiyasi hamda 1978-yilning 30 mayida Naxichevan ASSRning Oliy Kengashining VIII navbatdan tashqari sessiyasining IX chaqiruvida qabul qilingan uchinchi Konstitutsiyasi katta ahamiyatga ega edi.

SSSR davrida Naxichevan ASSRi ijtimoiy — iqtisodiy rivojlanish va madaniyat sohasida erishilgan yutuqlari uchun Lenin, Xalqlar doʻstligi va Oktabr Revolyutsiyasi ordenlari bilan taqdirlandi.

Hozirgi davr

Haydar Aliyevning Naxichevanning hozirgi davr tarixidagi chuqur oʻrni.

Naxichevan Ozarbayjon Xalq Respublikasi tarkibida

Naxichevan Avtonom Sovet Sotsialistik Respublikasi

1990-yil yanvar oyining 19 sanasidan 20 sanasiga oʻtar kechasi sovet armiyasini Bokuga kirishidan 8 soat avval, sovet arman qurollangan guruhlari Naxichevan hududiga hujum qilishdi va armanilar Sadarak tumanining Karkli qishlogʻini bosi olishdi. Olib borilgan siyosiy agressiya natijasida Armaniston Ozarbayjon bilan Naxichevanni bogʻlab turgan temir yoʻlni boʻlib qoʻyishdi, Naxichevan Ozarbayjondan uzilib qoʻyildi va qamal sharoitlarida yashadi. 1992-yil may oyida Ozarbayjonda hukumatni almashishi, Ozarbayjon boshqaruviga Xalq Fronti va uning rahbari, mashhur olim va siyosatchisi Abulfas Elchibekning kelishi Naxichevan holatini oʻzgartira olmadi. Aksincha, Rossiya va Armaniston tomonidan Naxichevanni harbiy — iqtisodiy blokadasi Ozarbayjon Milliy Frontining siyosiy blokadasini yuzma yuz qildi.

1990-yilning yozidayoq, Naxichevan ASSRning saylangan Oliy Soveti 17 noyabrda oʻtkazilayotgan sessiyasida Avtonom Respublika nomidan „Sovet“ va „Sotsialistik“ soʻzlarini olib tashlash hamda Oliy Sovet nomini Oliy Majlis deb nomlash haqida qaror qabul qildi, Ozarbayjon Xalq Respublikasining uch rangli bayrogʻi esa 1918-yilda Naxichevan ARning bayrogʻi sifatida qabul qilindi.

Shu davrdan boshlab, H. Aliyev tashabbusi bilan oliy qonunchilik organi Qorabogʻ holati, Bokudagi favqulotda holatni bartaraf qilish, hamda, 1990-yilning 19-20 yanvar kunlaridagi voqealarni siyosiy baholash haqida qaror qabul qildi. Avtonom Respublika hududida kommunistik partiya faoliyati toʻxtatildi, Naxichevan aholisi SSSR ni saqlab qolish haqidagi referendumda ishtirok etishdan bosh tortadi, 31 dekabrni butun dunyo ozarbayjonlarining birdamlik kuni deb eʼlon qilish haqida siyosiy aksiyalar hayotga tatbiq etildi.

Avtonom Respublika aholisi mustaqil Ozarbayjon Respublikasini tashkil qilish va mustahkamlash uchun kurash boshladilar, Ozarbayjonda demokratik qadriyatlarni oʻrnatish va respublika boshqaruviga Haydar Aliyevning qaytishi uchun, Avtonom Respublika aholisi bu gʻoyalar uchun kurashda eng oldingi qatorlarda boʻlgan. 1991-yilning 3 sentabrida Naxichevan AR Oliy Majlisining navbatdan tashqari sessiyasida Haydar Aliyev Naxichevan AR Oliy Majlisi raisi majburiyatlarini oʻz zimmasiga oladi. 1992-yilning noyabrida Ozarbayjonning koʻpgina mashhur ziyolilari Naxichevanga qaytadilar. Naxichevan shahrida Haydar Aliyev raisligida Yangi Ozarbayjon Partiyasi tashkil topadi.

1995-yilning 12 noyabrida Ozarbayjon Respublikasining Konstitutsiyasi qabul qilingan, Ozarbayjon va Naxichevan parlamentida birinchi saylovlar boʻlib oʻtdi. V.Yu.Talibov Naxichevan Oliy Majlisining raisi etib saylangan. Ozarbayjon Konstitutsiyasi Naxichevan ARga Ozarbayjon tarkibida avtonom davlat maqomini berdi. Ozarbayjon Konstitutsiyasi asosida Naxichevan AR Konstitutsiyasi tayyorlandi a 1998-yilning 28 aprelida Konstitutsiya avtonom respublika Oliy Majlisida qabul qilingan, shu yilning 29 dekabrida Ozarbayjon Respublikasi Milliy Majlisi tomonidan tasdiqlangan.

Tabiat

Naxichevan AR Kichik Kavkazning janubi — gʻarbida joylashgan. Ozarbayjon Respublikasi hududini geomorfologik rayonlarga ajratish boʻlimida Naxichevan AR hududi Kichik Kavkaz yaqinidagi Araz togʻlari va Naxichevanning yarim viloyat choʻkkan joylari (Oʻrta Araz) geomorfologik viloyatiga kiradi. Avtonom Respublika hududidagi Araz yaqinidagi yarim viloyat togʻlari, Daralayaz va Zangezur tizmalari hamda Naxichevanni choʻkkan joylari, asosan Araz boʻylab tekisliklarni qamrab oladi. Dengiz satxidan oʻrtacha balandlik 1450 metrni tashkil etadi. Hududning uchdan ikki qismini balandligi 1000 metr keladigan togʻ kengliklari qamrab olgan. Hududning uchdan bir qismi Araz yaqinidagi togʻ choʻqqilari va tekisliklarni qamrab oladi va qiyalik tizmalari bilan ajratadi (Sadarak, Sharur, Byoyukdyuz, Naxichivan, Djulfa, Yaychi, Kangarli, Dasta, Ordubad va boshqalar). Bu tekisliklarning umumiy maydoni 10 ming gektarni tashkil qiladi. Araz yaqinidagi tekislikning eng keng joyi Arpachay boʻgʻzi boʻlgan, bu hududda ular bir tomondan tektonik choʻkish, ikkinchi tomondan esa akkumulyatisya jarayoni natijasida paydo boʻlgan.

Relyef

Garichig togʻi

Avtonom Respublika hududining katta qismini Kichik Kavkazning Zangezur va Daralayaz tizmalari va Araz daryosi vodiysiga choʻzilgan, xozirgi relyefning oʻrta va quyi tarmoqlarini tashkil qiladigan ularning tarmoqlari qamrab oladi. Kichik Kavkazning Zangezur tizmasi eng baland tizma hisoblanadi; Gapichig togʻining (3906 m) eng baland choʻqqisi bir vaqtning oʻzida Kichik Kavkazning Ozarbajon Respublikasi hududidagi eng yuqori choʻqqisi doimiy qor chizigʻidan 41 m balandlikda joylashgan. Quyi Pliotsen konussimon, gumazsimon boʻrtiqni hosil qilib, kichik intruziv va ekstruziv tizmlarni tashkil qiladi va bu relyefga oʻziga hos shakl beradi.

Baland choʻqqilar: Yaglidara togʻi — 3827 m, Gazangyoldag- 3814 m, Saridara togʻi — 3754 m, Davaboynu togʻi — 3560 m va boshqalar. Absolyut balandlikdagi togʻ dovonlari 2346 metrdan (Bichanak dovoni) 3362 metrgacha (Aygonchal dovoni).

Daralayaz tizmasi avtonom respublikasi hududining sharq va gʻarbida, Zangezur tizmasidan nisbatan pastrogʻida joylashgan (eng yuqori choʻqqi Kyukyudag — 3120 m). Tizmaning gʻarbiy qismi Djaxri daryosidan yoy shaklida janub tomonga choʻzilib pasaygan. Keshaltapa togʻining eng baland choʻqqisi (2740 m). Tizmaning avtonom respublika hududiga kiradigan qismi qiyin orografik tuzilishga ega. Bu qiyinlik relyefda, ayniqsa Kechyaltapa togʻining janubida namoyon boʻladi. Tizmadan Garangish, Djaxri, Garaultapa, Ramlar va Buzgov tarmoqlari ajralib chiqadi. Daralayaz tizmasining Djaxri daryosi shimolining asosiy qismi sharq va janubi — gʻarbga choʻziladi. Bu yerda absolyut balandlik 2900-3110 metr (Sipar — 3117 m, Kechaldag — 3118 m, Kyukyudag — 3120 m). Tizmaning suv boʻlinishi ayrim hollarda tor, ayrim hollarda esa keng va tekisdir. Daralayaz shimoli-sharqiy tizmasining oxiri balandligi 3087 metrlik nomsiz choʻqqisi yaqinidagi Zangezur tizmasi bilan birlashadi. Tizmaning gʻarbi — sharqiy qismi Djaxri va Naxichevan daryolari orasidan oʻtadi. Avtonom respublikasining sharqiy — gʻarbiy hududi oxirida qiyin orografik tuzilishga ega. Bu yerdagi togʻ choʻqqilari balandligi 2000-2100 metrdan oshmaydi (Kyomurlu — 2064 m, Ardidj — 2034 m, Mexridag — 1869 m, Gabagyal — 1824 m); asosan quyi va oʻrta togʻlardan tashkil topgan. Respublikaning oʻrta va quyi togʻlari zonalari hozirgi relyefda Quyi Pliotsenlar (Paradag, Nurs, Tirkesh) qadimgi qiyaliklar rivojlangan.

Geologik tuzilishi va foydali qazilmalari

Naxichevan Avtonom Respublikasi hududida Yerning turli yillik plastlarining chiqishi maʼlum, takrorlanmas va koʻrkam intruziv togʻ jinslarining mavjudligi XVIII asrdanoq geolog va sayohatchilarning diqqatini jalb qilgan. Bu gʻarbiy Yevropa geologik asarlarida va Rossiyaning Alp mintaqasining stratigrafik masalalri boʻyicha asarlarida oʻz aksini topgan.

Alp mintaqasida kamyob Naxichevan lakkolitlari mavjud, shuningdek, Djulfa jarligida dunyo boʻylab mashhur boʻlgan va bugungi kungacha oʻz klassik qimmatini yoʻqotmagan Paleozoy ketma-ket qatlamlari topilgan. Foydali qazilmalarga boy viloyatlarda (Duzdag, Daridag, Shekardara, Gyomyur, Gyuludag, Gizilgaya va h.k.) gʻor, quduq, ibtidoiy mehnat qurollari topilgan — bu Naxichevan hududida qadimgi davrlardanoq tuz, margumish, mis, oltin, oltingugurt va h.k.lar qazib chiqarilganini bildiradi. Oʻrta asrlarda Ozarbayjonda ilmiy — tasviriy mineralogik traktatlar — „Djavoxirnoma“ yaratilgan.

