Muhammad al - Durrah (arabcha: محمد الدرة romiylashtirilgan) 2000-yil 30-sentyabr, ikkinchi Intifadaning ikkinchi kuni, 12 yoshli bola, Isroil harbiy ishgʻoliga qarshi Falastin hududi boʻylab keng tarqalgan norozilik namoyishlari va tartibsizliklar paytida Gʻazo sektorida oʻldirilgan. Jamol al-Durra va uning oʻgʻli Muhammad Isroil harbiylari va Falastin xavfsizlik kuchlari oʻrtasida oʻzaro otishmada qolib ketgan „France 2“ telekanalida freelancer boʻlgan falastinlik teleoperator Talal Abu Rahma tomonidan suratga olingan. Kadrlarda ularning beton ballon orqasida yerga choʻkkalab oʻtirgani, bola yigʻlayotgani va otaning qoʻl silkitgani, soʻngra otishma va changning portlashi aks etgan. Muhammad oʻqdan yaralanib, koʻp oʻtmay halok boʻlganida holati tasvirlangan.

Kadrlarning ellik toʻqqiz soniyasi Fransiya televideniyesida telekanalning Isroildagi byurosi boshligʻi Charles Enderlinning ovozi bilan efirga uzatildi. Operatordan olingan maʼlumotlarga asoslanib, Enderlin tomoshabinlarga al-Durralar Isroil pozitsiyalaridan oʻqqa tutilgani va bola halok boʻlgani haqida aytadi. Ommaviy dafn marosimidan soʻng Muhammad butun musulmon olamida shahid sifatida olqishlangan edi.

Ota va oʻgʻil tasvirlari bir yozuvchi jangovar bayroqning kuchi deb atagan narsaga ega boʻlgan edi. Yaqin Sharqdagi pochta markalarida tasvirlar bor edi. Abu Rahmaning al-Durradagi otishma haqidagi yoritilishi unga bir qancha jurnalistika mukofotlarini, jumladan, 2001-yilda Rori Pek mukofotini ham taqdim etdi, yaʼni oʻtishgan musharraf boʻldi[1].

Fon tahrir

 
Maʼbad togʻi

2000-yil 28-sentyabrda, otishmadan ikki kun oldin, Isroil muxolifati yetakchisi Ariel Sharon Quddusning Eski shahridagi Maʼbad togʻiga tashrif buyurdi, bu joy iudaizm va islomda kirish qoidalari bahsli boʻlgan muqaddas joy sanaladi. Keyinchalik sodir boʻlgan zoʻravonliklarning ildizi bir nechta voqealarga borib taqaladi, biroq tashrif provokatsion boʻlib, Gʻarbiy Sohil va Gʻazo sektori boʻylab tartibsizliklarga aylangan noroziliklarni keltirib chiqardi[2]. Qoʻzgʻolon Ikkinchi Intifada nomini oldi, bu toʻrt yildan ortiq davom etdi va taxminan 4000 kishining hayotiga zomin boʻldi, ulardan orasidan 3000 dan ortigʻi falastinliklar boʻlgan.

Odamlar tahrir

Jamol va Muhammad ad-Durra tahrir

 
Netzarim chorrahasi va yaqin atrofdagi Bureyj qochqinlar lageri va Netzarim aholi punkti

Jamol ad-Durra (arabcha: جمال الدرة romiylashtirilgan tugʻilgan c. 1963-yil) unshu boʻlgan holati suratga olishdan oldin duradgor va uy rassomi boʻlgan edi. Oʻshandan beri jarohatlari tufayli u yuk mashinasi haydovchisi boʻlib ishlagan. U rafiqasi esa Amal bilan Gʻazo sektoridagi UNRWA tomonidan boshqariladigan Bureyj qochqinlar lagerida yashaydi. 2013-yil holatiga koʻra, ularning toʻrt qizi va olti oʻgʻli boʻlgan, otishmadan ikki yil oʻtgandan keyin esa bir oʻgʻli Muhammad tugʻilgan.

Otishmagacha Jamol 14 yoshidan boshlab isroillik pudratchi Moshe Tamom uchun 20 yil ishlagan. Yozuvchi Xelen Shari Motro Jamolni Tel-Avivdagi uyini qurishda yordam berganida tanishgan. U oʻzining 3:30 da koʻtarilgan yillarini tasvirlab berdi.  U oltida ishda boʻlishi uchun, quyidagicha gapirgan, „men avtobusga toʻrtda chegara oʻtish joyiga yetib boraman“, soʻngra Gʻazodan ikkinchi avtobusga chiqishini aytgan. Tamam degan odam uni „dahshatli odam“ deb atagan, „u oʻz mijozlarining uylarida yolgʻiz ishlashga ishongan“ deya unga taʼrif bergan edi.

