Nok

Nok, nashvati, olmurut (lotincha: Pýrus) — Atirguldoshlar (Rosaceae) oilasiga mansub mevali va manzarali daraxt va butalar turi.

Nok
Mevali daraxtning umumiy koʻrinishi
Biologik klassifikatsiya
Olam: Oʻsimliklar Boʻlim: Yopiqurugʻlilar Sinf: Ikki pallalilar Turkum: Atirguldoshlar Oila: Atirgullar Kenja oila: Spireylar Triba: Pyreae Kenja triba: Pyrinae Urugʻ: Nok

[[Fayl:Illustration Pyrus communis0.jpg|thumb|left|Oddiy nok.

Tarqalganligi va ekologiya

Yevropada nok yovvoyi koʻrinishda taxminan 60° shahri k.da tarqalgan. Arealning shimoliy chegarasida - siyrak.

2006-yilda sovuqqa chidamli navlarini muvaffaqiyatli seleksiya qilish natijasida nok Ural va Gʻarbiy Sibirda 55° shahri k.gacha joylashgan bogʻ maydonlarida samarali oʻstirilmoqda.

Noklarning madaniy navlarining kelib chiqishi bir qator koʻrinishlarining, qisman, Pyrus achras Gärtn., Pyrus persica Pers., Pyrus cordata Desv., Pyrus elaeagnifolia Pall.larning gibridlanishi bilan bogʻliq deb taxmin qilmoqdalar. Noklar qadimgi Forsiya, Yunoniston va Rim imperiyasida etishtirilgan.

Hozirgi vaqtda noklarning mingta navi bor.

Botanik tavsifi

Erkin oʻsuvchi shoxi shakli — piramidaviy yoki yumaloq, quyuqlashishga moyil. Yillik oʻsish 30-40 smni tashkil etadi. Qulay sharoitlarda nok yirik oʻlchamlarga yetadi — balandligi 5—25 metrgacha va shox diametri 5 metrgacha.

Barglari, qoidaga binoan, toʻkiluvchi. Barg joylashuvi 5 qatorlik spiral. Barg keng tuxumsimon shaklda, 2,5—10 sm uzunlikka ega, qisqa uchli; rangi — toʻq yashil, yaltiroq, bargning pastki qismi koʻk-yashil, kuzda oltinrang-toʻq sariq.

Gullash vaqti va shakli: aprel—may, gullari oq, diametri 3 sm, 5-gulbargli, 3-9 tadan soyabon koʻrinishli panjali. Ginetseyda urugʻchilar 2 tadan 5 tagacha. Ularning urugʻdonlari oʻzaro va krujka shaklini oluvchi gulli qoʻndogʻi bilan qoʻshilib oʻsadi; kurtakda gulbarglari cherepitsa shaklida joylashadi.

Meva zamburugʻlari qalin poʻstloq bilan qoplagan.

Nok kurtaklari boshqa daraxt oilalari singari ikki xilda boʻladi: vegetativ va generativ. Vegetativ kurtaklar kichikroq va oʻtkirroq, generativlari — kattaroq va toʻmtoqroq. ikki xil kurtakning oʻrtasidagi tashqi farqlari ulardan novda chiqishi chogʻidagi ushbu kurtaklarning shakllanish vaqtiga qarab kuchayadi.

Mevasi, qoidaga binoan, — pastki qismi kengaygan choʻzinchoq shaklda, sharsimon mevali navlari ham bor.

Kelib chiqish tarixi

Nok bizlarga tarixgacha boʻlgan davrda yetib kelgan. Uning vatani aniq oʻrnatilmagan. Yetishtirilgan nok Qadimgi Yunonistondan kelib chiqqan (er. old. 1000-yil oldin).

Ahamiyati va qoʻllanilishi

Noklarning har xil navlari manzara sifatida yoki aksari mevali daraxtlar sifatida foydalaniladi.

2005-yilda noklarning jahondagi ishlab chiqarilishi 15 mln tonnani tashkil etdi (AQSh qishloq xoʻjaligi vazirligining baholashi). Noklarni yirik ishlab chiqaruvchi Xitoy hisoblanadi.