Hududdagi ilk geologik izlanishlar va mineral boyliklarni oʻrganish XVIII asrning II yarmida boshlangan, muntazam ravishdagi izlanishlar esa Naxichevan AR tashkil etilganidan keyingi davrga toʻgʻri keladi.

Geologik sabalarga koʻra avtonom respublika hududi Kichik Kavkazning Naxichevan omborli tektonik zonasida joylashgan. Geologik tuzilishining umumiy qalinligi 14 kilometrgacha boʻlgan boshqa tektonik zonalardan farqli ravishda Kaynozoy, Mezozoy, Paleozoy davrlarining choʻkishi, metaforik komponentlardan boʻlgan yer vulqonlari va intruzivlar plastlaridan tashkil topgan.

Naxichevanni omborli zonalarining tektonik tuzilmasida Alp burmalarining Ordubad sinklinoriumi va Naxichevan chuqurligida tashkil topgan, Xersen burmalarini aks ettiradigan Sharur-Djulfa antiklinoriumida ishtirok etadi.

Baykalning tektonik siklining tektonik tuzilma asosi (bundan 600 million yil avval) metamorfizmning yuqori darajali taʼsiriga tushgan va togʻ jinslari qatlamlari, yer qobigʻining „granit“ qatlamidan tashkil topgan, togʻ jinslari qatlamlari tarkibidan tashkil topgan (toʻplamalar, magmatik va boshqalar).

Yer yuzasi qatlamlari yaqinida Devon-Trias ajratmalari chiqishi kuzatiladi va chuqurligi 331 metrlik Daxna tirgak qudugʻida 1414 metrgacha qisqartirilgan. Daxna tepaligining Araz oʻng qirgʻoqlarida metamorfik togʻ jinslari Yer yuzasiga chiqadi. Chuqurlashtirilgan tuzilmada Yer qobigʻi qalinligi 48–54 km.ga yetadi, „granit“ qatlami — 15–20 km, „bazalt“ qatlami esa 20–25 km ni tashkil etadi.

Sharur — Djulfaning terrigen — karbonat antiklinoriumi va Sharur antiklinoriumining karbonat qatlamlari qalinligi 3000-3600 metrga yetadi, Devon, Alt Karbon, Perm va Triasin qatlamlari bu — materikdan tashqari Daralayaz ochiq dengiz basseyni choʻkkan jinslaridir. Daralayaz dengiz hududida uzoq muddatli kontinental quruq paleografiya sharoiti bilan almashtirilgan. Oʻrta va Yuqori Karbon davrida Yer qatlami toksitlarining qadrsizlanishini aks ettirgan, basseynning geotektonik rivojlanishi mahsulotni lateritli qayrilishi hisoblanadi.

Paleozoy va Triasin choʻkkan jinslari qatlamlarida keng tarqalgan mahsulot uchun toshlar (pushti dolomit, aragonit), qurilish toshlari (qora marmar, tashqi mozaykalari uchun rangli bezak toshlari), shisha buyumlar (kvartslar, kvartsli qum toshlar) mahalliy sanoat uchun alohida ahamiyatga ega boʻlgan.

Ordubad sinklinoriumi avtonom respublikaning shimoliy va shimoli sharqiy hududini qamrab olgan, gʻarb chegarasining Djulfa-Aznabyurt yemirilishi va sharqdan esa Zangezur tizmasidan keyin Giryatag yemirilishi kuzatiladi. Sinklinoriumning mustaqil geoteknik rivojlanishi Mezotetisning molluska qobigʻining Yuqori Mel Zangezur trogun davri boshlanganidan soʻng davom etdi.

Uning tuzilmasida mavjud boʻlgan Mezokaynozoy qatlamlar oʻzida turli xil geodinamik sharoitlarni aks ettiradi.

Naxichevan oʻrasi, Ordubad sinklinoriumi hamda Sharur-Djulfa antiklinoriumini qoplaydi va bu jarayonda gʻarbiy yoʻnalishda migratsiya kuzatiladi. Oligozen va Miozen davrlarida asosan Naxichevanning shimoli — sharqiy chegaralarini chuqur yemirilishi davomida togʻlar orasida chuqurlik paydo boʻlishi, bir necha yemirilshlar aktiv faoliyati bilan bogʻliqdir. Naxichevan chuqurligi atrofda sodir boʻlayotgan zilzilalar tufayli yemirilshlar bilan bogʻliq.

Yemirilsh boʻylab choʻkkan qatlam qalinligini rostlash yoʻli magmatik jarayonlar markazi boʻlgan.

Olitsogen ekstruzivi yemirilgan avtoplastik massalar (Garadjalal, Girddag, Xalxal, Gutandag, Gyuludag) boʻylab kirgan va Miotsen vulqon qatlami (14,8-15,9 mill. yil.) bir necha viloyatni — Asadkaf, Kashirdag va Girxlardaglarni qamrab olgan.

Issiq buloqlar koʻli antropogenida travertinlar paydo boʻlgan. Naxichevan chuqurlari tabiiy qazilmalaridan travertinlardan tashqari boy tuz qatlam (Duzdag, Pyusyan va Nexramda), paligrots loyi (Yoʻrdchu, Kabullu), gips — antigidrit — qoya va teshenit bezak toshi qatlami hamda shimoli sharq boʻylab sochilgan ruda (uran, mis, bor) topilgan. Bu davrda Daradig antimoniy va margumish qatlamlari paydo boʻlgan.

• 
  Naxichevan tabiati

Maʼdanli suvlar

Buloq maʼdanli suvlari hilma — hilligi boʻyicha Naxichevan AR hududi katta ahamiyatni jalb qiladi. Avtonom respublikada 5,5 ming kilometr maydonda 250 maʼdanli suv manbalari topilgan. Bu buloqlarning aksariyati vodiyning Arpachay, Naxchivanchay, Alindjachay, Gilanchay, Ordubadchay, Garadara hamda Aylis daryolari atrofida joylashgan.

Kimyoviy tarkibi boʻyicha ular xoʻjalikda — ichimlik suvini yetkazishda, davolash uchun va sanoatda ishlatiladi. Hududdagi tabiiy suv shakklanishida relyef, bir necha daryolar, geologik sharoit va iqlim katta ahamiyatga ega.

Naxichevanning shifobaxsh suvlari tarkibi turlari boʻyicha aniqlanadi va eski qatlamlardan chiqadi, bu ularning kimyoviy — balneologik hususiyatlarini belgilab beradi. Hududdagi suvga ega eng qadimgi togʻ jinslari 400 million yil bilan 500-700 million yil atrofidadir. Tarixiy manbalardan maʼlumki, aholi hayotbaxsh va shifobaxsh buloq suvlaridan foydalanib ularning davolash kuchiga ishongan.

Naxichevanning maʼdanli suvlari qadimdan odamlarning diqqatini tortgan. Naxichevan AR da 1843-yildan boshlab maʼdanli suv manbalari va ularning paydo boʻlish sharoitlari — geologiya va tektonikasi oʻrganila boshlandi. Lekin bu yerlarda rejalashtirilgan oʻrganish ishlari XX asrdan boshlandi. Naxichevanda 6 turdagi, 16 sinfli 33 ta turli xildagi maʼdanli suvlar mavjudligi aniqlangan.

Bu suvlarning 98 % karbon — gazlantirilgan, gidrokarbonat turiga mansubligi aniqlandi. Yer yuzasiga chiqadigan maʼdanli suv manbalaridan, issiq haroratli manbalar yoʻq desa ham boʻladi. Barcha maʼdanli suvlar harorati 8 °C — 22 °C oʻrtasidadir.

Sirab va Daridagda harorati 50 °C dan ortiq boʻlgan quduq manbalari topilgan. Ozarbayjondagi karbon-gazlantirilgan suvlarning 35 % Naxicheva AR hududidandir. Maʼdanli davolovchi suv manbalarining ion tarkibli komponentlar kalsiy, ishqor -Na + K, magnezium — kaionlar Mg, anionlar gidrokarbonati HCO3, sulfat — SO4, xlor — CL ni tashkil qiladi.

Avtonom respublika maʼdanli suv manbalari kun davomida yer yuzasiga 24 million litr suv chiqaradi. Hududdagi asosiy maʼdan suv manbalari quyidagi shaklda joylashgan:

Ordubad tumanida 1000 kv.m. yer yuzasida 29 ta maʼdanli suv manbalari mavjud. Ular tarkibidagi suvning davolovchi hossalariga ega boʻlgan ishqor muhim rol oʻynaydi. Hududning ayrim ishqorli — gidrokarbonatli suvlari tarkibi boʻyicha mashhur „Narzan“ suviga oʻxshaydi.

Djulfa tumanida 900 kv.m. yuzada 85 maʼdanli suv manbalari aniqlangan; ulardan 42 tasi quduqlar qazish yordamida aniqlangan. Bu suvlar karbonat — margumishga boy boʻlgan, tarkibida karbonat — margumish — temir — xlor — gidrokarbonat — natriy boʻlgan maʼdanli suvlar turiga kiradi.

Bu yerda manbalar, shu jumladan 32 quduq mavjud. Daridaga suvlarining jami chiqish miqdori kuniga 3125783 litrni tashkil etadi, harorati esa 17-52 S oraligʻida. Koʻpgina manbalar qaynab, favvora shaklida yerdan otilib chiqadi.

Shaxbuz tumani hududida maydoni 40 kv.m. boʻlgan daryo vodiylarida 50 maʼdanli suv manbalari aniqlandi. Hududning maʼdanli manbalari orasida Badamli maʼdanli suvlari alohida oʻrin tutadi. Bu suvlar shaffof, hidsiz va rangsizdir. Ichganda juda mazali. Jami kuniga 27506040 litr chiqadi. Kimyoviy tarkibiga koʻra karbon — kislotali — gidrokarbonat — natrium — xlor — kalsium. Badamlining shifobaxsh hususiyatlari oʻrganib chiqilgan va jigar hamda oʻt pufagi kasalliklarida ijobiy taʼsir qilishi aniqlangan.

Maydoni 1200 kv.m keladigan Babek tumani hududida 50 ta maʼdanli suv manbalari oʻrganib chiqildi, ulardan 27 tasi quduq qazishda aniqlandi. Tuman hududidagi mashhur Sirab maʼdanli suv chiqishi kuniga 2247265 litrni tashkil qiladi, harorati esa 16-24 S ga teng. Davolovchi hususiyatlari boʻyicha Sirab, Gaxab, Vayxir, Djaxri va Gizilvang yuqori oʻrinlarda turadi.

Sharur tumani maʼdanli suv manbaliga boy emas. Maydoni 1316 kv.m. keladigan hududda atigi 7 maʼdanli suv manbalari oʻrganilgan.