Muhammad Jamol Al-Durrah (1988-yilda tugʻilgan) beshinchi sinfgacha oʻqigan, ammo uning maktabi 2000-yil 30-sentyabrda yopilgan, Falastin maʼmuriyati bir kun avval Quddusdagi zoʻravonliklardan soʻng umumiy ish tashlash va motam kuni eʼlon qilishga chaqirgan edi[3]. Onasining aytishicha, u toʻpolonni televizorda koʻrgan va unga qoʻshila olamanmi, deb soʻraydi. Ota va oʻgʻil oʻrniga avtomobil auktsioniga borishga qaror qilishdi[4]. Jamol 1974-yilda ishlab chiqarilgan Fiat-ni sotgan edi, deb yozadi Motro va Muhammad mashinalarini yaxshi koʻrar edi, shuning uchun ular kim oshdi savdosiga birga chiqishdi[5].

Jarohatlar, dafn marosimi tahrir

Jamol va Muhammad tez yordam mashinasida Gʻazo shahridagi Al-Shifa kasalxonasiga olib ketilgan[4]. Abu Rahma kasalxonaga qoʻngʻiroq qildi va u yerga uchta jasad yetib kelganini etishdi ular: jip haydovchisi, tez yordam haydovchisi va boshida xatolik bilan Rami Al-Durra deb atalgan bola olib kelingan edi.

Muhammadni tekshirgan patolog shifokor Abed El-Razeq El Masrining soʻzlariga koʻra, bola qornidan oʻlimga olib keladigan jarohat olgan. 2002-yilda u nemis jurnalisti Ester Shapiraga Muhammadning oʻlimdan keyingi suratlarini uning ismi-sharifi bilan tanishtirgan kartalarni koʻrsatdi. Shapira, shuningdek, falastinlik jurnalistdan kasalxonaga zambilda yetib kelgani aks etgan tasvirlarni ham oldi. Bureyj qochqinlar lageridagi hissiy ommaviy dafn marosimida Muhammad Falastin bayrogʻiga oʻralgan va musulmon anʼanalariga koʻra vafot etgan kuni quyosh botishidan oldin dafn etilgan edi[6].

Jamol dastlab Gʻazodagi Al-Shifa kasalxonasiga olib ketilgan. Uni operatsiya qilgan jarrohlardan biri Ahmad Gʻadilning aytishicha, Jamol oʻng tirsagi, oʻng son va ikkala oyogʻining pastki qismiga tegib, yuqori tezlikda oʻqlardan koʻplab jarohatlar olgan, uning son arteriyasi ham kesilgan[7][8]. Talal Abu Rahma otishmaning ertasi kuni kamerada Jamol va u yerdagi shifokordan intervyu oladi, Gʻadil Jamolning oʻng tirsagi va oʻng tos suyagining rentgenogrammasini koʻrsatdi. Jamolning isroillik ish beruvchisi Moshe Tamom uni Tel-Avivdagi kasalxonaga olib borishni taklif qilgan, biroq Falastin maʼmuriyati bu taklifni rad etgan. Uning oʻrniga u Iordaniyaning Amman shahridagi Qirol Husayn tibbiyot markaziga koʻchirildi va u yerda qirol Abdulla tashrif buyurdi[5]. Xabarlarga koʻra, Jamol Tamomga toʻqqizta oʻq tekkanini aytgan, uning soʻzlariga koʻra, uning tanasidan besh nafari Gʻazodagi kasalxonada, toʻrt nafari Ammanda olib tashlangan.

Isroilning erta javobi tahrir

 
Isaak Gertsog oʻsha paytda Isroil Vazirlar Mahkamasi kotibi edi.

IDFning pozitsiyasi vaqt oʻtishi bilan oʻzgardi, 2000-yilda mas’uliyatni oʻz zimmasiga olishdan 2005-yilda qabul qilishni bekor qilishgacha. Enderlin efirga chiqishidan oldin ular bilan bogʻlangan IDning birinchi javobi, falastinliklar „ayollar va bolalardan behayo foydalanishadi“ va u buni efirga uzatmaslikka qaror qildi.

Munozara tahrir

 
Fransiya 2-yangilik muharriri Arlette Chabotning aytishicha, otishmani kim otganini hech kim aniq aytolmaydi.

Toʻrtinchisi, ozchilikning pozitsiyasi, sahna falastinlik namoyishchilar tomonidan shahid bola yoki hech boʻlmaganda bitta koʻrinishga ega boʻlish uchun sahnalashtirilgan, deb hisoblaydi. Bu ishni kuzatuvchilar tomonidan „maksimalist“ nuqtai nazar sifatida tanilgan, „minimalist“ nuqtai nazardan farqli oʻlaroq, oʻqlar ID tomonidan otilgan emas. Maksimalistik qarash yo ad-Durrahlar otib oʻtmagan va Muhammad oʻlmagan, yoki u falastinliklar tomonidan qasddan oʻldirilgan, degan shaklni oladi.