Yogʻoch

Nokning qattiq, ogʻir va egiluvchan yogʻochi mayda buyumlar uchun keng qoʻllaniladi. Oʻzining chirishga kam chidamliligi hisobiga u faqat bino ichkarisida foydalaniladigan buyumlar uchun ishlatiladi. Ushbu yogʻochning solishtirma zichligi taxminan 740 kg/m³ni tashkil etadi. Ixtiyoriy boshqa ogʻir va zich yogʻoch singari nok quritish chogʻida yorilishga va qiyshayishga moyil, shunday zichlikka ega boʻlgan qora qayin yogʻochida ham shu holat kuzatiladi. Quritilgan holatda bu yogʻoch juda shaklan oʻzgarmasdir. Bu oʻzgarmaslik "tosh kataklari" deb nomlanadigan nokni ham meva va ham yogʻoch sifatida farqlaydigan xususiyatlari borligi bilan bogʻliq. Bu kataklar yogʻoch tuzilishiga qoʻshilib ketganday tuyuladi.

Nok yogʻochi yonishining solishtirma issiqlik sigʻimi qora qayin yogʻochining oʻxshash koʻrsatkichiga nisbatan bir qancha past, garchi bu turlar zichligi boʻyicha juda oʻxshash boʻlsa ham.

Nok yogʻochining tuzilishi juda ingichka, bir tekis, bir oz farqlanadigan yillik halqalariga ega boʻladi. Tirik daraxtning shikastlanishlari atrofidagi yogʻoch binafsha rang-qoʻngʻirdan qora jigar ranggacha tusga kirishi mumkin. Issiq bugʻ bilan qayta ishlanganda, masalan shpon tayyorlashda u qizgʻish va qoraroq rangga kiradi. Bu daraxt qariganda boshqalaridan farqli oʻlaroq juda chiroyli toʻq jigar rang qahrabo rangga kiradi.

Kovakchalar qurollanmagan koʻz bilan faqat koʻndalang kesimidagina ajratiladi.

Oʻzining qattiqligiga qaramasdan nok "tosh kataklar"i hisobiga kesish uchun mos keladi, uni turli yoʻnalishlarda yormasdan kesish mumkin. Germaniyada bu daraxtni azaldan "shpringerle" (nemischa: Springerle) deb nomlanadigan pishiriqlarning oʻziga xos turlarini shaklga solish foydalaniladigan turli bosma taxtalarni tayyorlash uchun ishlatib kelingan.

Qora tezob bilan qayta ishlangandan keyin ushbu yogʻoch, shuningdek juda qimmatbaho obnus oʻrnini bosuvchisi sifatida ham ishlatiladi.

Turkumlanishi

Turni ikki qismga ajratadilar: Pashia va Pyrus [[Fayl:Pýrus 1325.JPG|thumb|300px|Nokning gullashi]] Barcha turlarining roʻyxati:

sect. Pashia

• Pyrus armeniacifolia T.T.Yu
• Pyrus betulifolia Bunge
• Pyrus calleryana Decne.
• Pyrus cossonii Rehder
• Pyrus dimorphophylla Makino
• Pyrus fauriei C.K.Schneid.
• Pyrus hondoensis Nakai & Kikuchi
• Pyrus koehnei C.K.Schneid.
• Pyrus pashia Buch.-Ham. ex D.Don
• Pyrus pseudopashia T.T.Yu
• Pyrus pyrifolia (Burm.f.) Nakai — Nokbargli nok
• Pyrus taiwanensis Iketani & H.Ohashi
• Pyrus ussuriensis Maxim.
• Pyrus xerophila T.T.Yu

sect. Pyrus

• Pyrus boissieriana Buhse
• Pyrus communis L. — Oddiy nok
  • Pyrus communis L. subsp. caucasica (Fed.) Browicz [syn. Pyrus caucasica Fed. — Kavkaz noki]basionym
  • Pyrus communis L. subsp. pyraster (L.) Ehrh. [syn. Pyrus pyraster (L.) Burgsd. — Oʻrmon noki]
• Pyrus cordata Desv.
• Pyrus elaeagrifolia Pall.
• Pyrus gharbiana Trab.
• Pyrus glabra Boiss.
• Pyrus korshinskyi Litv.
• Pyrus mamorensis Trab.
• Pyrus regelii Rehder — Ayiqmurut, xirsmurut
• Pyrus sachokiana Kuth.
• Pyrus salicifolia Pall.
• Pyrus spinosa Forssk.
• Pyrus syriaca Boiss.
• Pyrus turcomanica Maleev

