Media landshaft — 1997-yilda EJC veb-saytining kichik boʻlimi sifatida boshlangan, ammo yaqinda har bir mamlakat boʻyicha kengaytirilgan maqolalar va qoʻshimcha faktlar bilan maxsus koʻrinishlarga ega boʻldi[1] Medi landshaftni 7 ta qiyosiy kategoryalar asosida oʻrganishimiz mumkin.

  • cheksiz mazmun, shakl va taqdimot oqimining xilma-xilligi;
  • integratsiyalashgan va konvergent media sanoati;
  • ommaviy kommunikatsiyadan tarmoq aloqasiga oʻtish;
  • integratsiyalashgan tartibga solish modeli;
  • ommaviy axborot vositalaridan koʻproq va yaxshilangan foydalanish uslubi;
  • media qabul qiluvchini media foydalanuvchi va media hammuallifi (media ishlab chiqaruvchisi) bilan almashtirish
  • odatiy „onlayn“ muloqot uslubi
ijtimoit tarmoq media landshafti

Mediatizatsiya nazariyasi tahrir

Mediatizatsiya nazariyasi ommaviy axborot vositalarining kuchi va taʼsiri haqidagi ijtimoiy nazariyaga barcha xususiyatlarni kiritishga intiladi degan qarash mavjud. Bu ommaviy axborot vositalarining jamiyatning barcha sohalariga (sohalariga) va media foydalanuvchining kundalik hayotiga kirib borishiga qaratilgan tadqiqotlarga eʼtibor qaratish orqali amalga oshiriladi. Effekt nazariyasining sabablarga urgʻu berishidan farqli oʻlaroq, mediatizatsiya jarayoni sifatida ommaviy axborot vositalariga urgʻu beriladi. Mediatatsiya nazariyasi ommaviy axborot vositalaridan foydalanuvchilarning oʻz dunyosi haqidagi idroki ommaviy axborot vositalarining dunyo, odamlar, siyosat, iqtisodiyot, sport, san'at va boshqalarning vakillari tomonidan qanday shakllantirilishini tushuntirish usuli sifatida tavsiflanadi. U ommaviy axborot vositalarining oʻzi qanday qilib hayotning bir qismiga aylanishini va ommaviy axborot vositalarining oʻziga xos madaniyat ekanligini tushuntirishga harakat qiladi. Mediatizatsiya nazariyasini yangi media nazariyasi sifatida taʼriflab boʻlmasa-da, uni media nazariyasining boshqa koʻrinishlaridan ajratib turadigan bir qator urgʻularni ochib beradi, yaʼni

  • jamiyatning bir qismi sifatida ommaviy axborot vositalariga urgʻu beradi (taʼkidlar ommaviy axborot vositalari va jamiyat jamiyatdagi ommaviy axborot vositalariga)
  • ijtimoiy nazariya sifatida media nazariyasi;
  • mediatizatsiya globallashuv
  • individuallashuvva tijoratlashuvning ijtimoiy jarayonlariga teng keladigan ijtimoiy transformatsiya jarayoni sifatida
  • ommaviy axborot vositalari kundalik tajriba sifatida.

Mediatizatsiya nazariyasi meʼyoriy media nazariyasi raqamli media landshaftida oʻzining eviristik qiymatini yoʻqotganligi haqidagi tanqidga sabab boʻladi. Yangi media landshaftida meʼyoriy media nazariyasiga asoslangan media etikasi jurnalistikaga chuqur yoʻnaltirilgan(professional jurnalistika). Jurnalistika yangi media landshaftining faqat kichik bir qismi boʻlib, u turli jurnalistik boʻlmagan mazmun va shakllarni oʻz ichiga oladi. Yangi media landshafti, shuningdek, media-meyker yoki prodyuser (shuningdek, jurnalistika) sifatida media foydalanuvchchilarni ham qamrab oladi. Keyin mediatizatsiya nazariyasi natijasida media etikasi oʻrniga aloqa etikasi meʼyoriy media nazariyasi uchun yanada kengroq asos sifatida koʻrib chiqilishi kerakligi taʼkidlanadi[2].