Iqlim

Avtonom respubika iqlimiga uning geografik joylashuvi katta taʼsir koʻrsatadi — hududni har tomondan togʻ tizmalari (Kognur — Alangyoz, Zangezur va Daralayaz) qurshab olgan va uzoqda joylashgan katta suv havzalari (Qora dengiz va Kaspiy dengizi). Hudud iqlimi besh turga boʻlinadi:

1. Yozgi quruq iliq — issiq yarim sahro va quruq koʻl iqlimi — Araz boʻylab tekisliklarni hamda qisman past togʻli kengliklarni qamrab oladi (600-1100m). Bu yerda oʻrtacha yillik harorat 10-14C, oʻrtacha yillik yogʻingarchilik — 300 mm, ehtimol bugʻlanishlar — 1200–1400 mm ni tashkil etadi. Yoz oyining (iyul) oʻrtacha harorati — 29 °C, eng sovuq oyning (yanvar) oʻrtacha harorati −3-6C. Yil davomida qor yogʻishi 20-40 kun davom etadi.
2. Qishki quruq yarim sahro va quruq koʻl iqlimi — oʻrta togʻ zonasini yuqori qismini hamda past togʻ zonasini quyi qismini qamrab oladi. Bu yerda oʻrtacha yillik harorat 8-10C, oʻrtacha yillik yogʻingarchilik — 300–350 mm, ehtimol bugʻlanishlar — 800–1100 mm. ni tashkil etadi. Yoz oyining (iyul) oʻrtacha harorati — 21-26 C, eng sovuq oyning (yanvar) oʻrtacha harorati −4-6C.
3. Sovuq yozning sovuq yarim sahro hamda quruq koʻl iqlimi — oʻrta togʻ zonasining yuqori qismini, baland togʻ zonasining quyi qismini qamrab oladi (1600-2600). Oʻrtacha yillik harorat 6-10C, eng issiq oyning (iyul) oʻrtacha harorati 15-20C, eng sovuq oyning (yanvar) oʻrtacha harorati −6-10C. Oʻrtacha yillik yogʻingarchilik miqdori 400–800 mm atrofida, ulardan 300–400 mm yilning issiq yarimida, 200–400 mm esa sovuq oylarda yogʻadi.
4. Quruq va sovuq yozli sovuq iqlim — baland togʻ zonasiing markaziy qismida, Zangezur tizmasining janubi — gʻarbiy vodiysida 2600–3200 m balandlikda tarqalgan. Bu yerda oʻrtacha yillik yogʻingarchilik miqdori 600–700 mm. Havoning oʻrtacha yillik harorati 1-3 C, eng issiq oyning (avgust) oʻrtacha harorati 8-10 C, eng sovuq oyning oʻrtacha harorati — 10-13 C.
5. Togʻli tundra iqlimi — hududning eng baland togʻ choʻqqilarini qamrab oladi (3200 m dan balandroq), sovuq qish va yoz boshqa turlarga nisbatan kamroq miqdordagi yogʻingarvchilik va haddan tashqari namlik bilan tavsiflanadi. Oʻrtacha yillik harorat −3-8 C, eng issiq oyning oʻrtacha harorati 2-8 C, eng sovuq oyning oʻrtacha harorati 13-16 C.

IV va V iqlim turining hududida (150-160 k/kal sm2) hukmronlik qilayotgan quyosh radiatsiyasining umumiy miqdori Janubiy Kavkaz hududi uchun maksimal hisoblanadi. Hududda balandlik oshishi bilan havo harorati pasayadi. Eng past harorat yanvar oyida kuzatiladi. Fevraldan mart oyigacha harorat koʻtariladi. Gilanchaydan gʻarbga tomon harorat 7,3 — 8,3 °C ni tashkil etadi, sharqda esa (Ordubad — Bist) — 6,7 — 6,8 °C. Martdan aprelga haroratni oshishi 7,1 — 7,5 °C ni tashkil etadi. Yozda harorat asta sekin oʻzgaradi. Eng maksimal havo harorati avgust oyida boʻladi. Sentabr oyidan boshlab intensiv ravishda harorat pasayadi. Majburiy minimal harorat −31 °C (Dervishlyar), majburiy maksimal harorat 44 °C (Djulfa). Bu Ozarbayjon Respublikasida bir vaqtning oʻzida eng yuqori hamda eng past haroratdir.

Atonom Respublika hududi, ayniqsa, bu joylar Araz daryosining yirik suv havzalariga uzoqda joylashgani uchun bu yerga nam havo yetib kelmaydi, shuning uchun, Ozarbayjonning boshqa hududlari bilan taqqoslaganda, bu yerlar kam miqdordagi atmosfera yogʻingarchiliklari bilan ifodalanadi. Yogʻingarchiliklarning katta qismi yilning bahor fasliga toʻgʻri keladi, iyul, avgust va sentabr oylari umuman yogʻingarchiliksiz oʻtadi desa ham boʻladi. Jala juda kam yogʻadi. Shamol asosan togʻ va vodiylarda esadi. Ularning yoʻnalishi relyef hususiyatlariga bogʻliq. Shamolning oʻrtacha yillik tezligi sekundiga 2-4 metr. Shamol yozda sharqdan hamda janubi — sharqdan, qishda esa gʻarbdan esadi.

Avtonom Respublika hududida qor oktabr — noyabr oylarida togʻli joylarda 1500 metr balandlikda yogʻadi va mart oyigacha yerda turadi, 2000 metr balandlikda esa qor yerda aprel va xatto mayning oʻrtalarigacha yotadi. Togʻli joylarda qor qatlami qalinligi 0,2-1 metrga yetadi. Hududning tekislik joylarida qor dekabrda yogʻa boshlaydi va yerda mart oylarigacha qoladi. Bu yerda qor qatlami qalinligi va uning davomiyligi qishloq xoʻjalik ekinlarining rivojlanishida, yer usti va yer ostki suvlarning koʻpayishida, yerning namligi oshishida katta ahamiyatga ega. Araz tekisliklarida yillik yogʻingarchilik 200–300 mm, baland togʻ joylarida — 500 – 800 mm ni tashkil etadi.

Yer osti suvlari

Djulfa tumani hududida Araz daryosi

Naxichevan AR gidrografik sabablarga koʻra Araz daryosi basseyniga kiradi. Hududning markazi va janubi — sharqiy qismida daryoning boshi Zangezur hamda Daralyaz tizmaridan boshlanadi. Avtonom Respublikaning gidrografik tarmoqlari uzoq geologik davrda tashkil etilgan va shu davrda koʻpgina oʻzgarishlarga uchragan. Janubi gʻarbiy Zangezur tizmasining etagida Naxichevan chuqurlari yoʻnalishida qadimgi daryo jarlik qoldiqlari topilgan. Zangezur tizmasida — Sagarsuning yuqori oqimida hamda Gazangoldag, Gapichiq, Gyamigaya hududlarida qadimgi muzlar hamda choʻqqilarda erimagan qor massalarining relyef shakllari mavjud. Sunʼiy suv kanallari va suv omborlari gidrografik tizimga kiradi. Koʻpgina daryolar sugʻorish va suv taʼminoti uchun foydalaniladi, lekin uning suvlari daryo etagigacha bormay qurib qoladi.

Daryolar

Avtonom Respublika hududida umumiy uzunligi 1,8 ming kilometrni tashkil etadigan taxminan 400 katta va kichik daryolar mavjud. Ulardan 334 daryo uzunligi 5 kilometrgacha, 31- uzunligi 6-10 kilomergacha, 24 ta daryo uzunligi 11-25 kilometrgacha, 7 ta daryo uzunligi 25-50 kilometrgacha, 3 ta daryo (Naxichevanchay, Alindjachay, Gilanchay) uzunligi 51 — 100 kilometrgacha va 1 daryo (Sharqiy Arpachay) uzunligi — 100 kilometrni tashkil qiladi.

Daryolar tarmogʻining rivojlanishi va oʻzgarishiga turli xil fizik — geografik omillar — iqlim, relief, geologik tuzilishi, yer va oʻsimlik qoplami taʼsir qiladi. Hududda daryolar tarmogʻi bir tekisda rivojlanmayapti. Naxichevanchay gʻarbida sekin oqadigan daryolar tarmogʻi tashkil topgan, undan sharqroqda esa Zangezur tizmalaridan joʻshqin oqadigan daryolar tashkil topmoqda. Hududning shimoli — gʻarbidan janubi — sharqqa, Araz yonida togʻlar boʻlgani sababli, bu yoʻnalishda daryolar uzunligi, suv yegʻuvchi yerlar va ularning oqimlari kamaygan. Togʻ qismida daryo tarmoqlari rivojlangan va bu katta miqdordagi yogʻingarchilik bilan bogʻliq.

Daryolar yer osti suvlari hamda yogʻingarchilik suvlari bilan toʻladi. Daryo hovuzlarida asosiy namlik zahirasi (35-50 %) qish vaqtidagi yogʻingarchilik hisobiga tashkil etiladi. Hududdan oqib oʻtayotgan daryolar asosiy hususiyati — bu yer osti suvlari bilan taʼminlanishida ishtirok etish (35-45 %). Daryolar 6-8 oy davomida asosan yer osti suvlari hisobiga taʼminlanadi.

Bahor va yozda toshqinlar boʻladi. Ozarbayjon Respublikasida sodir boʻladigan suv toshqinlarining 33-35 % Naxichevan AR hududiga toʻgʻri keladi. Avtonom Respublika daryolarining zahiralari, ularni sugʻorish hamda energetik manbai sifatida foydalanishda katta ahamiyat kasb etmoqda. Ushbu daryolarning umumiy energetik kuchi 183,4 ming kilovatni tashkil etadi. Ularning suvlari manbalaridan boshlab to etagigacha dutun daryo boʻylab sugʻorish uchun foydalaniladi.

Koʻllar

Ozarbayjon Respublikasining hududi quruq iqlimga ega va shu sababli bu yerda koʻllar kam, ularning maydoni va hajmi esa kichkinadir. Koʻllar oʻnqir-choʻnqirliklarining shakllanishida tektonik harakatlar hamda manbalar ahamiyatga ega. Hududning tabiiy koʻllari asosan Naxichevan va Gilanchay hovuzlariga tegishli. Galingyol va Salvarti koʻllari shunday nomlangan daryoning etagida joylashgan. Naxichevan AR hududida yigirmaga yaqin koʻl mavjud (har birining maydoni 10 gektardan kam).

Naxichevan AR da bir nechta suv omborlari (Arpachay, Uzunoba, Nexram, Geydar koʻli, Gaxab, Xok va h.k.) tashkil etilgan, sugʻorish kanallari oʻtkazilgan. Suv omborining Naxichevan AR hududining Araz suvlari birlashishidan paydo boʻlgan. Araz daryosida gidrotexnik majmua, suv omborlari, sugʻorish tizimining qurilishi va keng miqiyosda melioratsiya hamda irrigatsiya ishlarini olib borilishi, qishloq xoʻjaligi va taʼminotning sugʻorish imkoniyatlarini yaxshilaydi.