Gibridlar

• Pyrus ×bretschneideri Rehder — Oʻrta Osiyo noki
• Pyrus ×canescens Spach [ = Pyrus ×nivalis × Pyrus salicifolia]
• Pyrus ×complexa Rubtzov
• Pyrus ×lecontei Rehder [ = Pyrus communis × Pyrus pyrifolia]
• Pyrus ×michauxii Bosc ex Poir. [ = Pyrus amygdaliformis × Pyrus ×nivalis]
• Pyrus ×nivalis Jacq. [ = Pyrus communis × Pyrus elaeagrifolia]
• Pyrus ×phaeocarpa Rehder
• Pyrus ×serrulata Rehder
• Pyrus ×sinkiangensis T.T.Yu
• Pyrus ×uyematsuana Makino [ = Pyrus dimorphophylla × Pyrus hondoensis]

Nok urugʻi vakillari ishtirok etgan gibrid turlar

• ×Sorbopyrus — Sorboperus (= Sorbus × Pyrus)

Noklarning ayrim navlari

Noklar madaniy navlarining asosiy qismi Pyrus communis [syn. Pyrus domestica] koʻrinishiga taalluqli.

• 'Bergamot'
• 'Vilyams' — Pyrus communis ‘Williams' Bon Chrétien’
• 'Svetlyanka'
• 'Sibiryachka'
• 'Michurinskdan skorospelka'
• 'Tyoma'
• 'Tengqur'
• 'Rogneda'
• 'Jegalov xotirasi'
• 'Yakovlev xotirasi'
• 'Petr'
• 'Chijov'
• 'Yurev'

Noklarning har xil navlari

Oziq-ovqat ahamiyati

Qayta ishlanmagan nok (100g da oziq ahamiyati)
Suv : 83,71 g	Noorganik moddalar : 0,33 g	Oziq-ovqat tolalari : 3,1 g	Energetik ahamiyati : 58 kcal
Monosaxaridlar : 9,80 g	Uglevodlar: 15,46 g	Oqsillar: 0,38 g	Yogʻlar: 0,12 g
Mikrounsurlar
Kaliy : 119 mg	Fosfor : 11 mg	Kalsiy : 9 mg	Magniy : 7 mg
Natriy : 1 mg	Temir : 170 µg	Mis : 82 µg	Rux : 100 µg
Vitaminlar
С vitamini : 4,2 mg	B1 vitamini : 12 µg	B2 vitamini : 25 µg	B3 vitamini : 157 µg
B5 vitamini : 48 µg	B6 vitamini : 28 µg	B9 vitamini : 0 µg	B12 vitamini : 0 µg
А vitamini : 23 UI	Retinol : 0 µg	E vitamini : 0,12 µg	K vitamini : 4,5 µg
Yogʻli kislotalar
Toʻyingan : 6 mg	Mono-toʻyingan : 26 mg	Yarim-toʻyingan : 29 mg	Xolesterin : 0 mg

Yana qarang

• Nok asali

Adabiyot

• Груша // Brokgauz va Yefronning ensiklopedik lugʻati: 86 tomlik (82 t. va 4 qoʻsh.). — СПб., 1890—1907.
• Simirenko S. Опыт исследования крымского плодоводства и плодоторговли.

Havolalar

• „genus“. Germplasm Resources Information Network (GRIN). Agricultural Research Service (ARS), United States Department of Agriculture (USDA).^(ingl.) Проверено 13 февраля 2009 г.
• Hayot ensiklopediyasi^(ingl.) Проверено 13 февраля 2009 г.
• База данных сортов груши Всероссийского научно-исследовательского института селекции плодовых культур
• Описание сортов груши
• The ECP/GR Pyrus Database (Wayback Machine saytida 2010-04-14 sanasida arxivlangan)