Vikipediya

Yugoslaviya qirolligi

Yugoslaviya qirolligi - Bolqon yarim orolining shimoli-g'arbiy qismida 1929—1941-yillarda (rasmiy ravishda 1945-yilgacha) yangi Sloveniya, Xorvatiya, Serbiya, Chernogoriya, Bosniya va Gersegovina va Shimoliy Makedoniya hududidagi davlatlarini o'z ichiga olgan qirollik sanaladi. „Yugoslaviya“ nomi 1929-yil 4-oktabrda qirol Aleksandr I tomonidan davlat toʻntarishi va diktatura oʻrnatilgandan keyin 1929-yil 6-yanvarda qabul qilingan. Bungacha, u 1918-yil 1-dekabrdan boshlab, mamlakat Serblar, Xorvatlar va Slovenlar Qirolligi deb atalar edi.

Tarixi tahrir

Bu davrda qirol hukmronligi avtoritar-konservativ tendensiyalarga ega boʻlgan edi. Yugoslaviya Qirolligi millatlararo nizolar va parchalanish xavfining oldini olish uchun asosiy janubiy slavyan xalqlarining birortasining yashash hududiga mos kelmaydigan viloyat hududlriga (banovinlarga) boʻlinib tashlangan edi.

Bu etnik tafovutlar va assimilyatsiyani yoʻq qilish mafkuralarig toʻgʻri kelar edi.

1929-yil 6-yanvarda qirol Aleksandr I Karageorgievich oʻzining diktaturasini oʻrnatgan, barcha siyosiy partiyalarni taqiqlagan va yangi hukumat rahbarini tayinlagan manifestini eʼlon qildi. Faqat 1931-yil 3-sentabrda qirol mamlakatga yangi konstitutsiya maqomini berdi va parlament saylovlariga ruxsat qilindi. Yugoslaviya Radikal Dehqon demokratiyasini tuzdilar (1933-yil 20-iyulda u Yugoslaviya milliy partiyasi deb oʻzgartirildi).

1932-yil 7-noyabrda Dehqon-demokratik koalitsiya koʻp millatlilik va Yugoslaviyaning federallashuvi bilan bogʻliq boʻlgan boʻgan bir qancha qarorlar qabulq ildilar[1]. Bunga javoban, ushbu hujjatni birinchi boʻlib imzolagan koalitsiya rahbari Vladko Machek 1933-yilda hibsga olindi.

1934-yilda Xorvatiya Ustaše tomonidan uyushtirilgan qirol Aleksandrning oʻldirilishidan oldin, Yugoslaviya Gʻarbiy Yevropaning demokratik kuchlari bilan ittifoq tuzishga qaratilgan edi(u Kichik Antanta deb ataladigan bir qismi edi). Qirolning oʻlimidan va knyaz-gubernator Pavel hokimiyatga kelganidan soʻng, davlat hamdardligiga qaramay Pol Britaniyaga, Germaniya va Italiya bilan yaqinlasha bordi.

Bundan tashqari, milliy siyosat oʻzgartirildi — xorvatlar rahbari Macek 1934-yilda allaqachon ozod qilingan edi va 1939-yil 26-avgustda Tsvetkovich-Machek kelishuvi asosida Xorvatiya qirollik tarkibida alohida banovina sifatida avtonomiya nomini oldi.

1941-yil mart oyida Yugoslaviya hukumati Germaniya boshchiligidagi Berlin paktiga qoʻshilish toʻgʻrisida Vena protokolini imzoladi va bu mamlakatda keng tarqalgan norozilik harakatiga sabab boʻldi. 27-mart kuni hukumat agʻdarildi.