Tuproq qoplami

Naxichevan AR hududida tuproq turlari, yarim turlar va boshqa taksonomik birliklar tuproq yaralish jarayonlari hamda relyef xarakteristikasi taʼsirida shakllangan. Fizik — geografik sharoitlarga toʻgʻri keradigan maʼlum bir tuproq turlari ochiq shaklda bir-biridan farq qilgan holda tipik hududning barcha belgilariga ega. Viloyatda tarqalgan togʻli va tekislik yerlari birlamchi va torfli togʻ-adirli, togʻ adirlari, togʻ — adirli choʻl, yuvilgan jigar rang togʻ-oʻrmon, karbonatli va qisman qoʻngʻir jigar rang togʻ — oʻrmon, sivilizatsiyalashgan loy — sulfatli va toʻliq rivojlangan togʻ — qoʻngʻir, sugʻoriladigan tipik kul rang, ochiq va primitiv kul rang adirli, sibaslik sugʻoriladigan — alluvial adirli, tipik va solonchak turlilarga boʻlinadi.

Naxichevan AR hududida togʻ ishlaridan chiqindilar bilan buzilgan yerlar, yer yuzidagi daryo toshlari yegʻilib qolgan, ochiq qoyalar va loy togʻ jinslari areallari mavjud.

Yerlarning mexanik tarkibi ogʻir mexanik tarkibgacha (loy) oʻzgaradi. Sugʻoriladigan tipik kulrang, ochiq va elementli kulrang, kul rang adirli, baland gumusli kulrang oʻt, oʻrtacha qizil gumusli oʻt — bu barcha yerlar turli darajada tuzlangan.

Naxichevan AR hududi, yerlarning erroziyalanish jarayonida Ozarbayjon Respublikasining boshqa hududlaridan farqlanadi. Bu yerda ekin yerlarning minglab gektarlari oʻsimlik qoplamidan mahrum boʻlgan. Togʻ hududida yerlarning eng kuchli erroziyasi choʻl — togʻ — oʻrmom, tipik jigar rang — oʻrmon, karbonatli va choʻl jigarrang togʻ — oʻrmon, sivilizatsiyalashgan toʻq va togʻ kashtan, och togʻ kashtan yerlarida sodir boʻladi.

Flora

Naxichevan AR hududi boy flora va xilma-xil oʻsimlik qatlamiga ega. Bu avvalam bor tabiiy sharoitlar, juda mukammal geologik hamda geomorfologik tuzilish bilan bogʻliq. Oʻsimlik qoplamni shakllanishida fizik omillardan tashqari antropologik omillar ham alohida oʻrin tutadi. Quruq iqlim va kontinentallik sababli, avtonom respublikada oʻsimlik qatlami hamda uning vertikal va gorizontal zonalari Ozarbayjonning boshqa tumanlaridan ancha farqlanadi. Adekvat oʻsimlik qatlamiga ega boʻlib, Kura — Araz pasttekislik balandligi 28-350 metrlik hududni qamrab oladi, Avtonom Respublika esa balandligi 600-700 metrdan 1100 metrgacha keladigan hududni qamrab oladi.

Avtonom Respublika florasi boshqa botanik — geografik hududlardan boyroq. Uncha katta boʻlishiga qaramay, u hududda 2782 turdagi oʻsimliklarni uchratish mumkin, ular 773 nav hamda 134 oiladan terilgan. Bu turlardan 68 tasi madaniy holatda yetishtiriladi. Yovvoyi oʻsimliklarning 123 oilasi hamda 697 navi mavjud. Floraning boyligi sababli hudud 3 viloyatga boʻlinadi: Araz boʻylab tekisliklar, oʻrta togʻ va baland togʻli qismlar. Eng katta biologik xilma-xillik oʻrta togʻ qismiga taʼluqli. Araz tekisliklari boʻylab 732 ta nav uchraydi, oʻrta — togʻ qismida — 1326 nav, yuqori — togʻda esa — 640 nav flora mavjud.

Fauna

Suriya qizilishtoni

Avtonom Respublika hududida tabiiy sharoit tufayli Ozarbayjonning boshqa hududlaridan keskin farq qiladi va u bu hududdagi hayvonot olaming boyligiga ham koʻrinib turibdi. Bu yerda mavjud hayvonlar turlari va miqdori boʻyicha Ozarbayjon faunasining 60-80 % tashkil etadi. Avtonom Respublikada endemik va yangi turdagi joylar mavjud; faqatgina bu yerda koʻp miqdordagi endemik va relikt turdagi hayvonlar mavjud. Hududdagi bunday xilma xillik barcha turdagi hayvonlarning uchrashi bilan koʻrinib turadi. Shuning uchun, Naxicheva AR hududi qadimgi davrlardan boshlab mahalliy ha xorijiy olimlarning eʼtiborini tortdi. Avtonom Respublika faunasi II asrdan boshlab XIX asrgacha oʻrganilgan.

Taqasimonburunlar oilasidagi Finolopus koʻrshapalagi

Ayrim xorijiy va rus olimlarining Janubiy Kavkaz hasharotlarini oʻrganish boʻyicha yegʻilgan materiallar natijasida Naxichevan hududi ayniqsa Ordubad tumaniga katta ahamiyat berilgan. Nemis olimi Y.Miller Ordubad tumanida koʻpgina turdagi kapalaklarni yegʻgan. Hududda bu olimlar 117 turdagi kapalaklarni topdi, Ozarayjon olimlari esa 2813 turdagi kapalaklarni topgan. Ulardan 150 turdagisi Naxichevan AR hududiga taʼluqli.

Hududda gulgarin nomli 4 turdagi hasharot, 3 turdagi yuyruq, 4 turdagi bogomol, 67 turdagi toʻgʻri qanotlilar, 75 turdagi ninachi, 480 turdagi yarim qattiq tumshuqqlilar topilgan. Bu yerda tarqalgan 2250 turdagi hasharotlardan 25 turini Janubiy Kavkazda uchratish mumkin, 51 turdagi hasharotlar esa Naxichevan hududiga mansub. Parabyuzan nomli 46 foydali xashoratlardan 39 tasi Naxichevan hududida uchraydi.

Avtonom Respublika daryo va koʻllarida 29 turdagi qiltanoqli baliqlar aniqlangan, ular 4 guruhga, 8 oilaga hamda 24 navga boʻlinadi. But turlarga Kura daryosining altagiz nomli baligʻi, gumlagcha baligʻi, Araz xramulyasi, Kura daryosidan shirbit, Janubiy Kavkaz gyumyushchasi, garagash, Janubiy Kavkaz yastigarini, angor chilpagdjasi, zartapar, gizilxalli, xasham, mursa, karp, naxa va boshqalar kiradi.

Naxichevan AR da 6 turdagi amfibiyalar topilgan: sarimsoqi hidli suriya qubaqalari, yashil qurbaqa, koʻl qurbaqasi, Janubiy Kavkaz qurbaqasi hamda Kichik Osiyo qurbaqasi; 19 turdagi sudraluvchilar: Kaspiy toshbaqasi, Oʻrta dengiz toshbaqasi, Kavkaz kaltakesagi, yoʻl-yoʻl kaltakesak, shtraux, Janubiy Kavkaz kaltakesagi, uj, koʻr ilon, uyqusragan ilon, suv uji, Eron uji, boʻyinbogʻli konti, gyurza hamda Naxichevan gyurzasi.

Ozarbayjon Respublikasida 366 turdagi qushlar aniqlangan, ulardan yarmidan koʻpini (218 turi) Avtonom Respublikasida uchratish mumkin. Bu yerda oʻziga hos qushlardan qizil boshli chittak, sergap qush, cholli qushi, drofa, chillerni keltirish mumkin. Suriya qizilishtoni, sahro kakligi, Kaspiy ulari va boshqalar. Hududda 61 turdagi sutemizuvchilar mavjud. Ular 4 guruhga boʻlinadi: hasharotlar bilan ozuqalanuvchi sutemizuvchilar — tipratikanlar, suv kutori; koʻr shapalaklar — katta burunchali, blazaus, uzun qanot koʻrshapalak, quloqli koʻrshapalak, kuzgi quloqli koʻrshapalak, yovvoyi sutemizuvchilar: shoqol, boʻri, tulki, qoʻngʻir ayiq, qobon, oq tishli olmaxon, leopard, boʻrsiq, manul, vashag; tuyoqliklar: bugʻu, bezuar takasi, muflon; sutemizuvchi kemiruvchilar: kichik arab quyoni, qora kalamush, qoʻngʻir kalamush, kalamush, Kavkaz sichqoni, oʻrmon sichqoni, Osiyo togʻ sichqoni, qum sichqoni, oddiy kordja, tirandaz. Avtonom Respublikasida tarqalgan 350 turdagi umurtqali hayvonlardan 45 turi „Qizil kitobga“ kiritilgan.

• 
• 
• 
• 

• 
• 
• 
• 

Aholisi

Naxichevandagi etnik guruhlar
Yil	Ozarbayjon turkiylari	%	Armanilar	%	Digərləri 1	%	Jami
1831	17,1383	56.1	13,3424	43.7	27	1.2	30,507
1896	49,425	56.9	36,671	42.2	583	0.7	86,878
1897	64,151	63.7	34,672	34.4	1,948	1.9	100,771
1917	81,1003	60	53,900	40			135,000
1926	88,433	84.3	11,276	10.8	4,947	4.7	104,656
1939	108,529	85.7	13,350	10.5	4,817		126,696
1959	127,508	90.2	9,519	6.7	4,334	3.1	141,361
1970	189,679	93.8	5,828	2.9	6,680	3.3	202,187
1979	229,968	95.6	3,406	1.4	7,085	2.9	240,459
1989	281,807	95.9	1,858	0.6	10,210	3.5	293,875
1999	350,806	99.6	17	0	3,249	0.9	354,072
2009	396,709	99.6	6	0	1,608	0.4	398,323
1 Ruslar, kurdlar, Turkiya turkiylari, ukrainlar, gruzinlar, forslar va boshqalar. 2 Ulardan 404 (11.1 %) mahalliy va 1,228 (33.6 %) koʻchib kelganlar. 3 Ozarbayjon turkiylarining soni boshqa musulmonlar bilan birga koʻrsatilgan. 4 Ulardan 2,690 (8.7 %) mahalliy hamda 10,652 (34.9 %) koʻchib kelganlar. 5 Ona tiliga asoslanib.

