Qulon
Qulon , jigetay (lotincha: Equus hemionus) — otlar oilasiga mansub tur. Tashqi tomondan, u eshakka juda oʻxshaydi, lekin ot bilan juda koʻp umumiy xususiyatlarga ega, shuning uchun qulon koʻpincha yarim eshak deb ataladi. Tur nomining oʻzi lotincha boʻlib hemionus - qadimgi yunon tilidan ἡμίονος, tom ma’noda "yarim eshak", ya’ni xachir yoki eshak. Qulon hech qachon afrikalik eshakdan farqli ravishda xonakilashtirilmagan deb qaraladi.
| Qulon | |
|---|---|
 | |
Ilmiy tasniflash | |
| Olam: | Hayvonlar |
| Tip: | Xordalilar |
| Sinf: | Sut emizuvchilar |
| Oila: | Equidae |
| Urugʻ: | Equus |
| Turlari: | Qulon |
| Xalqaro ilmiy nomi | |
| Equus hemionus Pallas, 1775 | |
Tavsif tahrir
Qulonlar ilk marta 1775-yilda qayd etilgan.
Ushbu tur geologik solnomalarida Oʻrta Osiyoning ilk pleystosen davridan ma’lum. Pleystosenning oxirida u mamont faunasining bir qismi boʻlib, Shimoliy Osiyoning Kavkazdan Yaponiya va Arktika Sibirigacha (Begichev oroli) keng hududlarida topilgan.
Qulon tanasining uzunligi 175—200 sm, dumining uzunligi taxminan 40 sm, yelka balandligi 125 sm, vazni 120—300 kg. Ushbu oʻlchovlar bilan qulon oddiy uy eshakgidan biroz yirikroqdir. Hajmi boʻyicha jinsiy dimorfizm zaif ifodalangan. U uy otidan kattaroq boshi uzun quloqlari (17 dan 25 sm gacha) va ingichka oyoqlari kalta, boʻrtib chiqqan tuyoqlari bilan farq qiladi. Jun qoplami yozda kamroq, teriga yaqin, qishda esa uzunroq va qayishqoq boʻladi. Boʻyinning ustki qismida kalta, tik turgan uzun yoli rivojlangan boʻlib, u quloq suprasidan to dumigacha borgan; Uy otiga xos "peshona yoli" yoʻq. Dumi kalta, ingichka, pastki uchdan bir qismi uzun yollardan iborat.
Tana, boʻyin va boshning umumiy rangi turli xil ranglarda ifodalangan toʻyingan qum-sariq, ba’zida qizgʻish-jigarrang va zangori tus uygʻunlashib ketadi. Orqasi va dumining oʻrta chizigʻi boʻylab qoramtir chiziq oʻtadi. Yoli va Quloqlar uchlari toʻq qoʻngʻir tusda. Dumining uchidagi uzun yollari qora yoki qora-qoʻngʻir. Tana va boʻyinning pastki qismi, boshning tepasi, oyoq-qoʻllarining ichki qismlari va dumining atrofi och, deyarli oq boʻladi.
Tarqalishi tahrir
Sobiq SSSR hududida, tarixiy davrlarda Ukraina, Shimoliy Kavkaz, Gʻarbiy Sibir janubi va Baykal orti koʻli dashtlarida yashagan boʻlsa, XIX asrda Qozogʻiston, Turkmaniston va Oʻzbekistonda keng tarqalgan. XX asrning boshlarida u Turkmaniston janubida va Sharqiy Qozogʻistonda topilgan, vaqti-vaqti bilan Moʻgʻuliston hududidan janubi-sharqiy Baykal orti koʻliga kelgan. “Boburnoma” asarida qulonlar hozirgi Afgʻoniston (Qobul hududida) uchrashi qayd etilgan[1].
Bugungi kunda Turkmaniston janubi-sharqidagi (Tejen va Murgʻob daryolari oraligʻida) Badxiz qoʻriqxonasida (taxminan 700 bosh qulon) yashaydi.
1953-yilda Badxiz qoʻriqxonasidan Orol dengizidagi Borsa-kelmas oroliga (120-140 bosh qulon) keltirildi. 1982-yilda Orol dengizida ekologik vaziyatning yomonlashuvi, dengiz suvining shoʻrlanishi va chuchuk suvning yetishmasligi sababli podaning bir qismi asta-sekin Betpoqdala choʻlining sharqiy tomoniga va Orolning Ili daryosi oʻng qirgʻogʻiga koʻchirildi. 1990-yillarning oxirida orol qirgʻoqqa qoʻshilgach, qulonlarning qolgan qismi suv orqali katta yer qismiga koʻchib oʻtdi. 2005-yilda qulonlar soni 179 ta edi[2].