1941-yil 6-aprelda Germaniya va uning ittifoqchilari qoʻshinlari Yugoslaviyaga hujum qilib, Yugoslaviya operatsiyasi paytida mamlakat hududini bosib oldilar va boʻlaklarga boʻlib tashladilar. Ustasha boshchiligida mustaqil Xorvatiya davlati (Bosniyani ham nazorat qilgan) tuzildi; mamlakat hududining bir qismi Germaniya va Italiyaga oʻtdi va ushbu hududlarda serb genotsidi boshlandi. Yugoslaviyada xalq ozodlik kurashi avj oldi. Unga, bir tomondan, Josev Bro Tito kommunistlari (1919-yilda tashkil etilgan Yugoslaviya Kommunistik partiyasi), ikkinchi tomondan, D. Mixaylovich boshchiligidagi monarxistlari parlamentlar aaro nizolar qilishdi. Mamlakatning shimoli-sharqiy qismi 1944-yilda Sovet qoʻshinlari va YXOA (Yugoslaviya Xalq ozodlik armiyasi) qoʻshma harakatlari natijasida ozod qilingan. 1945-yil 15-mayga kelib Yugoslaviya armiyasi Yugoslaviyani ozod qildi. 1945-yil 29-noyabrda Yugoslaviya Federativ Xalq Respublikasi eʼlon qilindi.

Davlat tuzilishi tahrir

Davlat hokimiyatining oliy organi — xalq tomonidan 4 yil muddatga saylanadigan Milliy majlis (Narodna Skupshtina), davlat boshligʻi — qirol (Kral̂), ijro etuvchi organ — Vazirlar Kengashi (Mistarski Savet), qirol tomonidan tayinlanadigan vazirlar va vazirlar kengashining raisidan iborat edi.

Siyosiy partiyalar tahrir

  • Yugoslaviya xalq harakati Zbor (Yugosloviya xalq pokreti „Zbor“) — oʻta oʻng, serb fashisti
  • Yugoslaviya radikal ittifoqi
  • Yugoslaviya milliy partiyasi (Jugoslovenska natsionalna stranka) — konservativ, monarxist
  • Xalq radikal partiyasi (Narodna Radical Stranka) — konservativ, serb millatchi partiyasi.
  • Sloveniya Xalq partiyasi (Slovenska ljudska stranka) — xristian-demokratik, avtonomist
  • Chernogoriya federalistik partiyasi (Crnogorska federalistička stranka) — agrar, avtonomist
  • Demokratik partiya (Demokratska stranka) — liberal, markazchi
  • Mustaqil demokratik partiya (Samostalna democratska stranka) — ijtimoiy liberal
  • Xorvatiya dehqonlar partiyasi (Hrvatska seljačka stranka) — markazchi chap, agrar, avtonomist
  • Yugoslaviya Sotsialistik partiyasi (Yugoslaviya Sotsialistik partiyasi) — sotsial-demokratik
  • Yugoslaviya Kommunistik partiyasi (Yugoslaviya Kommunistik partiyasi) (yuridik qanot — Yugoslaviya mustaqil ishchilar partiyasi) — marksistik-leninchi
  • Germaniya partiyasi (Nemačka Stranka, Deutsche Partei) — Voyvodinada maʼlum taʼsirga ega edi.

Maʼmuriy boʻlinish tahrir

 
1920—1922-yillarda Serblar, Xorvatlar va Slovenlar Qirolligining Banovinalari
 
1922—1929-yillarda Serblar, Xorvatlar va Slovenlar Qirolligining 33 ta hududi taʼsvirlangan.

Yugoslaviya hududi banovinalarga boʻlingan. Viloyatlarning vakillik organlari — viloyat majlislari (oblastna skupshtina), viloyat qoʻmitalariga boʻlingan.

Davlat tarkibiga quyidagilar kiradi:

  1. Drava banovina
  2. Dengiz boʻyidagi banovina
  3. Zeta banovina
  4. Savskaya banovina
  5. Moraviya banovina
  6. Vrbava banovina
  7. Drina banovina
  8. Vardar banovina
  9. Dunay banovina
  10. Xorvatiya banovina — 1939-yilda Primorskaya va Sava banovinalari ittifoqi tomonidan yaratilgan, avtonomiyaga ega edi.
  11. Belgrad shahri — Zemun va Pancevo shaharlari bilan birgalikda banovinalardan mustaqil alohida maʼmuriy-hududiy birlikni tashkil qilgan.