Ommaviy axborot vositalari hamma joyda… tahrir

 
2011-yilgi aholini roʻyxatga olish natijalariga koʻra, 15 yoshdan oshganlar ommaviy axborot vositalari va telekommunikatsiya sanoati holati hisoblangan, Avstraliya. Xarita statistik mahalliy hudud boʻyicha geografik boʻlinmalarga boʻlingan. Oʻrtacha qiymatdan yuqori va past boʻlinish shkalasiga eʼtibor bering

Dunyo boʻylab yuz minglab anʼanaviy (eshittirish va bosma) ommaviy axborot vositalari mavjud. Birgina Rossiyada 2010-yilda ro‘yxatdan o‘tgan gazetalar soni 35 000 ta, 2004-yilga kelib esa taxminan 10 000 ta radio va televidenie stansiyalari mavjud edi[3]. Bundan tashqari, bloglar, ijtimoiy media tarmoqlari va boshqalar kabi yangi ommaviy axborot vositalari bugungi kunda OAV nimani anglatishini va unga kim kirishi mumkinligini koʻrsatadigan keng qamrovli oʻlchovni yaratishga bel bogʻlagan.

Ommaviy axborot vositalarining xilma-xilligi va yetib borishi asrida biz "global jarayonlarda"da — yagona, tabaqalanmagan axborot jamiyatida yashayapmiz, deb taxmin qilish oson. Shunga qaramay, odamlarning, xususan, oʻquvchilarning maʼlumotlarga kirishi milliy va submilliy kontekstlarga qarab juda katta farq qiladi. Butun dunyo boʻylab siyosat (hozirgi va tarixiy), media savodxonligi, elektr energiyasidan foydalanish, boylik, geografik joylashuv va madaniyat kabi jihatlar milliy darajadagi ommaviy axborot vositalarining keng doirasini yaratishga yordam beradi. Media landshaftining tabiati koʻp jihatdan ommaviy axborot vositalarining saylovlarda qanday rol oʻynashini aniqlaydi. Bu natijalarga erishish, siyosiy moyillik va siyosiy munozara shartlarini belgilash tendentsiyalari kiradi.

Ommaviy axborot vositalarini xaritalash yaʼni medialandshaft ko‘pchilik saylovda ishtirok etayotgan manfaatdor tomonlar uchun qanday ommaviy axborot vositalari mavjudligi, uning kuchli va zaif tomonlari va undan kim foydalanishi mumkinligini tushunish uchun muhimdir. Muayyan mamlakat uchun ommaviy media xaritani yaratish boʻyicha puxta mashq mahalliy ommaviy axborot vositalariga qarashdan koʻra koʻproq narsani talab qiladi: u hech boʻlmaganda xalqaro manbalardan keladigan ommaviy axborot vositalarining keng doirasini hisobga olishga harakat qilishi kerak. OAV mavjudligi va yoritilishini tekshirish ham yetarli emas. Toʻgʻri tahlil qilish, shuningdek, mulkchilik, boylik, siyosiy tarix, qonunchilik bazasi va madaniyat kabi xususiyatlarning media landshaft dinamikasiga taʼsirini hisobga olishi kerak. Demokratik saylovlarni amalga oshirishda media landshaftining ko‘p qatlamlari va nozik jihatlarini har tomonlama tushunish, ayniqsa, muhim ahamiyatga ega. Media tahlilchilarning fikriga koʻra

...sog'lom demokratiya gullab-yashnashi uchun to'g'ri va xolis ma'lumotlarga ega bo'lish har qachongidan ham muhimroq. Fuqarolar, ommaviy axborot vositalari va davlat o'rtasida ishonch sharoitlarini yaxshilash hamda boshqaruv kun tartibini amalga oshirish va qo'llab-quvvatlash uchun ushbu kirish juda muhimdir.”