Naxichevan AR axolisi Ozarbayjon turkiylaridan tashkil topgan. Bu yerda shuningdek, rus, gruzin, kurd va boshqa xalq vakillari istiqomat qilishadi. Naxichevan AR bu Ozarbayjon Respublikasining hududlaridan biri boʻlib, oʻzining rivojlanish demografik hususiyatiga ega. Avtonom Respublika 361,2 ming sonli aholiga ega (2001,avgust). 96,2 ming sonli aholi yoki 26,6 % — shaharlik, 265 ming kishi, yoki 73,4 % qishloq aholisi; 178,1 ming kishi, yoki 49,3 % erkak hamda 183,1 ming, yoki 50,7 % ayollardan tashkil topgan. 1924-yildan boshlab, tashkil etilgandan buyon, shu davr mobaynida Naxichevan AR, butun Ozarbayjondagi kabi bu yerda tugʻilish, oʻlim va aholini tabiiy koʻpayish koʻrsatkichlari, shuningdek, migratsiya jarayonida ham sekin asta ijobiy tomonga oʻzgara boshladi va bu oʻzgarishlar aholini koʻpayishiga asos boʻldi.

Bu davrda Avtonom Respublika aholisining oʻrtacha yillik tugʻilish koʻrsatkichi Ozarbayjondagi aholining demokratik rivojlanish darajasidagi 1960-1970-yillarning eng yuqori koʻrsatkichiga mos keladi. 1959-1970-yillarda, aholini roʻyxatga olish davrida, Naxichevan AR aholisi 43 % ga koʻpaygan (Ozarbayjon SSR davrida — 38,4 %). Bu davrda Ozarbayjon SSR aholisining oʻrtacha yillik koʻpayish koʻrsatkichi 3,5 % tashkil qiladi, Naxichevan AR da esa 3,9 % ga teng edi. Bu avvalam bor shu davrda Avtonom Respublikasining har 1000 aholisining tugʻilish va tabiiy koʻpayish koʻrsatkichi Ozarbayjon SSR koʻrsatkichlaridan yuqori boʻlgani bilan bogʻliq.

Statistika boʻyicha Ozarbayjon Naxichevan Avtonom Respublika aholisi soni 2013-yilning 1 mayida 430103 kishiga yetdi. 2013-yilning yanvar — aprel oylarida Naxichevanda 3500 ta chaqaloq dunyoga keldi.

Iqtisod

Ozarbayjon Respublikasini iqtisodiy — geografik hududlarga boʻlishda Naxichevan AR ning butun hududi davlat ichidagi iqtisodiy hududlardan biri sifatida belgilangan. Lekin u oʻzining keng koʻlamli tuzilishi bilan ajralib turgan. Bu avvalam bor Avtonom Respublika Ozarbayjon Respublikasining asosiy hududidan ajralib qolganligi va shu sababli, mahalliy talabni kerakli ishlab chiqarish joylarini tashkil qilish hisobiga taʼminlash zarurati bilan ifodalanadi. Soʻnggi 80 yil ichida Avtonom Respublikada yangi ish oʻrinlari tashkil etildi, qazib olingan tabiiy boyliklardan foydalanila boshlandi, sanoat zamonaviy texnika va texnologiya bilan taʼminlandi. Naxichevan AR rivojlanayotgan koʻp sohali sanoat hamda agrar sanoatli respublika hisoblanadi. Sanoatda mahalliy qishloq xoʻjaligi hamda foydali qazilmalar ishlab chiqarishi alohida oʻrin tutadi. Elektronika, metal, yengil sanoat hamda qurilish mollari ishlab chiqarishlari mavjud. Qishloq xoʻjaligi sohasida — uzumzorlik, tamaki yetishtirish va h.k.larga ixtisoslashgan. Donchilik va chorvachilik rivojlangan.

Soʻnggi yillarda Avtonom Respublikada iqtisodiy islohotlar tatbiq etildi, yer islohotlari amalga oshirildi, mustaqil tadbirkorlik, shaxsiy egalik va kichik biznes rivojlanishi uchun sharoitlar yaratildi.

Sanoat

Azaldan Naxichevan AR sanoati Ozarbayjon iqtisodida muhim oʻrin egallab kelgan. 1970-1980-yillardanoq Avtonom Respublikada ishlab chiqarilgan yuzlab turdagi mahsulotlarning katta qismi xorijiy davlatlarga eksport qilingan. 1990-2000-yillarda Avtonom Respublikada ilmiy mutaxassisliklar shakllangan hamda jamoat ishlarini boʻlish sohasida qayta ishlash va ishlab chiqarish sanoati shakllangan. Naxichevan AR xorijiy davlatlar, ayniqsa Eron, Turkiya va MDH davlatlari bilan savdo — iqtisodiy aloqalarini kengaytirdi. Ishlab chiqarish mahsulotlarining umumiy hajmi 1924-yilga nisbatan 1990-yilda 200 marotabaga oshdi, 2001-yilda esa 1995-yilga nisbatan 1,7 marotabaga koʻpaydi. Umuman olganda, hudud sanoati mahalliy hom ashyoga asoslanadi hamda yengil va oziq ovqat sanoati korxonalarini tashkil etadi.

Uzumchilikni rivojlanishi vino sanoatini tashkil etilishiga sabab boʻldi. Badamli — Vayxir-Naxichevan maʼdanli suv quvurini oʻtkazilishi Naxichevan AR maʼdanli suv ishlab chiqarilishini oshirdi. Sifati va davolovchi hususiyatlari bilan mashhur boʻlgan Badamli, Sirab, Vayxir, Daridag va Naxadjir maʼdanli suvlari zavodlarda idishlarga quyilib savdoga yuboriladi.

Avtonom Respublikaning ijtimoiy — iqtisodiy rivojlanishida mashinasozlik, metal ishlab chiqarishi, yogʻochni qayta ishlash hamda elektortexnika korxonalari muhim rol oʻynashadi va aholi bandligini taʼminlaydi. Mamlakatdagi 4 ishlab chiqarish va 14 qayta ishlovchi sanoat korxonalari Naxichevan AR umumiy mahsulotlarining 2/3 qismini tashkil etadi.

Boy va koʻp sonli qurilish mollariga ega boʻlgan Avtonom Respublika hududi, bu yerda qurilish mollarini ishlab chiqarish, temir-beton, gʻisht, travertin, marmar va boshqa ishlab chiqarish korxonalarini tashkil qilish imkonini beradi. Avtonom Respublikada 91 qurilish montaj korxonalari mavjud.

1999-yilda Ordubad tumanini Buyuk Britaniya korxonalari bilan qazilma qidirish hamda foydali qazilma yerlarini ishlab chiqish haqidagi kelishuvi, togʻ qazish sanoatini tiklash boʻyicha ishlarni boshlab yuborishga imkon berdi.

Qishloq xoʻjaligi

Avtonom Respublikaning koʻp sohalik iqtisodini qishloq xoʻjaligi tashkil qiladi. Bu yerlarning iqlim sharoitlari qishloq xoʻjaligini rivojlanishi uchun qulay sharoitlar yaratadi. Bunday rivojlanish ishlatilmagan yerlarni egallash, mavjud suv zahiralarini oqilona ishlatish hamda sugʻorishni takomillashtirishga bogʻliq. Araz dengizi, Arpachay suv omborlari, Sirab suda gidrotexnik kompleksning ishga tushishi, Sadarak, Naxichevan, Alindjachay sugʻorish tizimlarini ishga tushishi, Farxad, Nexrami suv omborlarini qurilishi va keng miqiyosdagi melioratsiya ishlarini amalga oshirish qishloq xoʻjaligining sugʻorish imkoniyatlarini yaxshi xolatga keltirishdi.

2000-yil Avtonom Respublika uchun yer islohotlari boʻyicha muhim yil boʻldi, rejalashtirilgan 54,9 ming gektar yerlar shaxsiy xoʻjaliklarga boʻlib berildi. Sadarak, Sharur, Bebek hamda Ordubad tuman qishloqlaridagi shaxsiy yerlarni suv jihozlari bilan taʼminlash maqsadida nasos stansiyalari qurildi, eskilari qayta tiklandi, Sharurning Dasharj (Djulfa) kollektor — drenaj tarmogʻi qayta tiklandi, Girx arx va Shamlar (Shaxbuz) kanallarida tiklash ishlari bajarildi, Djaxri daryosida uzunligi 2,5 kilometr boʻlgan kartajlar qazildi, 17 nasos stansiyasi, 80 subartezian quduqlar qayta tiklandi.

Avtonom Respublikasining tekisliklarida goʻsht va sut ishlab chiqarish ucun asosan chorvachilik bilan shugʻullanishadi. Balbas zotidan qoʻylar yetishtirishadi. Avtonom Respublikada parrandachilik, ipakchilik va asalarichilik bilan shugʻullanishadi.

Transport

Naxichevan ARda temir — yoʻl transporti hayotiy ahamiyatga ega. Araz daryosi boʻylab Boku — Irevan temir yoʻli oʻtadi (Naxichevan ARda taxminan 190 km). Bu temir yoʻlining bir qismi Djulfa -Irevan 1906-yilda foydalanishga topshirilgan, Djulfa — Mindjivan (Zangilan tumani) qismi esa — 1941-yilda. Djulfadan Tebrizga tarmoq ajralib chiqqan (1916-yilda Rossiya davlati tomonidan qurilgan). Qorabogʻ urushi natijasida, keyinchalik butunittifoq tarmogʻiga kirgan hamda Avtonom Respublikani Ozarbayjon bilan ulagan temir yoʻl chizigʻi 1992-yilning 24 aprelida kesib qoʻyildi va shu davrdan boshlab Naxichevan AR Ozarbayjondan ajralib qoldi, blokada sharoitida yashadi. Avtonom Respublikasining yagona aloqasi havo transporti boʻlib qoldi. 1993-1995-yillarda Naxichevan aeroporti kengaytirilib qayta tilklandi, yoʻlovchi va ogʻir yuk samolyotlarini qabul qilish imkoni tugʻildi. 1990-yildan boshlab temir yoʻllar barcha yoʻnalishlarda ishlamagani sababli, avtomobillar soni keskin koʻpaydi. 1985-yil bilan solishtirilganida, 1999-yil avtomobillar soni 30 marotaba oshdi, yuk avtomobillari esa 2 marotabaga, barcha turdagi avtomobillar esa tahminan besh marotabaga oshdi.

Tashqi iqtisodiy aloqalar

Naxichevan oʻlkasining tashqi aloqalari, ayniqsa savdo aloqalari qadimdan shakllangan, uning noyob mahsulotlari bir qancha xorijiy mamlakatlarning ehtiyojlarini qondirgan, oʻlka maʼlum darajada davlatlararo integratsiyaga qoʻshila oldi. Naxichevan hududida topilgan qadimgi dunyoning ayrim davlatlariga tegishli tanga va moddiy-madaniy namunalar buni isbotidir.