Iqtisodiyoti tahrir

Yugoslaviya mintaqalarida rivojlanish darajasi keskin farq qilar edi. Shimoliy banovinalar (Dravskaya, Primorskaya va Dunay), asosan zamonaviy Sloveniya, Xorvatiya va Voyvodina hududlarida joylashgan boʻlib, iqtisodiy rivojlanishning yuqori darajasi bilan ajralib turardi. U yerda tugʻilish darajasi ancha past va temir yoʻl tarmogʻi janubiy Bosniya, Makedoniya, Chernogoriya va Kosovoga qaraganda zichroq edi[2]. Qirol hokimiyati barcha hududlarni birlashtirishga, ularning rivojlanish darajasini tenglashtirishga harakat qilar edi. Buning uchun 1938-yilda rivojlanmagan hududlarni subsidiyalash uchun maxsus fond tashkil etildi[3]. Bundan tashqari, davlat shimoliy viloyatlar aholisini janubga koʻchirishni moliyaviy qoʻllab-quvvatlay boshladi[3].

Qishloq xoʻjaligi tahrir

Yugoslaviya ishchilarining toʻrtdan uch qismi qishloq xoʻjaligida ishlagan. Tijoriy fermerlar kam edi, ularning aksariyati hali ham tirikchilik bilan shugʻullanuvchi dehqonlar edi. Janubda dehqonlar ayniqsa qashshoq yashar edilar, ular tepalik, taqir hududda isteʼqomat qilishar edi. Shimoldan boshqa yirik mulklar yoʻq edi va ularning barchasi xorijliklarga tegishli edi. 1919-yilda yangi Yugoslaviya davlati tomonidan amalga oshirilgan birinchi harakatlardan biri chet elliklarning, xususan, quruqlikdagi vengerlarning mulklarini yoʻq qilish edi. Yugoslaviya iqlimi nisbatan quruq edi. Ichki aloqalar yomon edi, Birinchi jahon urushidan koʻrilgan zarar katta edi, ammo kamdan-kam istisnolardan tashqari, qishloq xoʻjaligi texnika yoki boshqa zamonaviy qishloq xoʻjaligi texnologiyalaridan mahrum edi.

Ishlab chiqarish tahrir

Ishlab chiqarish Belgrad va boshqa yirik aholi punktlari bilan chegaralanib, asosan ichki bozor uchun ishlab chiqarilgan kichik korxonalardan iborat edi. Yugoslaviya Adriatik portlarining tijorat salohiyati behuda ketdi, chunki mamlakatda yuk tashish sanoatini boshqarish uchun texnik salohiyat yoq edi. Boshqa tomondan, mamlakatda foydali qazilmalarning koʻpligi tufayli togʻ-kon sanoati yaxshi rivojlangan boʻlsa-da, lekin u asosan xorijliklarga tegishli boʻlgani va boshqarayotganligi sababli mahsulotning katta qismi eksport qilinardi edi. Yugoslaviya Sharqiy Yevropada Bolgariya va Albaniyadan keyin uchinchi eng sust rivojlangan davlatlardan biriga aylanib qolgan edi.

Qarz tahrir

Yugoslaviya 1920-yillarda Gʻarbdan katta miqdorda qarz olgan Sharqiy Yevropaning eng katta davlati edi. Buyuk Depressiya davrida, 1929-yildan boshlab, Gʻarb kreditorlari Yugoslaviyadan qarzlarini undirishdi boshladi ammo yugoslavlar qarzlarini toʻlay ola olmadi. Pulning bir qismi poraxoʻrlik bilan yoʻqolgan, garchi uning katta qismi fermerlar tomonidan ishlab chiqarish va eksport salohiyatini oshirishga sarflangan boʻlsa ham. Biroq, qishloq xoʻjaligi eksporti har doim oʻzgaruvchan istiqbol boʻlib kelgan, chunki ularning eksport daromadlari jahon bozoridagi oʻzgaruvchan narxlar bila juda bogʻliq edi. Buyuk Depressiya dehqonlar bozorining qulashiga olib keldi, chunki global talab keskin pasaydi va mamlakatlar hamma joyda savdo toʻsiqlarini oʻrnatishni boshlaganda eksportga yoʻnaltirilgan fermerlar uchun vaziyat yanada yomonlashdi. Birinchi jahon urushidan keyingi dastlabki yillarda Italiya Yugoslaviyaning asosiy savdo sherigi edi, ammo 1922-yilda Benito Mussolini hokimiyat tepasiga kelishi bilan taʼminot toʻxtatildi. 1930-yillarning iqtisodiy tang ahvoliga tushib qolgan Yugoslaviya oʻzining natsistlar Germaniyasiga natijada qaram boʻlib qoldi.