Media landshaftlariga eng muhim taʼsirlardan biri bu boylik va iqtisodiy farovonlikdir. Bu ham ommaviy axborot vositalarining egalik huquqiga ham taʼsir qiladi. Misol uchun, reklamadan daromad olish imkoniyati kam boʻlgan hududda, agar moliya toʻgʻridan-toʻgʻri tashqi manbalardan, masalan, badavlat shaxslar yoki donorlar hisobidan taʼminlanmasa, koʻpincha mustaqil mahalliy ommaviy axborot vositalari yetishmaydi. Koʻpincha mustaqil (xususiy) ommaviy axborot vositalari shaharlar atrofida toʻplangan boʻlib, ulardan tashqariga chiqa olmaydi. Garchi bu kamayib borayotgan boʻlsa-da, hali ham dunyoda qishloq joylarida mavjud boʻlgan yagona milliy ommaviy axborot vositalari davlat yoki hukumat ommaviy axborot vositalaridir. „Raqamli boʻlinish“ atamasi zamonaviy ommaviy axborot vositalaridan foydalanish nuqtai nazaridan aholi oʻrtasidagi tengsizlikni ifodalash uchun yaratilgan.

Dunyo boʻylab ommaviy axborot vositalari, eng qashshoq mamlakatlardan tashqari, tobora koʻproq transmilliy media kompaniyalari nazorati ostida. Koʻpincha iqtisodiy masalalariga qaramay, transmilliy media kompaniyalariga kirish ham ortib bormoqda. Misol uchun, Afg'onistonda 2002-yilgacha radioeshittirish vositalaridan foydalanish davlatga qarashli boʻlgan ommaviy axborot vositalari tarmogʻi bilan cheklangan edi, BBC va Amerika Ovozi (VoA) kabi koʻp millatli AM radiostansiyalari bundan mustasno. Keyingi oʻn yil davomida media landshaft keskin oʻzgardi, mustaqil va xususiy milliy teleradiokompaniyalar gullab-yashnadi. Biroq, milliy ommaviy axborot vositalari hali ham kam boʻlgan hududlarda ham, sun'iy yo'ldosh orqali koʻpmillatli ommaviy axborot vositalariga kirish turli darajada maʼlumotlarga kirish imkoniyatini rivojlantirdi.

Biroq, boylik ommaviy axborot vositalarining mavjudligiga taʼsir qiluvchi yagona omil emas. Siyosiy va madaniy an'analar ham muhim hal qiluvchi omil hisoblanadi. Masalan, aksariyat Yevropa mamlakatlarida radioeshittirishlar davlat yoki jamoat mulki boʻlishining kuchli anʼanalariga ega. Fransiya faqat 1980-yillarda xususiy eshittirishni qonuniylashtirgan. Harbiy yoki bir partiyaviy boshqaruv tarixiga ega boʻlgan mamlakatlar ommaviy axborot vositalari ustidan davlat nazorati boʻyicha oʻzlarining anʼanalarini ishlab chiqqan boʻlishi ajablanarli emas. 1960 va 1970-yillarda Lotin Amerikasida xususiy ommaviy axborot vositalari koʻpincha harbiy diktatura bilan bogʻliq edi. Mamlakatdagi ommaviy axborot vositalarining tarixiy konteksti tomoshabinlarning ishonch tendentsiyalariga taʼsir qiladi, bu esa oʻz navbatida tinglovchilarga taʼsir qiladi. Bu maʼlum turdagi ommaviy axborot vositalarining rivojlanishini ragʻbatlantirish yoki toʻxtatish imkoniyatiga ega. Media muhitining yana bir muhim jihati — bu siyosiy erkinlik va soʻz erkinligiga hurmat anʼanalari va huquqiy asoslarining mustahkamligidir. Ommaviy axborot vositalari soʻz erkinligi va axborotdan foydalanishning mustahkam konstitutsiyaviy va qonuniy kafolatlari himoyasi ostida faoliyat yuritishi maʼqul. Masalan, radioeshittirish chastotalarini taqsimlash qanchalik adolatli va shaffof jarayon ekanligi teleradiokompaniyalarning saylov vaqtida oʻz majburiyatlarini qanday bajarishiga sezilarli taʼsir koʻrsatishi mumkin. Xuddi shunday, senzura yoki ommaviy axborot vositalarining jismoniy qoʻrqitish tarixi jurnalistlar va muharirlar uchun saylovlarni yoritishda doimiy tahdid sifatida paydo boʻlishi mumkin.