Kichik populyasiyalar Turkmanistonning Koplonqir platosida va Meana va Chaacha qishloqlari yaqinida, Qozogʻistonda esa 2690 boshli qulonlar, Oltin-Emal davlat milliy bogʻi va Andasoy buyurtmaxonalarida 1000 ga 8,8 bosh qulonlar yashaydi. Askaniya-Nova qoʻriqxonasida va Ukrainaning Biryuchi orolida 150 ga yaqin qulonlar saqlanadi.
Sobiq SSSRdan tashqarida Eron, Afgʻoniston, Moʻgʻuliston, Shimoliy-Gʻarbiy Xitoyda keng tarqalgan.
Shuningdek, qulonlar Oʻrta Osiyoning yarim choʻllarida yashaydi, kam sonli turi faqat qoʻriqxonalarda saqlanadi. Daydi qulonlar XX asrning 1930-yillargacha Ili daryosi, koʻl qirgʻoqlari boʻylab Balxash, Charin daryosi boʻyi, Toʻraaygʻir tepaligida Jetisuda uchragan edi. Mahalliy toponimlar bu yerda qadim zamonlardan buyon qulonlar yashab kelganligini ovoza etishadi. Malaysari tepaligi hududidagi Qulonboshi (Qulonning boshi) togʻida, Chu daryosida afsonaga koʻra "oxirgi besh qulon ta’qibdan qochib qutulgan". Shu bois bu tepalik Besqulon (Besh qulon) deb nom olgan. Olmaota viloyati hududida petroglifli traktatlarda qulonlarning koʻplab tasvirlari mavjud.
Yashash joyi tahrir
Tekislikdagi choʻllar va yarim choʻllar, togʻ etaklarida, Turkmanistonda dengiz sathidan 300-600 metr balandlikdagi yarim choʻl tekisliklarida va adirlarning mayin yonbagʻirlarida yashaydi. Mustahkamlashmagan qumli joylardan chetda yuradi. Oʻtmishda yoz faslida mavsumiy koʻchish davrida boshoqli va har xil oʻtli choʻllarda yashagan.
Kenja turlari tahrir
Qulanlarni kichik turlarga taqsimlash boʻyicha juda koʻp kelishmovchiliklar mavjud. Qadimgi ilmiy ishlarda qulonlarning yettita turi ajratib turadi, ular asosan kenja turlar hisoblanadi. Koʻpgina zoologlar kiangni alohida tur deb hisoblashadi, chunki u umumiy xususiyatlardan eng katta nomukamallikka ega. Biroq, umuman olganda, quyida sanab oʻtilgan barcha kenja turlar bir xil turga tegishli.
- Onagr yoki eroncha qulon[3] (E. h. onager), Shimoliy Eron
- Turkman quloni (E. h. kulan), Qozogʻiston, Turkmaniston
- Moʻgʻul qulon[3] (E. h. hemionus), Moʻgʻuliston
- Hindiston quloni[3] (E. h. xur), janubiy Eron, Pokiston, shimoli-gʻarbiy Hindiston
- Kiang[3] (E. h. kiang), gʻarbiy Xitoy, Tibet
- † Anadolu quloni (E. h. anatoliensis), Turkiya
- † Suriya quloni[3] (E. h. hemippus), Suriya, Mesopotamiya, Arabiston yarim oroli
Manbalar tahrir
- ↑ Бабур-наме, c.208
- ↑ Димеева Л. „Государственный природный заповедник Барсакельмес“,. Заповедники Средней Азии и Казахстана. Алматы: Тетис, 2006 — 39—40 bet.
- ↑ 3,0 3,1 3,2 3,3 3,4 Фишер Д., Саймон Н., Винсент Д. Красная книга. Дикая природа в опасности / пер. с англ., под ред. А. Г. Банникова. — М.: Прогресс, 1976. — С. 137—140. — 478 с.
Adabiyotlar tahrir
- Сотников В. Л.. Кулан, Редкие и исчезающие животные Казахстана. Алма-Ата: Кайнар, 1986.
- Барышников Г. Ф., Тихонов А. Н. Млекопитающие фауны России и сопредельных территорий. Копытные. Непарнопалые и парнопалые (свиные, кабарговые, оленевые). — Санкт-Петербург: «Наука», 2009. — С. 20—27. — ISBN 978-5-02-026347-5, 978-5-02-026337-6
- Ливанова Т. К. Лошади. — М.: ООО «Издательство АСТ», 2001. — 256 с. — ISBN 5-17-005955-8