Fransuz jurnalistlari kadrlarni tomosha qilmoqda tahrir

 
Denis Jeambar

Jeambar va Lekonte 2005-yil yanvar oyida Le Figaro uchun koʻrish haqida hisobot yozishgan. Ularning yozishicha, sahnalarning hech birida bolaning vafot etgani koʻrsatilmagan. Ular sahna sahnalashtirilgani haqidagi pozitsiyani rad etishdi, lekin Enderlinning ovozi Muhammadning oʻlganini aytganida, Enderlin „u haqiqatda oʻlganligini va hatto ID askarlari tomonidan otib tashlanganligini aniqlash imkoniga ega emas edi“. Ularning soʻzlariga koʻra, kadrlarda bolaning oʻlim iztiroblari aks etmagan: „Enderlin taʼkidlaganidek, montajdan uzilgan mashhur „agoniya“ mavjud emas“deya aytgan edi.

Isroilning soʻrovlari tahrir

2000: Shahaf hisoboti tahrir

 
General-mayor Yom Tov Samiya

IDning janubiy qoʻmondoni general-mayor Yom Tov Samiya otishmadan soʻng tez orada tergov oʻtkazadi[9]. Jeyms Followsning soʻzlariga koʻra, isroillik sharhlovchilar boshlanishi bilanoq uning qonuniyligiga shubha qilishgan; Haaretz buni „deyarli qaroqchilar harakati“ deb atadi. Jamoani fizik Nahum Shahaf va muhandis Joseph Doriel boshqargan, ikkalasi ham Yitzhak Rabinga suiqasd fitna nazariyalarida qatnashgan[9]. Boshqa tadqiqotchilar orasida Elisra Systems bosh olimi Meir Danino, Berni Shexter, ballistika boʻyicha ekspert, ilgari Isroil politsiyasining jinoyatni aniqlash laboratoriyasida ishlagan va bosh nazoratchi Elliot Springer, shuningdek, jinoyatni aniqlash laboratoriyasidan, ismlarning toʻliq roʻyxati hech qachon eʼlon qilinmagan.

Filipp Karsenti sud jarayoni tahrir

2006: Enderlin-Fransiya 2 v. Karsenti tahrir

 
Filipp Karsenti tuhmatda ayblangan.
 
Murojaat Adliya saroyida koʻrib chiqildi.

Sud koʻrish vaqtida Abu Rahma oʻlganligini aytganidan keyin Muhammad qoʻlini peshonasiga koʻtarib, oyogʻini harakatga keltirgani va uning koʻylagida qon yoʻqligi aytildi[10]. Enderlin Abu Rahma bolaning oʻlganini aytmagan, lekin u oʻlayotganini taʼkidladi. Karsenti topshirgan ballistika boʻyicha mutaxassis Jan-Klod Shlinger tomonidan sud uchun tayyorlangan hisobotda aytilishicha, agar oʻqlar Isroil pozitsiyasidan kelganida Muhammadning faqat pastki oyoq-qoʻllariga zarba berilgan boʻlar edi, deya fikr bildrigan[11].

Tasvirlarning taʼsiri tahrir

 
Place de l’enfant shahid de Falastin, Bamako, Mali

Manbalar tahrir

  1. „Talal Abu Rahma“, Rory Peck Awards, 2001.
  2. „Palestinians And Israelis In a Clash At Holy Site“ (inglizcha). The New York Times. Associated Press (28-sentabr 2000-yil). 12-oktabr 2017-yilda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 30-sentabr 2021-yil.
  3. Orme, William A. Jr.. „A Young Symbol of Mideast Violence“ (inglizcha). The New York Times (2-oktabr 2000-yil). 3-iyul 2021-yilda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 30-sentabr 2021-yil.
  4. 4,0 4,1 Talal Abu Rahma, „Statement under oath by a photographer of France 2 Television“, Palestinian Centre for Human Rights, 3 October 2000.
  5. 5,0 5,1 Helen Schary Motro, Maneuvering Between the Headlines: An American Lives Through the Intifada, Other Press, 2005.
  6. William A. Orme, „Muhammad al-Durrah: A Young Symbol of Mideast Violence“, The New York Times, 2 October 2000.
  7. (fransuzcha) „Les blessures de Jamal a Dura“, France 2, 1 October 2000.
  8. (fransuzcha) „Jamal a Dura l’operation“, France 2, 1 October 2000.
  9. 9,0 9,1 Anat Cygielman, "IDF keeps shooting itself in the foot, " Haaretz, 7 November 2000 (courtesy link).
  10. Helen Schoumann, „French court sees raw footage of al-Dura“, The Jerusalem Post, 14 November 14, 2007.
  11. (fransuzcha) Jean-Claude Schlinger, „Ballistics report prepared for Karsenty“, 19 February 2008.