1991-yilda Turkiya bilan hamkorlikda Umid koʻprigini qurilishi va uning foydalanilishi, Avtonom Respublika, Turkiya va Eron oʻrtasida 3 bojxona va oʻtish punktlarini qurilishi, Ozarbayjon mustaqillikka erishganidan soʻng, blokada holatida qolgan Naxichevanga tashqi iqtisodiy aloqalarni oʻrnatish imkonini berdi. Naxichevan ARda yetishtiriladigan shakarqamish Eron va Turkiya fabrikalarida qayta ishlanadi, vino mahsuloti Turkiya korxonalarida qayta ishlanadi. Eron bilan tuzilgan bitimga koʻra Tabrizda Avtonom Respublika parranda fabrikalari Eron korxonalari bilan hamkorlikda faoliyat koʻrsatadi.

Sogʻliqni saqlash

1920-yilning oktabr oyida Naxichevanda birinchi sogʻliqni saqlash boʻlimi tashkil etildi, keyinchalik bu boʻlim sogʻliqni saqlash komissariatiga aylantirildi. 1920-1924-yillarda Naxichevanda tibbiy muassasa ochildi. Naxichevanda tibbiy muassasa, Ordubad shahrida esa vrachlik punkti, Chananab, Djulfa, Abragyunesh, Chaxri, Givrag va Norashenda (hozirgi Djalilabad qishlogʻi) feldsherlik punktlari faoliyat koʻrsata boshladi.

1950-1960-yillarda Avtonom Respublikada sogʻliqni saqlash boʻlimlari koʻpaydi. Bezgakga qarshi olib borilgan choralar natijasida 1958-yilda Avtonom Respublikada bu kasallikning ildizi quriltildi. 1970-1990-yillarda Naxichevanning tibbiyoti rivojlandi.

2000-yilda Naxichevan ARda 55 ta kasalxona, 5 poliklinika, 49 ambulatoriya, 123 feldsherlik va akusherlik punktlari, 8 gigiena va epidemiologiya markazi, 3 tez tibbiy yordam va 62 dorixona faoliyat yuritadi.

Sport

Qadimdan Naxichevanda kuch, chaqqonlik va aql talab qiladigan milliy sport oʻyinlari mavjud boʻlgan. Kurash, poyga, qilich va toʻqmoq bilan oʻyinlar, kamondan oʻq otish, nayza uloqtirish, suzish, yugurish va boshqalar boʻyicha oʻtkazilgan musobaqalardan asosiy maqsad yoshlarni mehnat va harbiy ishga tayyorlashdir. Naxichevanda paxlavonlar mashq qiladigan joylar katta rol oʻynaydi.

1924-yilda Naxichevanda Jismoniy madaniyat va Sport Qoʻmitasi tashkil etilgan. 1931-1934-yillarda Naxichevanda GTO majmuasi oʻq otuvchilarni tayyorlash boʻyicha muhim ishni amalga oshirdi. 1937-yilda Naxichevan shahrida ogʻir atletika boʻyicha Ozarbayjon birinchiligi oʻtkazildi. 1937-yilda Naxichevanning voleybol jamoasi Ozarbayjon birinchiligida ikkinchi oʻrinni, futbol jamoasi esa uchinchi oʻrinni egalladi.

Taʼlim va maorif

Naxichevanda taʼlim va maorif oʻrta asrlardayoq rivojlangan, maktab va madrasalarda taʼlim keng tarqalgan. Elxaniylar davriga tegishli buyruqdan, XII asr oxirida Naxichevanda ikkita madrasa mavjud boʻlgan, oʻrta asr manbalariga koʻra, XIII asr oxirida Naxichevanda 4 oliy madrasa faoliyat yuritgan, mollaxon masjidlarida 60 yaqin boshlangʻich madrasalar faoliyat yuritgan. Naxichevan va Ordubad madrasalarida Yaqin Sharqdan kelgan oʻquvchilar taʼlim olgan. Naxichevan shahrida ilk sovet maktabi XIX asr 30 yillarining oxirida Exson xon Kangarli tomonidan ochilgan rus-tatar uyezd maktabi boʻlgan. 1879-yilda bu maktab uch sinfli shahar maktabi boʻlgan.

XIX asr oxirida Naxichevanda butun Ozarbayjondagi kabi uslubiy maktablar ochila boshladi. M.T.Sidgi Ordubadda „Axtar“ (1892) va „Giz maktabi“ (1896) maktablarini taʼsis etdi. 1920-yilgacha Naxichevanda 45 maktab faoliyat yuritdi. Keyingi davrlarda Naxichevanda taʼlim yanada rivojlandi, turli sohali ilm maskanlari tashkil etildi.

1991-2001-yillarda Avtonom Respublikada 45 yangi maktab qurildi, 18 maktab qayta taʼmirlandi. Hozirda Avtonom Respublikada 106 maktabgacha taʼlim muassalari, 233 oʻrta taʼlim muassalari, 14 bolalar sport va shaxmat maktablari faoliyat yuritmoqda. Bundan tashqari, 6 mahsus litsey va 3 kolledj (Naxichevan Musiqa Kolledji, Texnika kolledji, Tibbiyot Kolledji). Naxichevan ARda oliy taʼlim tizimi tashkil etildi. Dj.Mamedguluzade nomidagi Naxichevan Davlat Oʻqituvchilar Instituti, Naxichevan Davlat Universiteti va Naxichevan Xususiy Universitetlari Avtonom Respublikaning turli ilm fan sohalarida mutahassislarga boʻlgan ehtiyojni qondirishda katta rol oʻynaydi.

Fan

Naxichevan yurti azaldan Ozarbayjonning muhim ilm fan markazlaridan biri boʻlgan. Asr oʻrtasida Naxichevan Yaqin va Oʻrta Sharqqa tanilgan Ozarbayjon ilm faniga oʻnlab buyuk olim, mutafakkir, faylasuf, huquqshunos, tarixchi, filolog, tiibbiyot xodimlari, teologlarni berdi. Abu Abdulloh al-Myufarridj Nashavi, Ahmed ibn Nadjaf Nashavi, Akmallidin Naxchivani, Xindushax Naxchivani, Maxammad Naxchivani, Faxriddin Naxchivani, Baba Nematullax Naxchivani, Kamaliddin Naxchivani, Nadjmeddin Naxichevani, Izaddin Naxichevani, Gasan ibn Omar Naxichevani, Fazullax Naimi va boshqa naxichevanlik olimlar jahon ilm fan hazinasiga qimmatli hissa qoʻshishgan.

XX asrning 20 yillarida Ozarbayjonda, shu jumladan, Naxichevan AR da zamonaviy ilm fanning koʻpgina sohalari rivojlanish bosqichiga yetgan. „Ozarbayjon Tadqiqot jamiyati“ning Naxichevan boʻlimini tashkil etilishi, oʻlkadagi foydali qazilmalarni toppish va tarixiy, ilmiy va madaniy meʼrosini oʻrganishda katta roʻl oʻynadi.

ANNA ni tashkil etilishi (1945) Avtonom Respublikada ilm fanni rivojlanishiga turtki boʻldi. Avtonom Respublikada ilmiy boshqarmalar, Araz Kompleks Zonal Amaliy Stansiyasi, Naxichevan Ilmiy — tekshiruv Veterinar Stansiyasi, Naxichevan Hududiy Ilmiy Markaz ANNA, Ilmiy va Texnik Markaz, Shamaxin Astrofizik Observatoriyasining Quyosh Tekshiruv Stansiyasi (Batabat observatoriyasi) tashkil etildi. 1972-yilda tashkil etilgan Naxichevan Ilmiy Markazida ilm-fanning turli sohalarida fundamental izlanishlar olib borilgan. Bu yerda Avtonom Respublikaning foydali qazilmalar, uning tarixi va madaniyat yodgorliklarini qidirish va oʻrganish boʻyicha koʻpgina ishlar amalga oshirilgan. 1999-yilda tashkil etilgan Naxichevan Ilmiy va Texnika Markazida Avtonom Respublikasida shifobaxsh oʻsimliklarni yegʻish, ularni oʻrganish va ulardan dorilar tayyorlash boʻyicha ishlar olib borilgan.

Din

Avtonom Respublikada 300 ga yaqin masjid mavjud. Ulardan 100 ga yaqini doimiy ravishda faoliyat koʻrsatadi. 1993-2003-yillar davomida bu yerda 80 yaqin masjidlar qurildi va qayta tiklandi. 2003-2013-yillar davomida 15 yaqin masjidlar qurildi va qayta tiklandi.

Matbuot va televideniye

Naxichevan ARdagi birinchi matbuot organi — bu Avtonom Respulikasining Oliy Majlisi va Vazirlar Kengashining organi hisobblangan „Sharg gapisi“ gazetasidir. Gazeta 1921-yildan boshlab „Djavanlar xayati“ (1921-yil noyabr, dekabr) va „Fugara sasi“ nomlari ostida (1922-yil yanvar-mart); 1980-1990-yillarda esa "Sovet Naxichivani " va „Sovetskiy Naxichevan“ nomi ostida ozarbayjon va rus tillarida nashr etilgan. 1996-yilda Naxichevan shahrinig ijroiya hokimiyatining „Nux Yurdu“ nomli gazetasi nashr etildi. 30 yillardan boshlab Avtonom Respublikaning maʼmuriy tumanlarida tumaning ijroiya hokimiyati gazetalari nashr etila boshladi, bular: „Sharurun sasi“ (Sharur), „El xayati“ (Ordubad), „Shargin saxari“ (Babek), „Arazin sasi“ (Djulfa), „Oguz sasi“ (Shazbuz), „Oguz Yurdu“ (Sadarak). 2004-yilda tashkil etilgan Kangarli tumanida „Yeni Xayat“ gazetasi chiqdi.

1921-yilda tashkil etilgan Naxichevan tipografiyasi „Sharg gapisi“ gazetasining tahririyati ostida faoliyat yuritgan va shu yildan boshlab mustaqil muassasa boʻldi. 1976-yilda matbuot uchun mahsus bino qurildi. Avtonom Respublikada chop etiladigan gazetalar bu yerda rotatsiya usulida chop itilardi. 1985-yildan boshlab tipografiya Ozarbayjon Nashriyot Poligrafiyasi va Kitob Savdosi Qoʻmitasi (Nashr va Axborot Vazirligidan soʻng) tarkibiga kiradi va Naxicheva Shahar Poligrafiya Muassasasi deb nomlangan. 1997-yildan boshlab muassasa „Adjami“ Nashriyot Poligrafiya Birlashmasi sifatida faoliyat yuritadi. Bir vaqtning oʻzida Naxichevan Davlat Universiteti bilan birga „Geyrat“ tipografiyasi ham faoliyat koʻrsatadi.

