Poligrafiya

Poligrafiya (yunoncha: polygraphia – ko‘p yozish < poli... + grapho – yozaman, yozyapman) — texnikaning kitob, gazeta, jurnal, plakat kabi bosma mahsulotlar tayyorlash va chop qilish bilan bog‘liq barcha jarayonlarni o‘z ichiga olgan tarmog‘i; matn va grafik tasvirlardan nusxa koʻpaytiradigan texnika vositalari majmui; matbaachilikning moddiy-texnika negizi (qarang: Poligrafiya sanoati).

Ilgari kitoblar faqat dastaki usulda tayyorlangan. Matnlar qoʻlda yozilib, muqovalash ishlari maxsus moslamalar bilan bajarilgan. Kitobni poligrafiya usulida nashr etish bir necha yuz yillardan beri maʼlum (qarang Kitob, Kitob bosish). Birinchi toʻliq hajmli kitobni 15-asr oʻrtalarida I. Guttenberg bosgan. 16-asrda rus matbaachisi I. Fyodorov chop etish texnikasini ancha takomillashtirdi. 19-asr bosma mashina ixtiro etilishi, litografiya yaratilishi natijasida poligrafiyada tub burilish yuz berdi. 20-asr oʻrtalaridan fan va texnika taraqqiyoti tufayli poligrafiya tez rivojlandi. Xususan, barcha bosma usullar uchun qoliplar tayyorlashning elektron usuliga oʻtildi, yuqori tezlikda ishlaydigan ofset bosma mashinalari qoʻllanila boshladi, pardozlash sexlarida avtomatik potok liniyalar yaratildi, butun ishlab chiqarishni kompleks mexanizatsiyalashtirish va avtomatlashtirish, gazeta sahifalarini fototelegraf texnikasi orqali uzatish va qabul qilish imkoniyati tugʻildi.

Poligrafiyaning turlari

Poligrafiyaning quyidagi turlari mavjud:

1. Aromatik poligrafiya;
2. Stereo-vario.

Aromatik poligrafiya

Aromatik poligrafiya — aromatik bo‘yoqlar va laklar yordamida bosib chiqarish. Mavjud texnologiyalardan biri matbaa siyohiga aromatik moylarni qo‘shishga asoslangan. Ammo shunga o‘xshash ikkita texnologiya ko‘proq mashhur bo‘lib, ularni ingliz nomlariga o‘xshatib, "chizish va hidlash" va "yirtib tashlash va hidlash" deb atash mumkin. Texnologiyalar bosma siyohga mikrokapsulalarga o‘ralgan aromatik moddalarni qo‘shishga asoslangan. Birinchi holda, hidni olish uchun mikrokapsulalarning qobig‘ini yo‘q qilish uchun aromatik muhrning maydonini qirib tashlash kerak. Ikkinchi holda, aromatik muhr bo‘lgan joy yopishtirilgan qog‘oz bilan qoplangan, u yirtilganda mikrokapsulalarni ham yo‘q qiladi va hidni chiqaradi.

Stereo-vario

Stereo — kompozitsiya yoki obyekt hajmining aniq ta’siri. Ta’sir kompozitsiya qatlamlarining bir-biriga nisbatan o‘zaro siljishi va ma’lum bir burchakdan ko‘rilganda bir tasvirning boshqasi bilan qoplanishiga asoslanadi. Pseudo-stereoning afzalligi — soddaligi va tekis obyektlardan vizual ravishda uch o‘lchovli tasvirni yaratish qobiliyati. Texnik jihatdan, u intervalgacha (maxsus texnik vositalarsiz ko‘rish uchun, ko‘zning nigohi yo‘nalishini o‘zgartirish orqali) yoki kombinatsiyalangan (rangli ko‘zoynaklar bilan anaglifli ko‘zoynak orqali ko‘rish) stereojuft yoki lentikulyarda chop etishda amalga oshirilishi mumkin. Bu effekt natijada paydo bo‘lgan stereo tasvirni ko‘rishda bir ko‘z obyektni bir burchakdan, ikkinchi ko‘z boshqa tomondan ko‘rishiga asoslanadi. Shunday qilib, siz obyektni tasvirning chuqurligining ko‘rinishi paydo bo‘ladigan tarzda ko‘rasiz. Stereo effekt yaratish uchun ko‘p burchakli tortishish yoki 3D modellashtirish talab qilinadi. Stereo effektning turlaridan biri deb ataladigan narsadir.

Poligrafiya texnologiyasi, asosan, 3 bosqichga boʻlinadi: qolip tayyorlash, matn bosish va muqovalash. Qolip tayyorlash harf terish jarayoni (matn bosma qolipini tayyorlash) va rasmlarning bosma (qolip)larini tayyorlashni oʻz ichiga oladi. Matn qolipi bosmaxona shriftidan qoʻlda yoki harf terish mashinasida teriladi. Mashina literaparni komplektlaydi va qolip yoki yarimfabrikat (masalan, fotonusxa) tayyorlaydi. Avtomatik harf terishning turli usullari keng tarqalgan. Hozir matnlar kompyuterlarda terilib sahifalanmoqda. Qoʻlda bajariladigan yuqori bosma usullaridan ksilografiya, linogravyura; chuqur bosma usullaridan ofort, akvatinta; tekis bosma usullaridan litografiya keng qoʻllaniladi. Rayem qoliplari fotomexanik usullar (avtotipiya, fototsinkografiya, fototipiya va boshqalar) bilan, shuningdek, elektron gravyuralash mashinalari yordamida tayyorlanadi. Koʻp rangli originallarni bosishda maxsus fotografiya (rang ajratish) usullari yoki elektron rang ajratkichlar yordamida tayyorlangan hamda maʼlum rangni aks ettiradigan bosma qoliplaridan foydalaniladi.

Bosma jarayonining quyidagi xillari bor: tasvirni boʻyoq rezervuarida hosil qilish (masalan, gektografiya); tasvirni oraliq sirtda (qolipda) hosil qilish; tasvirni boʻyoq qolip ichidan yurgiziladi (masalan, rotator) yoki qolip ustiga surtiladi (masalan, yuqori bosma, chuqur bosma usullarida). Bosish tezkor bosma mashinalarida bajariladi. Muqovalash jarayonida bosilgan mahsulot mashinalar yordamida sahifama-sahifa buklanadi, tikiladi, qirqiladi, yelimlanadi, bezatiladi va h.k.

Poligrafiya mahsulotlari bosmaxonalar, fabrikalar va kombinatlarda tayyorlanadi. Poligrafiyaning taraqqiyoti yangi bosma turlarini yaratish, bosma qoliplarni tayyorlashning takomillashgan usullarini topish, bosish va pardozlash (muqovalash) jarayonlarini toʻliq avtomatlashtirish va boshqa tadbirlar bilan bogʻliq. Oʻzbekistonda poligrafiya muammolari bilan asosan, Toshkent toʻqimachilik va yengilsanoat institutida, Usmon Nosir nomidagi matbaa kollejida shugʻullaniladi.

Yana qarang

• Grafik dizayn

Manbalar

https://europrint.uz/ (Wayback Machine saytida 2022-01-17 sanasida arxivlangan)