Vikipediya

Tyananmen maydoni

Tyananmen maydoni (/ˈtjɛnənmən/; xàn'ānmén; Pinyin: Tiān'ānmén; Vayd-Jayles: Tʻien1-an1-mên 2) — Xitoyning Pekin shahri markazidagi shahar maydoni boʻlib, uni Taqiqlangan shahardan ajratib turadigan shimolda joylashgan Tyananmen ("Samoviy tinchlik darvozasi") shahri nomi bilan atalgan. Maydonda «Xalq Qahramonlari» yodgorligi, Xalqlar Zali, Xitoy Milliy muzeyi va Mao Szedun maqbarasi joylashgan. Mao Tsedun 1949-yil 1-oktabrda maydonda Xitoy Xalq Respublikasi tashkil topganini e’lon qildi; bu voqeani bayram sifatida har yili ushbu maydonda nishonlanadi.[1] Tyananmen maydonining oʻlchami 765x282 metr (215 730 m² yoki 53,31 akr)ni tashkil qiladi.[2] Bu maydon katta madaniy ahamiyatga ega, chunki u Xitoy tarixidagi bir qancha muhim voqealar sodir boʻlgan joydir. Xitoydan tashqarida, maydon 1989-yildagi norozilik namoyishlari va harbiy bosqin bilan yakunlangan qirg'in bilan mashhur boʻlib, u „Tyananmen maydonidagi qirgʻin“ yoki „4-iyun qirgʻini“ deb ham ataladi.[3][4][5]

Tyananmen maydoni

Tarixi tahrir

 
20-asr boshlarida Tyananmen maydoni, Chjenyangmen darvozasidan (Qianmen darvozasi) Xitoy darvozasi tomondan qaralganda, keyinchalik 1954-yilda olib tashlangan, hozirgi Mao Zedun maqbarasi oʻrnida. Xitoy darvozasidan keyin “ming qadam yoʻlagi” koʻrinib turibdi, uzoqda esa Tyananmen darvozasi.

Tyananmen ("Samoviy tinchlik darvozasi") imperator shahri devoridagi darvoza boʻlib,1415-yilda Min sulolasi davrida qurilgan. 17-asrda Li Zicheng qoʻzgʻolonchi kuchlari va Manjurlar boshchiligidagi Tsin sulolasi qo'shinlari oʻrtasidagi janglar darvozaga katta zarar yetkazdi. Tyananmen maydoni 1651-yilda loyihalashtirilgan va qurilgan, 1950-yillarda esa toʻrt barobar kengaytirilgan.[6][7]

Tarixda "Buyuk Min darvozasi" nomi bilan mashhur boʻlgan Imperator shahrining janubiy darvozasi maydon markaziga yaqin joylashgan. U Qing sulolasi davrida "Buyuk Qing darvozasi", Respublika davrida esa "Xitoy darvozasi" deb oʻzgartirildi. Pekindagi Tyananmen va Chjenyan darvozasi kabi boshqa darvozalardan farqli oʻlaroq, bu sof tantanali darvoza boʻlib, uchta arkaga ega, ammo qoʻrgʻonlari boʻlmagan, uslubi Min qabrlarida topilgan marosim darvozalariga oʻxshash edi. Bu darvoza “Xalq darvozasi” sifatida alohida maqomga ega boʻlganini uning ketma-ket nomlaridan ham koʻrish mumkin. Odatda, imperator oʻtganida ochilib, qolgan vaqtlarda yopiq boʻlgan. Umumiy harakat mos ravishda maydonning gʻarbiy va sharqiy chekkalaridagi yon darvozalarga yo'naltirilgan. Panjara bilan oʻralgan ushbu maydonda harakatlanishning bu kabi xilma-xilligi tufayli darvoza janubida katta "Shaxmat toʻri koʻchalari" deb nomlangan gavjum bozor paydo bo'ldi.

 
Tyananmen maydonining ramziy tasviri. 1919-yil 4-may

1860-yilda, Ikkinchi afyun urushi paytida, ingliz va fransuz qoʻshinlari Pekinni egallab olib, darvoza yonida lager quradilar va qisqa vaqt ichida darvoza va Taqiqlangan shaharni yoqib yuborish haqida oʻylashdi. Oxir-oqibat, ular Taqiqlangan shaharni saqlab qolishga va uning oʻrniga Eski yozgi saroyni yoqib yuborishga qaror qilishdi. Oxir-oqibat, imperator Syanfen Gʻarb davlatlariga kazarma qoʻshinlarini joylashtirishga va keyinchalik bu hududda diplomatik missiyalar oʻrnatishga ruxsat berishga rozi boʻldi, shuning uchun maydonning sharqida Elchilar kvartallari bor edi. 1900-yilda Bokschilar qoʻzgʻoloni boʻlayotgan paytida Sakkiz Millat Alyansi kuchlari Pekinni qamal qilganda, ular ofis majmualariga jiddiy zarar yetkazdilar va bir nechta vazirliklarni yoqib yubordilar. Bokschilar qoʻzgʻoloni tugagandan soʻng, bu hudud Sakkiz Millat Alyansi oʻz harbiy kuchlarini yigʻish uchun maydonga aylandi.

