Astronomiya va astronomik navigatsiyada osmon sferasi deb kuzatuvchiga konsentrik boʻlgan katta radiusli tasavvuriy sferaga aytiladi. Kuzatuvchi osmonidagi barcha obyektlar osmon sferasiga proyeksiyalangan, deb qaralishi mumkin. Osmon sferasi astronomlar uchun muhim amaliy qurol boʻlib, kuzatuvlarda osmon jismlari joylashuvini chizishda asos boʻlib xizmat qiladi.

Markazida Yer aylanayotgan nisbatan kichik osmon sferasi. Tasvirda shuningdek yulduzlar (oq), ekliptika (qizil) va ekvatorial koordinatalar tizimining oʻng ochilishi hamda cheklanishi (green) koʻrsatilgan.

Osmon sferasi — osmon yorit-qichlarining vaziyatini kursatib be-ruvchi hayoliy va ixtiyoriy radiusli sfera. Yoritqichlarning oʻrnini va uning koʻrinuvchi harakatini oʻrganishda osmon koordinatalaridan foydalaniladi. Osmon sferasining tekislikdagi proyeksiyasi aylana. Kuzatuvchi Osmon sferasi markazida turadi va u turgan joyining uz meridiani mavjud buladi. Kuzatuvchi turgan nuqtadagi shoqulning yunalishi vertikal chiziq (ZZ’) deb ataladi. Vertikal chiziqning Osmon sferasi bilan kuzatuvchining tepasida (ufq yuqorisida)kesishgan nuqtasi zenit (Z) va unga diametral qarama-qarshi tomonda kesishgan nuqtasi nadir (Z’) deyiladi. Z va Z’ nuqtalaridan oʻtgan vertikal chiziqqa utkazilgan katta aylana vertikal aylana yoki vertikal deyiladi. Vertikal oʻqqa perpendikulyarqilib oʻtkazilgan katta aylana (SWNE) ufq tekisligidir. Kuzatuvchi Osmon sferasining faqat ufq tekisligidan yuqorida joylashgan yoritqichlarni kuzata oladi.

Osmon yoritqichlari sutka davomida Yer atrofida (olam oʻki RR’ atrofida) koʻrinma harakatda boʻladi. Olam oʻqiga oʻtkazilgan perpendikulyar aylanalar sutkalik paralellar, ularning eng kattasi esa osmon ekvatori deyiladi.

Tarixi tahrir

Osmon sferasi g'oyasi qadimgi davrlarda paydo bo'lgan; u osmonning gumbazli gumbazining mavjudligi haqidagi vizual taassurotga asoslangan edi. Bu taassurot, samoviy jismlarning juda katta masofasi natijasida inson ko'zi ularga bo'lgan masofalardagi farqlarni qadrlay olmasligi va ular bir xil masofada ko'rinishi bilan bog'liq. Qadimgi xalqlar orasida bu butun dunyoni o'rab turgan va uning yuzasida ko'plab yulduzlarni olib yuradigan haqiqiy sharning mavjudligi bilan bog'liq edi. Shunday qilib, ularning fikricha, osmon sferasi Olamning eng muhim elementi edi. Ilmiy bilimlarning rivojlanishi bilan osmon sferasi haqidagi bu qarash yo'qoldi. Biroq, qadim zamonlarda qo'yilgan osmon sferasi geometriyasi rivojlanish va takomillashtirish natijasida zamonaviy shaklga ega bo'lib, u astrometriyada qo'llaniladi.

Osmon sferasining elementlari tahrir

Plumb chizig'i va tegishli tushunchalar

Zenit , nadir va ufq o'rtasidagi munosabatni ko'rsatadigan diagramma (turli ta'riflarda). E'tibor bering, zenit nadirga qarama-qarshidir. Plumb chizig'i (yoki vertikal chiziq ) - samoviy sferaning markazidan o'tadigan va kuzatish joyidagi plumb chizig'ining yo'nalishiga to'g'ri keladigan to'g'ri chiziq . Plumb chizig'i osmon sferasi yuzasini ikki nuqtada - kuzatuvchining boshi ustidagi zenit va kuzatuvchining oyog'i ostidagi nodirda kesishadi.

Haqiqiy (matematik yoki astronomik) ufq - bu osmon sferasining katta doirasi, tekisligi plumb chizig'iga perpendikulyar. Haqiqiy gorizont osmon sferasi yuzasini ikkita yarim sharga ajratadi: tepasi zenitda bo'lgan ko'rinadigan yarim shar va eng nodir qismida joylashgan ko'rinmas yarim shar. Haqiqiy ufq ko'rinadigan ufqga to'g'ri kelmaydi, chunki kuzatuv nuqtasining er yuzasidan ko'tarilishi, shuningdek atmosferadagi yorug'lik nurlarining egilishi tufayli.

Yoritgichning balandlik doirasi yoki vertikali osmon sferasining yorug'lik, zenit va nadir nuqtalardan o'tadigan katta yarim doirasidir. Almuqantarat ( arabcha: ٱl̊mukanṭarātu ‎“ teng balandliklar doirasi ”) — tekisligi matematik ufq tekisligiga parallel boʻlgan osmon sferasining kichik doirasi. Balandlik doiralari va almukantaratlar yoritgichning gorizontal koordinatalarini belgilaydigan koordinata panjarasini hosil qiladi.

Osmon sferasining kunlik aylanishi va tegishli tushunchalar

Dunyo o'qi dunyoning markazidan o'tadigan xayoliy chiziq bo'lib, uning atrofida osmon sferasi aylanadi. Mundi o'qi osmon sferasi yuzasi bilan ikki nuqtada - shimoliy osmon qutbi va janubiy osmon qutbida kesishadi . Osmon sferasining aylanishi shimoliy qutb atrofida soat miliga teskari yo'nalishda osmon sferasiga ichkaridan qaralganda sodir bo'ladi.