Xalqaro ommaviy axborot vositalariga kirishga mamlakatning huquqiy siyosati ham katta taʼsir koʻrsatishi mumkin. Masalan, Shimoliy Koreya hukumati xalqaro media sahnasidan deyarli butunlay yakkalanib qolishdan oʻzini asrab qola olmadi. Hozirda (2012) mamlakatda keng polosali maʼlumotlar tarmogʻi mavjud emas va Internet sun'iy yo'ldosh qabul qiluvchilarga oʻta nazorat ostida boʻlgan holatlar yoki hukumat va elita qatlam vakillari foydalanishi uchun ruxsat berilmaydi.

Iqtisodiy farovon, tarix plyuralizmi, so'z erkinligi va mustaqillikka ega boʻlgan mamlakatlar turli xil va barqaror ommaviy axborot vositalarini etishtirish imkoniyatiga ega boʻladi. Kasbiy standartlar ham yuqoriroq boʻlishi mumkin (garchi rivojlangan demokratik davlatlarda baʼzan zaif ommaviy axborot vositalari etikasi korrelyatsiya aniq emasligini koʻrsatadi). Eng muhimi, taʼsirlar va tarixlarning kombinatsiyasi ommaviy axborot vositalarining saylovni qanchalik samarali va adolatli yoritishiga zamin yaratadi.

 
Andalusiyadagi mintaqaviy RENFE xizmatlari

Muayyan mamlakatning media landshaftini tushunish odamlarning ommaviy axborot vositalaridan qanday foydalanishini tushunishni ham oʻz ichiga oladi. Ommaviy axborot vositalarining mavjudligi bilan bir qatorda, odamlarning shaxsiy xohish-istaklari, ish joyi va tartiblari, yangiliklar manbalariga umumiy ishonch, shuningdek, umumiy media savodxonligi kabi boshqa omillar ham mavjud. Rivojlanayotgan dunyodan olingan ikkita qisqa misol odamlarning maʼlumot olish yoʻlida qanday keng farqlar boʻlishi mumkinligini koʻrsatadi. Oltoy tomonidan 2010-yilda Afg'onistonda oʻtkazilgan tadqiqot shuni koʻrsatdiki, aholining atigi 13 foizi maʼlumot olish uchun bosma nashrlarga murojaat qilgan. Bu past foiz savodxonlik darajasi va undan foydalanish natijasidir[4]. 2012-yilda Nigeriyada oʻtkazilgan tadqiqot shuni koʻrsatdiki, radiodan foydalanish qishloq va shaharlarda umuman bir xil boʻlsa-da va har 10 respondentdan 4 nafari radio tinglashini aytgan. Soʻrovdan bir hafta oldin mobil telefonlarida shahar aholisi qishloq aholisiga qaraganda bir hafta ichida koʻproq televizor koʻrgan. Bu farqlar bir mamlakatning ommaviy axborot vositalaridan foydalanish tartibini boshqasidan ajratib turadi va saylovlar vaqtida ommaviy axborot vositalaridan foydalanishga taʼsir qiladi. Saylov kampaniyalari va jarayonlarida elektron yoki bosma ommaviy axborot vositalariga qoʻshimcha ravishda va baʼzi hollarda toʻgʻridan-toʻgʻri shaxsiy muloqot katta ahamiyatga ega boʻlib qolmoqda.