Pul tahrir

Pul birligi — dinor taqdim joriy etilgan edi.

  • 50 juft, 1 va 2 dinorlik mis-nikel tangalar[4],
  • 5, 10, 20, 50, 100 va 1000 dinorlik banknotalar[5][6].

Etnik guruhlar tahrir

Kichik oʻrta sinf yirik aholi punktlarida joylashgan boʻlib, qolganlarning deyarli barchasi qishloq xoʻjaligi bilan shugʻullanadigan dehqonlar edi. Eng katta etnik guruh serblar, undan keyin xorvatlar, slovenlar, bosniyalik musulmonlar, makedoniyaliklar va albanlar edi. Din xuddi shu naqshga amal qildi, aholining yarmi pravoslav nasroniylikka, taxminan 40% katoliklarga va qolganlari musulmonlar dini vakillari edi. Bunday koʻp tilli mamlakatda keskinliklar tez-tez boʻlib turardi, lekin ayniqsa serblar va xorvatlar oʻrtasida etnik nizolar tez tez boʻlib turar edi. XX asrning boshlarida makedoniyaliklar 1919-yilgi Parij tinchlik konferensiyasigacha xalqaro hamjamiyat tomonidan asosan bolgarlarning mintaqaviy xilma-xilligi sifatida qaralgan.

Slovenlar din va madaniyat jihatidan xorvatlarga yaqinroq edi. Xususan, ular oʻz xalqini shakllantirish uchun juda oz sonli ekanligini bilishardi.

Asosan musulmon bosniyaklar Belgraddan baʼzi imtiyozlardan bahramand boʻlishgan, lekin har doim oʻz qoʻshnilari, ayniqsa serblar tomonidan qattiq yomon koʻrishgan va slavyan millatiga qaramay, „turklar“ nomi bilan tanilgan edi. Albanlar serb-xorvat tilini bilmasliklari sababli yomon ahvolga tushib qolishgan edi. Yugoslaviyadagi barcha musulmonlar keng qamrovli taʼqib va kamsitishlarga duchor boʻlib kelgan. Mamlakatning baʼzi hududlariga shaxsiy maqom boʻyicha islom huquqining anklavlari sifatida mavjud boʻlishiga ruxsat berildi, bu Yugoslaviya musulmon aholisi uchun imtiyoz deb bilishar edi.

Boshqa etnik ozchiliklar orasida italyanlar, ruminlar, nemislar, vengerlar va yunonlar bor edi. Ruminiyaliklardan tashqari, Yugoslaviya hukumati ularga oʻzlarining tili, madaniyati yoki siyosiy avtonomiyalarini hurmat qilish boʻyicha alohida munosabat bildirmadi. Bir necha ming yahudiy asosan yirik shaharlarda yashagan; ular yaxshi assimilyatsiya qilingan va antisemitizm bilan jiddiy muammo yoʻq edi.

Taʼlim tahrir

Yugoslaviya aholisining katta qismi savodsiz xalq edi. 1931-yildagi aholini roʻyxatga olish maʼlumotlariga koʻra, butun Yugoslaviyadagi savodsiz aholining ulushi 44,6% ni tashkil etgan (1921-yilda bu koʻproq edi — 51,5%)[7]. Savodsiz aholining ulushi banovinaga qarab juda xilma-xil edi. Bu Sloveniya yerlarida (Dravska banovina) eng past boʻlgan, bu yerda 1931-yilda aholining atigi 5,5% savodsiz edi, bu Belgraddagining deyarli yarmini tashkil etar edidi (1931-yilda u yerda aholining 10,9% savodsiz edi)[8]. Butun aholi orasida savodsizlarning eng yuqori ulushi 1931-yilda asosan makedoniyalik Vardar (70,9%) va Bosniyalik Vrbas (72,6%) banovina[9] ga toʻgʻri kelgan. Dastlab maktab taʼlimida mintaqaviy tafovutlar mavjud edi. 1929-yilda davlat maktablari toʻgʻrisida qonun qabul qilindi, unda "serb-xorvat-sloven" tilida oʻqitish va butun mamlakat uchun yagona dastur boʻyicha 14 ta maktab darsligini oʻqitish belgilandi[3].