Tyananmen maydonining ichidan koʻrinishi, 2017-yil.
 
Tyananmen maydonining aerokosmik tasviri 1958–1959-yillar.

1954-yilda Xitoy darvozasi buzib tashlandi, bu esa maydonni kengaytirish imkonni berdi. 1958-yil noyabr oyida Tyananmen maydonini kengaytirish boshlandi va ishlar 11 oydan soʻng, 1959-yil avgustida yakunlandi. Bu Mao Zedongning maydonni 500 000 dan ortiq odamni sigʻdira oldigan dunyodagi eng katta va eng ajoyib maydonga aylantirish haqidagi fikri asosida boʻldi. Bu jarayonda koʻplab turar-joy binolari va boshqa inshootlar buzib tashlandi.[8] Uning janubiy chekkasida Xalq qahramonlari haykali oʻrnatildi. Shu bilan birga, 1958-1959-yillarda Xitoy Xalq Respublikasining (XXR) oʻn yilligini nishonlash uchun qurilgan o'nta buyuk binolarning bir qismi sifatida maydonning gʻarbiy tomonida Xalq majlislari zali va sharqiy tomonida Inqilobiy tarix muzeyi (hozirgi Xitoy Milliy muzeyi) qad rostlagan.[8]

XXRning birinchi oʻn yilligining har yili Milliy kun (1-oktabr) bayrami ongli ravishda Bolsheviklar inqilobi Sovet bayramiga taqlid qilib, Tyananmen maydonida katta harbiy parad bilan nishonlandi. "Buyuk sakrash" falokatidan soʻng, XKP har 10 yilda bir marta harbiy parad bilan katta bayram qilishni, xarajatlarni kamaytirib, har yili kichikroq Milliy kun bayramini nishonlashga qaror qildi. Biroq, Madaniy inqilobning tartibsizliklari 1969-yil Milliy kun bayramida (1966 va 1970-yillarda u yerda paradlar ham boʻlib oʻtgan) parad boʻlishiga deyarli toʻsqinlik qildi. Oʻn yil oʻtgach, 1979-yilda XKP yana keng koʻlamli bayramni oʻtkazmaslikka qaror qildi, bu Den Syaopin hokimiyatni mustahkamlayotgan va Xitoyning Vyetnam bilan chegara urushida qarshilik koʻrsatayotgan bir paytga keldi. 1984-yilga kelib, vaziyat ancha yaxshilangan va barqarorlashgani sababli, XXR 1959-yildan beri birinchi marta harbiy parad oʻtkazdi. 1989-yil oktabr oyida Tyananmen maydonidagi xunrezlikdan soʻng bu kabi tadbirlar oʻtkazilmadi, ammo harbiy paradlar 1999 va 2009-yillarda XXR tashkil topganining 50 va 60 yilligi munosabati bilan oʻtkazildi. 2015-yil 8-may kuni Ikkinchi jahon urushi tugaganining 70 yilligiga bagʻishlangan harbiy parad ham boʻlib oʻtdi.

1971-yilda Karl Marks, Fridrix Engels, Vladimir Lenin, Iosif Stalin, Sun Yatsen va Mao Tsedunning katta portretlari oʻrnatildi, ularni rassom Ge Syaoguang chizdi, shuningdek u Maoning mashhur «Osmon Tinchlik darvozasi» ustida osilgan portretini ham muallifidir. 1980-yilda, Mao vafotidan keyin siyosiy mafkuraning pasayishi bilan, portretlar olib tashlandi va bundan buyon faqat Mehnat kuni (1-may) va Milliy bayramdagina namoyish etildi. 1988-yilda XKP rahbariyati milliy bayramlarda faqat Sun va Mao portretlarinigina namoyish etishga qaror qildi.