Shunga qaramay, bunday holatlarda ham ommaviy axborot vositalari siyosiy axborotni etkazishda muhim rol oʻynaydi. Qishloq jamoalari mustaqil ommaviy axborot vositalaridan toʻgʻridan-toʻgʻri foydalanish imkoniga ega boʻlmagan taqdirda ham, matbuot tomonidan yaratilgan maʼlumotlar baribir umumiy muomalaga kiradi va qaysidir bosqichda qishloq saylovchilariga yetib borishi mumkin. „Axborot posbonlari“ oʻzlari axborot manbai sifatida ommaviy axborot vositalariga tayanishi mumkin va shuning uchun matbuotdan olgan narsalarini yetkazishadi. Shu sababli, ogʻzaki nutq baʼzi hollarda siyosiy maʼlumotlarning bevosita manbai boʻlishi mumkin boʻlsa-da, ommaviy axborot vositalari muomaladagi axborot massasiga muhim hissa qoʻshishi mumkin.

Tomoshabinlarni tahlil qilish koʻpincha tezda eskiradi, chunki bugungi media muhitida afzalliklar va kirish juda tez oʻzgarib turadi. Masalan, 2008-yilda AQShdagi Pew tadqiqot markazi tomonidan oʻtkazilgan tadqiqot shuni koʻrsatdiki, bir yil ichida Internet yangiliklari isteʼmoli deyarli ikki baravarga, yaʼni 24 foizdan 40 foizga oshgan.[v]

Umumiy yangiliklarni isteʼmol qilish saylov bilan bogʻliq yangiliklar isteʼmoliga aylanmaydi. Misol uchun, 2006-yilda eʼlon qilingan hisobotda global auditoriyaning siyosiy kampaniya reklamalariga munosabati va yaqinligini oʻrganuvchi hisobotda „siyosiy reklama — siyosiy muloqotning eng masxaralangan shakli“ ekanligi aniqlangan[5].

Siyosiy reklamalarning ommabopligi past boʻlishi mumkin boʻlsa-da, odamlar saylov haqida umumiy maʼlumot olish uchun maxsus ommaviy axborot vositalariga murojaat qilishlari haqida koʻrsatmalar mavjud. Ijtimoiy tarmoqlarning saylovchilar tanloviga taʼsiri qizgʻin tadqiqot diqqat markazidagi soʻnggi sohadir. Bir tadqiqot shuni koʻrsatdiki, ijtimoiy tarmoq foydalanuvchilari boʻlgan amerikalik katta yoshlilarning 82 foizidan 51 foizi 2012 yilgi AQSh prezidentligiga nomzodlar haqida koʻproq maʼlumot olish uchun ijtimoiy tarmoqlardan foydalanadi.[6]

Ilmiy izlanishlar tahrir

Bu sohada bir qancha magistr va doktarantlar ilmiy ishlar olib bormoqda hususan bugungi kunda, UzJOKU Doktarantura talabasi M.Otamurodova ilmiy izlanish olib bormoqda va Media landshaft atamasi bo'yicha xalqaro miqyosda bir qancha ilmiy ma'qolalarini e'lon qildi[7]

Manbalar tahrir

  1. Media Landscapes Online Resource
  2. The impact of the digital media landscape on media theory: From effect theory to mediatisation theory
  3. The Media landscape today
  4. "Afghan Media in 2010, A Synthesis, " report by Altai Consulting (funding by USAID), (2010), 101 — 102
  5. Margaret Scammell Political advertising: Why is it so boring? (2007 online version), 4-5 accessed August 13, 2012
  6. "Get on Twitter and Facebook, or Get Out of the Race; New Digitas Study Finds Six in Ten Social Media Users Expect Candidates to Have a Social Media Presence, " PR Newswire, October 31, 2012
  7. Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамаси ҳузуридаги Олий аттестация комиссияси Бюллетени, Бюллетени. Бюллетень. © Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамаси ҳузуридаги Олий аттестация комиссияси, 2022 йил, 2022 — 235 bet. ISBN 2181-5763. 29-avgustda qaraldi.