Din tahrir

  • Serb pravoslav cherkovi asosan serb pravoslav serblari, pravoslav chernogoriya va pravoslav makedoniyaliklarni birlashtirib turgan.
  • Yugoslaviya katolik yepiskoplarining konferensiyasi asosan katolik slovenlar va xorvatlar, shuningdek, vengerlar, nemislar va Voyvodina va Prekmurye katolik slovaklarini birlashtirgan.
  • Serblar, xorvatlar va slovenlar qirolligidagi Augsburg konfessiyasining Evangelist cherkovi (Evangelička crkva Augsburškog ispovedanja u Krajevini SHS) — asosan vengerlar va Voyvodina va Prekmurjedagi nemis lyuteranlari (asosan, majyar va xorvatlar), luteriyaliklar, luteranlar, luteranlar, luteriyaliklar va Slovenlar birlashtirib turgan[10].
  • Serblar, xorvatlar va slovenlar qirolligidagi Augsburg konfessiyasining Slovak Yevangeliy cherkovi — asosan Voyvodinadagi slovak lyuteranlarini birlashtirgan (asosan magyarlashgan)[11].
  • Yugoslaviya Qirolligidagi nasroniy islohotchi cherkovi — asosan vengerlar, nemislar va Voyvodina va Prekmuryedagi kalvinist slovaklarni (asosan magyarlashgan) birlashtirgan[12].
  • Yugoslaviya oliy muftiyati asosan musulmon bosnyaklar va musulmon albanlarni birlashtirgan.
  • Yugoslaviya yahudiy jamoalari federatsiyasi (Savez jevrejskih opština Jugoslavije) asosan Sefarad kanonidagi Voyvodina (asosan magyarlashgan), Bosniya, Serbiya va Makedoniya yahudiylarini birlashtirgan.
  • Yettinchi kun adventistlari cherkovining Janubiy Yevropa Ittifoqi (Shimoliy, Janubiy va Xorvatiya eparxiyasi) ettinchi kun adventistlarini birlashtirdi.

Tashqi siyosat tahrir

Gretsiya bilan kelishuv tahrir

1923-yilda Gretsiya -Yugoslaviya konvensiyasi Belgradga Egey dengizidagi Saloniki portidagi erkin zonani 50 yilga berdi, bu Yugoslaviyaga Oʻrta yer dengiziga chiqish imkonini berdi, Adriatikani chetlab oʻtar edi. Bu zonaga Yugoslaviyadan temir yoʻl olib kelingan.

Ittifoqchi hukumat tahrir

Qirollik birinchi jahon urushidagi ittifoqchilar bilan doʻstona munosabatlarga ega edi. Bu, ayniqsa, 1920—1934-yillarda Yugoslaviya, Buyuk Britaniya va Fransiyaning anʼanaviy tarafdorlari bilan bogʻliq edi.

Kichik Antanta tahrir

1920-yildan boshlab Yugoslaviya Qirolligi Fransiya tomonidan qoʻllab-quvvatlangan Chexoslovakiya va Ruminiya bilan Kichik Antantani tuzdi. Ittifoqning asosiy maqsadi Vengriyaning Birinchi jahon urushidan keyin yoʻqotgan hududlarini qaytarib olishiga yoʻl qoʻymaslik edi. 1937-yilda Yugoslaviya va Ruminiya Germaniya tomonidan tahdid qilingan Chexoslovakiyani qoʻllab-quvvatlashdan bosh tortgach, ittifoq oʻz ahamiyatini yoʻqotdi.