Mao vafotidan bir yil oʻtgach, maydonning shimoliy-janubiy asosiy oʻqi boʻylab sobiq Xitoy darvozasi oʻrniga maqbara qurilgan. Ushbu loyiha munosabati bilan maydon yanada kengaytirildi va toʻliq toʻrtburchaklar shaklga ega boʻldi va 600 000 kishini sigʻdira oladigan darajaga yetdi.[8]

Maydonning shahar konteksti 1990-yillarda uning yaqinida Milliy Buyuk Teatrning qurilishi va Milliy muzeyning kengayishi bilan oʻzgartirildi.[8]

Panorama tahrir

 
Shimoldan qaraganda Tyananmen darvozasi minorasi tepasida joylashgan Tyananmen maydoni panoramasida Changan xiyoboni, Xalq qahramonlari yodgorligi va fon markazida Mao Tszedun maqbarasi, chapda Xitoy Milliy muzeyi va oʻngda «Katta Xalq zali». (yorliqlar uchun sichqonchani ustiga bosing)
 
Tyananmen maydoning 180° li panorama tasviri

Konfiguratsiya tahrir

 
Tyananmen maydonining sunʼiy yoʻldosh tasviri (1967-yil 20-sentabr), shimoldagi Tyananmen darvozasi. 1970-yillarda ushbu rasmda koʻrsatilgan maydonning janubidagi binolarni darhol buzish orqali ochiq maydonni kengaytirish boʻyicha keyingi ishlar amalga oshirildi.

Tashkil topganidan beri ommaviy yigʻinlar oʻtkaziladigan joy sifatida foydalanilgan unda balandligi 38 metrli (125 ft) — "Xalq qahramonlari yodgorligi" va "Mao Tsedun maqbarasi" bilan ajralib turadi.[6] Maydon ikkita qadimiy, ulkan darvoza oʻrtasida joylashgan: shimolda Tyananmen va janubda Jengyangmen (koʻproq «Qianmen» nomi bilan mashhur). Maydonning gʻarbiy tomoni boʻylab Buyuk xalqlar zali, sharqiy tomonida esa Xitoy Milliy muzeyi joylashgan (1919-yildan oldingi Xitoy tarixiga bagʻishlangan). 1989-yilda oʻrnatilgan gʻarb ramzini ifodalovchi Ozodlik haykali mashʼalani maydon uzra ushlab turadi.[9] Paradlar uchun foydalaniladigan Changan koʻchasi Tyananmen va maydon oʻrtasida joylashgan. Maydonning sharqiy va gʻarbiy chekkalari daraxtlar bilan oʻralgan, lekin maydonning oʻzi ochiq, na daraxtlar, na oʻrindiqlar (skameykalar) bor. Maydon videokameralar bilan jihozlangan katta chiroq ustunlari bilan yoritilgan. Uni politsiyachilar qattiq nazorat qiladi.

Voqealar tahrir

Tyananmen maydonida koʻplab siyosiy tadbirlar va talabalar norozilik namoyishlari sodir boʻlgan.

Bu yerda sodir boʻlgan eng diqqatga sazovor voqealar 1919-yil 4-may harakati paytidagi norozilik namoyishlari, 1949-yil 1-oktabrda Mao Tsedun tomonidan Xitoy Xalq Respublikasining eʼlon qilinishi, 1976-yilda Chjou Enlay oʻlimidan keyin Tyananmen maydonidagi norozilik namoyishlari va Xu Yaobang oʻlimidan keyin 1989-yildagi Tyananmen maydonidagi harbiylar tomonidan bostirilgan va yuzlab, balki minglab tinch aholi vakillarining oʻlimiga olib kelgan norozilik namoyishlari hisoblanadi.[10] Ushbu norozilik namoyishlari paytidagi sodir boʻlgan eng mashhur voqealardan biri, bir odam harakatlanayotgan tanklar qatori roʻparasida turib, harakatlanishdan bosh tortgani, maydon yaqinidagi Changan koʻchasida xibsga olinganidir.

 
Tyananmen maydonidagi xavfsizlik videokameralari bilan jihozlangan katta yoritish ustunlari.

Boshqa muhim voqealar: 1984-yil Xitoy Xalq Respublikasining 35 yilligiga bagʻishlangan harbiy parad, u Den Syaopinning hokimiyat tepasiga kelishiga toʻgʻri keldi; 1999-yil Xitoy Xalq Respublikasining 50 yilligiga bagʻishlangan harbiy paradlar; 2001-yilda Tyananmen maydonidagi oʻz-oʻzini yoqib yuborish hodisasi; 2009-yilda Xitoy Xalq Respublikasining 60-yilligiga bagʻishlangan harbiy paradlar, 2013-yilda esa avtomobil piyodalarni bosib ketgani bilan bogʻliq hodisa shular jumlasidandir.