Naxichevan AR radiosi oʻz eshittirishlarini 1926-yildan boshadi, televideniye orqali esa 1930-yildan. 1963-yilda Naxichevan televizion markaz faoliyat koʻrsata boshladi. Oʻsha yilda Avtonom Respublikaning Qoʻmitalar Vazirligi buyrugʻi bilan mahalliy radio asosida Naxichevan AR Televideniye va Radio Koʻrsatuv Qoʻmitasi tashkil etildi. Hozirgi vaqtda Naxichevan hududida 2 televideniye stansiyasi (Naxichevan televideniyesi va 35 Kanal) hamda 2 radiostansiya (Naxichevan ovozi) faoliyat koʻrsatadi.

Madaniyat

Adabiyot

Guseyn Djavid.

Mammad Said Ordubadi.

Naxichevan yurti qadim va boy anʼanalarga ega. Ozarbayjon Xalq Ogʻzaki ijodida Naxichevan motivlari muhim oʻrin tutadi. Dada Korgut kitobining boblarida Naxichevan hududi bilan jarangdosh syujet va toponimlar uchraydi. Korgudni oʻrganuvchilar shuni koʻrsatishdiki, „Basatin tapagyozun oldurduyu boy“ va „bakir oglu Imran“ doston boblaridagi voqealiklar asosan Naxichevan bilan bogʻliq boʻlgan. Naxichevan syujet va toponimlarini Goʻroʻgʻli, Asli a Kyaram, Gachag Nabi dostonlarida ham uchratish mumkin.

Naxichevan folklorida Ozarbayjon Xalq Ogʻzaki Ijodining barcha janrlari koʻrsatilgan. Ayniqsa bu oʻlkaga ogʻzaki ijod janr va namunalari hos (xaxishta, gyulumey, yalliboshi). Bu oʻlkada xalq adabiyotiga xos ashug sanʼati rivojlangan.

Qadimda mashhur shoirlar, shu jumladan Gatran Tabrizi bir vaqtlar Naxichevanda yashab ijod qilganlar. Mashhur shoir Kamaladdin Naxichevani „shifokorlar sultoni“ deb nom olgan. Otabeklar qasrida xizmat qilgan Abubekr ibn Xosrovaning mashhur „Munisnoma“ asari muhim ijtimoiy tarbiyaviy motivlar hamda gumanizmi bilan ajralib turgan. Asrning oʻrtalarida Axmed an-Nashavi, Nadjmeddin Naxichevani, Xindushax Naxichevani, Fazullax Naimi va Ozarbayjonning boshqa mutafakkir olimlari bir vaqtning oʻzida Ozarbayjon adabiyotini oʻz adabiy asarlari bilan boyitdilar.

Djalil Mamedguluzade.

XIX asrda maorif harakatning keng miqiyosda rivojlanishi madaniyat va adabiyotni rivojlanishiga turtki boʻldi. Xeyran xonim va Gonchabeyin ijodida, sevgi lirikasi bilan bir qatorda davrning ijtimoiy noxaqlikka qarshi arz motivlari kuchli. Bu davrda Naxichevanning adabiy muhitida jiddiy jonlanish seziladi. Ordubadda „Andjumani — Shyura“ (1838) adabiy majlis tashkil etiladi, bu klassik adabiy anʼanalar hamda marifiy adabiyotning rivojlanishiga maʼlum bir taʼsir koʻrsatadi. Majlisning faol aʼzolari Gudsi Vanandi, Fagir Ordubadi, Axmedaga Shami va boshqalarning ijodida klassik lirik sevgi anʼanalari mavzulari bilan bir qatorda marifat, tanqid — realistik tendensiya gʻoyalari muhim oʻrin tutadi. T. Sidgining (1854-1903) adabiy pedagogik merosi marifiy — realistik adabiyotda oʻziga hos oʻrin tutadi.

XX asrda Naxichevan oʻlkasi Ozarbayjon jamiyati, adabiyoti va madaniyatiga bir qancha buyuk shaxslarni hadya qildi. Buyuk yozuvchi, dramaturg va publitsist, „Mulla Nasriddin“ jurnali asoschisi Djalil Mamedguluzoda ijodi Ozarbayjonning adabiy tarixida alohida oʻrin tutadi. Adib oʻzining „Choy dastgohi“, „Kishmish oʻyini“, „Danabash kandinin axvalatlari“, „Pocht gutsu“ asarlarini Naxichevanda yashagan davrida yaratgan (1903-yilgacha).

Mashhur Romanist Mamed Said Ordubadi Ozarbayjon adabiyotida tarixiy roman janri asoschisi boʻlgan va munosib namunalar (toʻrt tomli kitobi, epopeya „Dumanli Tebriz“, „Gilindj va gallam“) yaratdi. Milliy romantik, Ozarbayjon sheʼriyati va dramaturgiyasining dahosi Guseyn Djavid Ozarbayjon adabiyotining qimmatli namunalari hisoblangan buyuk asarlar yaratdi. Naxichevan Yozuvchilari uyushmasini tashkil etilishi Naxichevanning adabiy muhitiga ijobiy taʼsir koʻrsatdi.

Meʼmorchilik

Naxichevanning Xon saroyi.

Naxichevan Ozarbayjon meʼmorchiligi markazlaridan biri hisoblanadi. Yashash joylarida eramizdan avvalgi III mingyillik oxiri va II mingyillik boshlarining Naxichevanning qadimgi meʼmorchiligiga xos, xom gʻishtdan qurilgan shahar qoldiqlari topilgan, Naxichevan hududida qadimgi shahar joylarini qamrab olgan yirik qal’a devorlari, toʻgʻri va yarim aylana minoralar (I va II Kyultepa, Govurgala, Karabaglar, Oglangala, Plovtapa, Gazanji, Vayxir, Chalxangala va boshqalar) topilgan. Bu yodgorliklar Ozarbayjon, shuningdek, Naxichevan, Kavkaz, Yaqin Sharqning rivojlangan madaniy markazlari bilan bogʻliqlikni koʻrsatadi. Naxichevanning turli davrlardagi yashash joylari siklop qurilishi, midiya madaniyat va meʼmorchiligi yodgorliklarining boyligi, qal’alar, bastionlar, qurilish materiallari va texnikasi bilan eʼtiborni tortadi.

XII asrda Naxichevan Ozarbayjon yurtining kuchli Otabeklar mamlakati poytaxti boʻlgan, Ozarbayjonning iqtisod, siyosat va madaniyat markazlaridan biri boʻlgan. Bu yerda meʼmorchilik sanʼati yuqori darajada boʻlgan. Naxichevanda koʻp sonli diniy boy bezak va rangli yodgorlik va binolar, katta masjidlar, oʻz goʻzalligi, mozaika va nafis bezakllari bilan eʼtiborni tortadigan monastir va cherkovlar, maqbara, saroy, karvon saroy, koʻprik, qal’a va minoralar, bezalgan uylar va hammomlar qurilgan. Oʻrta asrlarda Ozarbayjonda minora usulida maqbara yaratish Naxichevan meʼmorlari Adjemi Abubekr ogli hamda Axamd Ayub oglilarning gʻoyalari boʻlgan. Naxichevanda XII asrning ikkinchi yarimida meʼmor Adjemi tomonidan qurilgan Yusif Kyuseir ogli hamda Momine Xatun maqbaralari — jahon meʼmorchilida xotiraning monument shaklida abadiylashtirish namunasi boʻldi.

Naxichevan meʼmorchiligi nafaqat meʼmoriy yodgorliklar, balki qurilish materiallaridan: pishiq gʻisht va binafsharang sirlangan gʻisht yodgorliklari (Naxichevandagi Imomzoda kompleksi, Garabaglar maqbarasi va boshqalar) bilan ham mashhur. Moʻgʻullar bosqini natijasida Naxichevan oʻzining avvalgi buyukligini yoʻqotdi, lekin Elxaniylar hokimiyati davrida, boshqa shaharlar singari XIV asrning ikkinchi yarimida qayta tiklandi, Chobani va Djalairi amirliklari oʻrtasidagi urush davrida aziyat chekdi, Oltin Oʻrda xonligi davrida hamda Amir Temur yurishlari davrida talon tarojlik va oʻlimlarga duch keladi, XVI asrda bir necha bor bosib olindi, XVII asrda bir necha bor jiddiy ravishda vayron qilindi, u Ozarbayjonning iqtisodiy, siyosiy hamda madaniy hayotidagi birinchi oʻrinlarini yoʻqotdi. Harbiy — siyosiy voqealiklar Djuga, Ordubad hamda Aylis kabi madaniy markazlarga katta talofat yetkazdi.

XVII asrning ikkinchi yarimidan boshlab Naxichevan, Ordubad, djufa shaharlari hayotida maʼlum bir yangilanish sezildi. Turk tarixchisi Ovliya Chalabi maʼlumotlariga koʻra, XVII asrda Naxichevanda 20 ming uy, 70 diniy bino, 20 karvon saroy, 7 hommom va bozorlar boʻlgan. Imomzoda Meʼmorchilik Kompleksi (XVI-XVII asrlar), Ismoil xon hommomi (XVIII-XIX asrlar), Naxichevan xon saroyi (XIX asr), Djuma Ordubad masjidi va Ordubad madrasasi, paxlavonlarni mashq qilish joylari, hommom va karvonsaroylar qurildi.

• Naxichevan tarixiy me’morchilik yodgorliklari
• 
  Yusif Kyuseir ogli maqbarasi
• 
  Alindjachay binosi

Hunarmandchilik

Qorabog' maktabiga xos, Naxchivon gilamlari, XIX asr.

Naxichevan oʻlkasi qadimdan oʻz hunarmandlari bilan Yaqin Sharqda nom qozongan. Qadimgi xalq hunarmandchiligi — kulolchilik, temirchilik, misgarchilik, tosh oʻyish, duradgorlik, toʻqimachilik, zargarlik va boshqalar Eneolit va Bronza davridanoq Naxichevanda rivojlanib kelgan. Bu yerda dexqonchilik va chorvachilikni intensiv rivojlanishi hunarmandchilik evolyutsiyasida rivojlanishlarga olib keldi. Madaniy ehtiyojlarning ortishi taqinchoqlar, mehnat qurollari, maishiy jihozlar, qurollarning maʼlum qismi koʻrkam badiiy bezaklar bilan tayyorlanishiga sabab boʻldi.

Qadimgi yashash joylaridagi (I va II Kyultepa, Sadarak, Maxta, Ovchular choʻqqisi, Dasharx, Qizilburun, Shaxtaxti, Karabaglar, Kyulyus, Kolani va boshqalar) arxeologik qazish ishlari natijasida, turli xil ish qurollari, maishiy jihozlar va taqinchoqlar topilgan. Arazning chap qirgʻoqlarida yashovchi qadimgi qabilalarning ijtimoiy hayot tarzi, ularning diniy — mafkuraviy dunyo qarashi, rivoyat va anʼanalari shu davr hunarmandlari ishlarida aks etgan.