Bolqon ittifoqlari tahrir

1924-yilda Yugoslaviya Qirolligi Bolqon yarim orolida muvozanatni saqlashni maqsad qilgan Gretsiya, Ruminiya va Turkiya bilan Bolqon blokini tuzdi. Alyans 1934-yil 9-fevralda rasman mustahkamlanib, „Bolqon Antantasi“ga aylandi.

Sovet-Yugoslaviya munosabatlari tahrir

Yugoslaviyaning tashqi siyosati antisovet xarakteriga ega davlatlardan biri edi. Qirollikda Yugoslaviyada oʻz kadet korpusiga ega boʻlgan oq muhojirlikning muhim qismi joylashgan edi. Yugoslaviya SSSRni faqat 1940-yilda tan oldi.

Demografiyasi tahrir

Etnik guruhlar tahrir

Yugoslaviya Qirolligining etnik tuzilishi, 1918-yil
Etnik guruh Mingda odam Jami ulush ichida (%)
Serblar 4 665 851 38.83
Xorvatlar 2 856 551 23.77
Sloveniyaliklar 1 024 761 8.53
Bosniyalik musulmonlar 727.650 6.05
Makedoniyaliklar 585.558 4.87
Boshqa slavyanlar 174.466 1.45
Nemislar 513.472 4.27
Vengerlar 472.409 3.93
Albanlar 441.740 3.68
Ruminiyaliklar 229.398 1.91
Turklar 168.404 1.40
Yahudiylar 64.159 0,53
Italiyaliklar 12.825 0,11
Boshqa 80.079 0,67
Jami 12 017 323 100.00

Manbalar tahrir

  1. ↑ Xaritonova N. A. Vneshnyaya politika Yugoslavii do ubiystva korolya Aleksandra v 1934 g. // Istoricheskie, filosofskie, politicheskie i yuridicheskie nauki, kulturologiya i iskusstvovedenie. Voprosi teorii i praktiki. — 2011. — № 7-1. — S. 185
  2. ↑ Biro L. Regionalizm i sentralizm mejdu dvumya voynami (na primere Yugoslavii). Vzglyad iz Vengrii // Slavyanskiy mir v tretem tisyacheletii. — 2013. — № 8-1. — S. 222.
  3. ↑ 3,0 3,1 3,2 Biro L. Regionalizm i sentralizm mejdu dvumya voynami (na primere Yugoslavii). Vzglyad iz Vengrii // Slavyanskiy mir v tretem tisyacheletii. — 2013. — № 8-1. — S. 225.
  4. ↑ „Королевство Сербов, Хорватов и Словенцев“. 2019-yil 24-yanvarda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2019-yil 23-yanvar.
  5. ↑ „Королевство сербов, хорватов и словенцев“. 2019-yil 23-yanvarda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2019-yil 23-yanvar.
  6. ↑ „Королевство Югославия“. 2019-yil 23-yanvarda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2019-yil 23-yanvar.
  7. ↑ Biro L. Regionalizm i sentralizm mejdu dvumya voynami (na primere Yugoslavii). Vzglyad iz Vengrii // Slavyanskiy mir v tretem tisyacheletii. — 2013. — № 8-1. — S. 223.
  8. ↑ Biro L. Regionalizm i sentralizm mejdu dvumya voynami (na primere Yugoslavii). Vzglyad iz Vengrii // Slavyanskiy mir v tretem tisyacheletii. — 2013. — № 8-1. — S. 224.
  9. ↑ Biro L. Regionalizm i sentralizm mejdu dvumya voynami (na primere Yugoslavii). Vzglyad iz Vengrii // Slavyanskiy mir v tretem tisyacheletii. — 2013. — № 8-1. — S. 223—224.
  10. ↑ „Евангелическая Христианская церковь Аугсбургского исповедания (Сербия)“. 2019-yil 2-oktyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2019-yil 23-yanvar.
  11. ↑ „Словацкая Евангелическая церковь Аугсбургского исповедания в Сербии и Черногории“. 2019-yil 2-oktyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2019-yil 23-yanvar.
  12. ↑ „Христианская Реформатская церковь в Сербии“. 2019-yil 1-noyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2019-yil 23-yanvar. 
"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Yugoslaviya_qirolligi&oldid=4099217" dan olindi