Kirish tahrir

Shahar markazida joylashgan maydonga jamoat transporti orqali osongina kirish mumkin. Pekin metrosining 1-liniyasi Changan prospektidagi maydonning Gʻarbiy Tiananmen va Sharqiy Tyananmendagi stantsiyalarda toʻxtaydi. 2-liniyaning Qianmen stantsiyasi maydondan janubda joylashgan.

1, 5, 10, 22, 52, 59, 82, 90, 99, 120, 126, 203, 205, 210 va 728-sonli shahar avtobuslari Maydon shimolida toʻxtaydi. 2, 5, 7, 8, 9, 17, 20, 22, 44, 48, 53, 54, 59, 66, 67, 72, 82, 110, 120, 126, 301, 337, 608, 76-avtobuslar, 729, 901, 90, 2, 4 va 7 Maydonning janubida toʻxtaydi.

Maydon odatda jamoatchilik uchun ochiq, ammo qattiq xavfsizlik nazorati ostida boʻladi. Kirishdan oldin tashrif buyuruvchilar va ularning buyumlari tintuv qilinadi, bu Xitoyning koʻplab sayyohlik joylarida odatiy holdir, garchi maydon biroz gʻayrioddiy boʻlsa-da, mahalliy tashrif buyuruvchilarning koʻpincha shaxsiy hujjatlari tekshiriladi va ularning tashrifining maqsadi soʻraladi. Hududda oddiy kiyimdagi, ham uniforma kiygan politsiya xodimlari patrul qiladi. Agar namoyishchi oʻzini-oʻzi yoqib yuborishga urinsa, alangani oʻchirish uchun hududda koʻplab oʻt oʻchirish moslamalari oʻrnatilgan.

Rasmlar galereyasi tahrir

  •  
    Tyananmen maydonining shimoliy tomonidan qaraganda
  •  
    Maydonning sharqiy qismidagi Xitoy Milliy Muzeyi
  •  
    Maydonning gʻarbiy qismidagi Katta Xala Zali
  •  
    Jengyangmen minorali darvozasi
  •  
    Maydon markazidagi Xalq Qaxramonlari yodgotligi va Mao Tsedung maqbarasi
  •  
    Xalq Qaxramonlari yodgotligi
  •  
    Mao Tsedung maqbarasi
  •  
    Tyananmen maydonidagi Mao maqbarasi oldidagi yodgorlik
  •  
    1949-yil 1-oktabrda Xitoy Xalq Respublikasining tashkil topish marosimida qatnashayotgan talabalar.
  •  
    Tyananmen maydonidagi vaqtinchalik yodgorlik Xitoy Kommunistik partiyasining 90 yilligi. 2011-yil
  •  
    2008-yil 19-may kuni 2008-yil Sichuan zilzilasi qurbonlari uchun milliy motam
  •  
    Talabalar Tyananmen maydonida namoyishga toʻplanishmoqda, taxminan 1917–1919-yillar.

Manbalar tahrir

  1. ↑ The Columbia Encyclopedia, 6th ed
  2. ↑ „Maydon“.
  3. ↑ Miles, James. „Tiananmen killings: Were the media right?“. BBC News (2-iyun 2009-yil).
  4. ↑ Wong, Jan (1997) Red China Blues, Random House, p. 278, ISBN 0385482329.
  5. ↑ „Tiananmen Square protest death toll 'was 10,000'“. BBC News (23-dekabr 2017-yil).
  6. ↑ 6,0 6,1 Safra, J. (Ed.). (2003). Tiananmen Square. In New Encyclopædia Britannica, The (15th ed., Chicago: Vol. 11). Encyclopædia Britannica INC. p. 752. Britannica Online version
  7. ↑ „Maydon“.
  8. ↑ 8,0 8,1 8,2 8,3 Li, M. Lilliam; Dray-Novey, Alison J.; Kong, Haili (2007) Beijing: From Imperial Capital to Olympic City, Palgrave, ISBN 978-1-4039-6473-1
  9. ↑ Roberts, J. M. (John Morris), 1928–2003.. History of the world. New York: Oxford University Press, 1993. ISBN 0-19-521043-3. OCLC 28378422. 
  10. ↑ Wong, Jan. Red China Blues. Random House, 1997 — 278 bet. 

Havolalar tahrir 

"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Tyananmen_maydoni&oldid=3720662" dan olindi