Qadmigi hunarmandchilikning muhim sohasi hisoblangan kulolchilik, Naxichevanda eramizdan avvalgi IV asrda paydo boʻlgan. Arxeologik materiallar shuni koʻrsatadiki, Eneolit davri va Bronza asrining sopol idishlari kulolchilik dastgohlarida tayyorlangan va pechlarda pishirilgan. Eng qadimgi kulolchilik pechlarining qoldiqlari I Kyultepa yashash joylaridan topilgan. Bronza asriga taʼluqli II Kyultepa yashash joylarida kulolchilik dastgohlarida tayyorlangan, turli shakldagi idish namunalari topilgan, ularda geometrik maqshlar, odamlar, hayvonlar va qushlarning rasmi tasvirlangan.

Shu bilan birga Naxichevan qadimgi hunarmandchilik — metalda oʻymakorlik rivojlangan oʻlkadir. I Kyultepaning eng qadimgi madaniy qatlamida turli hil aralash mis — margumish, nikel — margumishli mehnat qurollari va taqinchoqlar namunalari topilgan. Arxeologik qazilmalar natijasida topilgan materiallar shuni koʻrsatadiki, Naxichevanning qadimgi axolisi suyak va toshdan mehnat qurollari va taqinchoqlar tayyorlashgan.

Toʻqimachilik hunariga aloqador boʻlgan toshlar, suyak va urchuk, shuningdek, juda mayin mato qoldiqlari topilgan. Asr oʻrtalarida katta bilim va did bilan bajarilgan misgarlik, zargarlik, ipakchilik, gilamchilik kabi hunarlar mashhur boʻlgan. Bu hunarmandchilik mahsulotlari xorijiy mamlakatlarga eksport qilingan. Usta Osman ibn Salman Naxichevani tomonidan oʻymakorlik naqshlari bilan bezalgan bronza koʻza (1190) Fransiyadagi mashhur Luvr muzeyida namoyish etilgan.

Erta oʻrta asrladan boshlab sanoat texnikasi rivojlanib kelgan, ipakchilik dastgohini harakatga keltiradigan gʻildirakli richaglar ishlatilgan, ipakchilik ustaxonalarida suriladigan toʻqish dastgohidan foydalanilgan. Ordubad shahri ipak matoni ishlab chiqarish markazi boʻlgan, Djulfa, Ordubad va Naxichevanda esa boʻz ishlab chiqarish keng tarqalgan.

Ozarbayjonni qadimiy gilamchilik anʼanalarini shakklanishida Naxichevan asosiy rol oʻynaydi. Asr oʻrtalarida Naxichevanda gilamchilik yanada rivojlandi, keyingi davrlarda Naxichevan axolisining hayoti va iqtisodida muhim oʻrin egalladi. Naxichevanning gilamchilik maktabi Ozarbayjon gilamchiligining muhim yoʻnalishlaridan biridir.

Tasviriy sanʼat

Baxruz Kangarli

Naxichevan tasviriy sanʼati Gemigaya (eramizdan avvalgi VII-I mingyillik) qadimgi rasmlari bilan ifodalanadi. Bu oʻlkaning qadimgi axolisining dunyo qarashi ularning adabiy — estetik fikrlashi bu rasmlarda aks ettirilgan, ular bu xalqning xoʻjalik hayotini abadiylashtirdi.

Oʻrta asrlarda huddi butun Musulmon Sharqidagi kabi Naxichevanda ham, kalligrafiya, kitobchilik va miniatyura sanʼati rivojlangan. Naxichevanning nomdor ustalari Nashavi Xaddat ibn Asim (XI asr), Izaddin Abulfasi Dovletshax as-Saxibi (XII asr), Atig Ordubadi, Mirza Maxammad Ordubadi (XVI-XVII asr) va boshqalar Yaqin Sharqda mashhur boʻlgan. Buyuk shoir Usta Zeynal Naggash (XIX asr) naqqosh ustasi boʻlgan.

Professional badiiy hunarmandchiligi Naxichevanda XX asrning boshlarida tashkil etilgan. Realist, Ozarbayjon badiiy sanʼatining asoschisi Baxruz Kangarli oʻz asarlarida oʻz davrining hususiyatlari, muhim mavzularini aks ettirgan. Peyzaj va portret janrlarining rivojlanishi uning nomi bilan bogʻliq.

Ozarboyjonning mashhur boʻyoqchisi Ibraxim Safi, xalq rassomlari Guseyn Aliyev va Elmira Shaxtaxtinskaya, xizmat koʻrsatgan sanʼat arbobi Eyyub Guseynov, xizmat koʻrsatgan rassom Djamil Myufidzade shu oʻlka farzandlaridir. Xizmat koʻrsatgan sanʼat arboblari Shamil Gaziyev, Eyyub Fataliyev, M.Gasimov teatr rassomlari sifatida nom qozongan. Sh.Gaziyevning „Choʻpon portreti“ Moskva shahrining Tretyakovskaya galereyasida namoyish etilgan. Naxichevan ARda Ozarbayjon Rassomlar Uyushmasining filiali faoliyat yuritadi.

Teatr

Naxichevanda qadimgi davrlardan teatr arenasi shaklida teatr sanʼati mavjd boʻlgan. Professional teatr qariyb 120 yosh. Mashhur ziyoliy E.Sultanov tashabbusi bilan 1882-yilda „Musulman shia indjasanati va dram teatri“ (Musulmon shialar sanʼati va drama jamiyati), „Ziyali medjlisi“ (Ziyolilar majlisi) tashkil etilgan. 1884-yilda E.Sultanov bir aktli „Tatarka“ („Ozarbayjon gizi“) pyesasini yozgan. Jamiyat va Majlis tashabbusiga koʻra 1886-yilning 12 avgustida Naxichevanning Zaviya dahasida ziyoli Gadji Nadjaf Zeynalovning honadonida M.F.Axundzodaning „Myusye Jordan va Darvish Mastali shoh“ komediyasi qoʻyigan. Bu postanovka bilan Naxichevan teatriga asos solingan.

Teatrning shakllanishida E.Sultanov, Dj. Mamedguluzade, M.T.Sidgi, G.Sharifov, A. Sultanov, keyinchalik B.Naxichevani, R.Taxmasib, R.Isfandiyarli va boshqalar katta rol oʻynadi.

XX asrning 20 yillarida Naxichevan teatri faoliyatida yangi rivojlanish davri boshlandi. Bu davrda Naxichevan aktyorlari bir guruhga birlashgan. 1922-yilda Naxichevan shahrida Naxichevan Davlat Drama Teatri tashkil etilgan. Sahnada G.Djavid va Dj.Djabbarlining qoʻygan pyesalari Naxichevan teatriga yangi oʻzgarishlar olib keldi.

1989-yilning 14 sentabrida Ozarbayjon davlati buyrigʻiga binoan, bolalar va oʻsmirlarda intizom, milliy rux va maʼnaviy qadryatlarni mustahkamlash maqsadida Naxichevan Davlat Qoʻgʻirchoqlar Teatri tashkil etildi.

Musiqa

Naxichevan oʻlkasida qadimdan xalq va mumtoz musiqa (mugʻom) yonma-yon keladi. Musiqa madaniyatini rivojlanishida xalq qoʻshiqlari, raqs musiqasi, ashug musiqasi muhim rol oʻynagan. Toʻy marosimlarida xaxishta, gyulyumeylar xalq qoʻshiqlari, raqs ohanglari, ayniqsa, xalq ijodining sintetik janri, yalli va yallibashi qoʻshiqlari ijro etilgan.

Xalq ijodida alohida oʻrin tutgan ashug sanʼati Sharur va Shaxbuz hududlarida keng tarqalib rivojlangan. Professional mumtoz musiqa — mugʻomni ijro etilishi Ordubad va Naxichevanda tarqalgan. Mashhur ijrochi Muradaga Naxichevani IV Murod Usmoniy saroyi musiqachisi boʻlgan.

XIX asr oxiri — XX asr boshlarida zamonaviy musiqa shakllariga qiziqish ortdi. Bu davrda hududda drama va musiqa teatri tashkil etildi, ochiq markazlar tashkil etila boshlandi. XX asrning 20 yillarida Naxichevan shahrining markaziy istirohat bogʻida puflab chalinadigan asbob orkestri va Sharqiy trio konsertlar berishgan. Soʻng ularni xalq musiqa asboblari ansambli almashtirgan.

1937-yilda U.Gadjibeyli tashabbusiga koʻra Naxichevanda musiqa maktabi ochilgan (hozirgi musiqa texnikumi), bastakor maktabga nota va „Berlin“ rusumli pianinoni sovgʻa qilgan. Naxichevan musuqa maktabini bitirganlar, Ozarbayjon Davlat Konservatoriyasida oʻqishni davom ettirishgan. 1958-yilda Naxichevan Davlat Qoʻshiq va Raqs Ansambli tashkil etilgan. Filarmoniyada instrumental ansambl, xalq cholgʻu orkestri, simfonik tarkib, raqs jamoasi faoliyat yuritadi. 1994-yildan boshlab Naxichevan Davlat Universiteti musiqa mutahassislarini tayyorlay boshladi. 1998-yilda universitetning sanʼat fakulteti qoshida konservatoriya ochildi.

Galereya

• 
  Karki Sadaraka qishlogʻi Armaniston okkupatsiyasi ostida
• 
  Ochiq osmon ostidagi Gyamigaya muzeyi
• 
  Gyamigaya
• 
  Batabat togʻlari
• 
  Momina Xatun maqbarasi hududidago toshdan oʻyilgan hayvonlar
• 
  Naxichevan shahrining xalqaro aeroporti
• 
  Naxichevan shahridagi kutubxona

Yana qarang

• Naxichevan shohligi
• Naxichevan xonligi
• Naxichevan Jamoat Kengashlari Respublikasi
• Naxichevan Avtonom Sovet Sosialist Respublikası
• Ozarbayjon Respublikasi

Xorijiy oʻtishlar

• Kommunistik Partiya va Sovet Ittifoqi tarihi boʻyicha qoʻllanma 1898 — 1991 (Wayback Machine saytida 2017-06-10 sanasida arxivlangan).
• Budaqova Sahibə. Budagova Saxiba. Naxichevan yurtining tarixiy geografiyasi (XVIII asrning II yarmi — XIX asrning I davri) (Wayback Machine saytida 2017-06-30 sanasida arxivlangan) — Boku: Ilm-Fan, 1995, bet.96
• Naxichevan Avtonom Respublikasining rasmiy portali (Wayback Machine saytida 2009-09-18 sanasida arxivlangan)
• Ozarbayjon Respublikasi Tashqi Ishlar Vazirligining Naxichevan Avtonom Respublikasi boʻlimi
• Naxichevan Avtonom Respublikasi
• Ozarbayjon — Naxichevan Avtonom Respublikasi