Osmon ekvatori - osmon sferasining katta doirasi bo'lib, uning tekisligi dunyo o'qiga perpendikulyar bo'lib, osmon sferasi markazidan o'tadi. Osmon ekvatori osmon sferasini ikki yarim sharga ajratadi: shimoliy va janubiy.

Yoritgichning og'ish doirasi - bu dunyo qutblaridan o'tadigan osmon sferasining katta doirasi va berilgan yorug'lik.

Kundalik parallel - samoviy sferaning kichik doirasi , uning tekisligi samoviy ekvator tekisligiga parallel va shuning uchun dunyo o'qiga perpendikulyar. Yoritgichlarning ko'rinadigan kundalik harakatlari kundalik parallellar bo'ylab sodir bo'ladi. Shimoliy osmon yarim sharining yoritgichlari osmon sferasi ichidagi kuzatuvchi uchun shimoliy samoviy qutb atrofida soat miliga teskari yo'nalishda , janubiy samoviy yarim sharning yoritgichlari esa janubiy osmon qutbi atrofida soat yo'nalishi bo'yicha harakatlanadi. Burilish doiralari va kunlik parallellar osmon sferasida yulduzning ekvatorial koordinatalarini belgilaydigan koordinata panjarasini hosil qiladi.

"Plumb chizig'i" va "Osmon sferasining aylanishi" tushunchalarining kesishmasida tug'ilgan atamalar

Osmon ekvatori matematik ufqni sharqiy nuqtada va g'arbiy nuqtada kesib o'tadi. Sharqiy nuqta - aylanuvchi osmon sferasi nuqtalari ufqdan ko'tarilgan nuqta. Sharqiy nuqtadan o'tadigan balandlikning yarim doirasi deyiladi birinchi vertikal.

Osmon meridiani osmon sferasining katta doirasi bo'lib, uning tekisligi plumb chizig'i va dunyo o'qi orqali o'tadi. Osmon meridiani osmon sferasi yuzasini ikkita yarim sharga ajratadi: sharqiy yarim shar va g'arbiy yarim shar.

Peshin chizig'i - osmon meridiani tekisligi va matematik gorizont tekisligining kesishish chizig'i. Peshin chizig'i va samoviy meridian matematik ufqni ikki nuqtada kesishadi: shimoliy nuqta va janubiy nuqta . Shimoliy nuqta - bu dunyoning shimoliy qutbiga yaqinroq bo'lgan nuqta.

Quyoshning samoviy sfera bo'ylab yillik harakati va tegishli tushunchalar

P, P' - osmon qutblari, T, T' - tengkunlik nuqtalari, E, C - kun to'xtash nuqtalari, P, P' - ekliptika qutblari, PP' - osmon o'qi, PP' - ekliptika o'qi, ATQT' - osmon ekvatori, ETCT - ekliptika Ekliptika - bu osmon sferasining katta doirasi bo'lib, u bo'ylab Quyoshning ko'rinadigan yillik harakati sodir bo'ladi . Ekliptika tekisligi osmon ekvatori tekisligi bilan e = 23°26' burchak ostida kesishadi.

Ekliptikaning samoviy ekvator bilan kesishgan ikkita nuqtasi tengkunlik nuqtalari deb ataladi . Bahorgi tengkunlik nuqtasida Quyosh yillik harakatida osmon sferasining janubiy yarimsharidan shimolga o'tadi; kuzgi tengkunlik nuqtasida - shimoliy yarim shardan janubgacha. Bu ikki nuqtadan o'tuvchi to'g'ri chiziq tengkunlik chizig'i deb ataladi. Ekliptikaning tengkunlik nuqtalaridan 90° masofada joylashgan va samoviy ekvatordan eng uzoqda joylashgan ikkita nuqtasiga kun statsionar nuqtalari deyiladi . Yozgi kunning shimoliy yarimsharda, qishki kunning janubiy yarimsharda joylashgan. Ushbu to'rtta nuqta Gipparx davrida joylashgan yulduz turkumlariga mos keladigan burj belgilari bilan belgilanadi ( tendoshlik kunlarini kutish natijasida bu nuqtalar siljidi va endi boshqa yulduz turkumlarida joylashgan): bahor tengkunlik - Qo'y (♈) belgisi, kuzgi tengkunlik - tarozi belgisi (♎), qishki kun - Uloq belgisi (♑), yozgi kun - Saraton belgisi (♋) .

Ekliptika o'qi - ekliptika tekisligiga perpendikulyar bo'lgan osmon sferasi diametri. Ekliptika o'qi osmon sferasi yuzasi bilan ikki nuqtada kesishadi -shimoliy yarim sharda joylashgan ekliptikaning shimoliy qutbi va janubiy yarimsharda joylashgan ekliptikaning janubiy qutbi . Ekliptikaning shimoliy qutbi ekvatorial koordinatalarga ega RA = 18 h 00 m , Dec = +66 ° 33' va Drako yulduz turkumida joylashganva janubiy qutb - RA = 6 h 00 m , Dec = -66 ° 33. ' Dorado yulduz turkumida.

Ekliptik kenglik doirasi yoki oddiygina kenglik doirasi - bu ekliptikaning qutblaridan o'tadigan osmon sferasining katta yarim doirasi.

Shunigdek qarang tahrir

Osmon koordinata tizimlari

Qurolli shar

Yulduzli osmon[1]

Manbalar tahrir

  1. OʻzME. Birinchi jild. Toshkent, 2000-yil