Nazorat

Nazorat (nemischa: Kontrolle, fransuzcha: contrôle, dan *contrerôle — „ikki nusxada saqlanadigan roʻyxatdir“ ladan от lotincha: contra — „protiv“ i rotulus — „svitok“^{[711 kundan beri manba koʻrsatilmadi]}) nazorat qilish tizimining asosiy funksiyalaridan biri hisoblanadi. Nazoratning ikkinchi optimal ishlashini taʼminlash uchun boshqariladigan tizimning xatti-harakatlarini monitoring qilish asosida amalga oshiriladi (erishilgan natijalarni oʻlchash va ularni kutilgan natijalar bilan bogʻlash). Nazorat maʼlumotlari asosida tizim asosida moslashtiriladi, yaʼni optimallashtiruvchi boshqaruv qarorlarini qabul qilishdir.

Nazorat tizimidagi tahlillar

Nazoratning maqsadlari

Boshqaruv deganda boshqariladigan ob’ektning ishlash jarayoni va haqiqiy holatini kuzatish va tekshirish tizimi tushuniladi, u esa quyidagi maqsadlarda amalga oshiriladi:

1. Qabul qilingan boshqaruv qarorlarining asosligi va samaradorligini baholashda.
2. Ushbu qarorlarni amalga oshirish natijalarini hisoblashda.
3. Ob’ektning ishlashidagi ogʻishlarni aniqlash:
   • qabul qilingan qarorlardan
   • belgilangan qoidalardan
4. Aniqlangan ogʻishlarni bartaraf etish choralarini ishlab chiqish.
5. Buzgʻunchi ogʻishlarning oldini olish uchun boshqaruv jarayonlarini soʻzlash boʻyicha chora-tadbirlar ishlab chiqish.
6. Ob’ektning optimal ishlashi uchun toʻsiqlarni olib tashlashi kabi maqsadlarda amalga oshiriladi.

Shunday qilib, nazorat — bu tizimning haqiqiy holatini kerakli holat bilan taqqoslash orqali tizimda oʻz maqsadlariga erishishni taʼminlaydigan jarayondir sanaladi.

Boshqarish (boshqarishning har qanday bosqichi kabi) quyidagi elementlar bilan tavsiflanadi oʻtiladi:

1. Nazorat sub’ekti — nazoratni amalga oshiruvchisi;
2. Nazorat natijalari boʻyicha qaror qabul qilish mavzusi;
3. Nazorat ob’ekti — nazorat qilinadigan narsa;
4. Nazorat predmeti — nazorat tashkil etiladigan savollar va mezonlar toʻplami;
5. Nazorat qilish maqsadi;
6. Nazorat vazifalari;
7. Nazorat qilish tamoyillari;
8. Nazorat qilish usullari;
9. Nazorat qilish texnologiyasi;
10. Nazorat qilish jarayoni.

Nazoratning muhim jihatlari

Nazoratning mohiyatini tushunish uchun bir qator jihatlarni ajratib koʻrsatish kerak:

• Nazorat — bu tizimning oʻz maqsadlariga erishishini taʼminlaydigan jarayonlardan biridir. Boshqarish jarayonlarini amalga oshirish uchun tizimda quyidagi boshqaruv jarayonlari (boshqaruv elementlari) tashkil etilishi lozim:
  • tekshiriladigan tizim uchun ishlash standartlarini belgilash;
  • agar erishilgan natijalar belgilangan standartlardan sezilarli darajada farq qilsa, boshqaruv jarayonlarini sozlash.
• Boshqarish muammoning oʻsishini oldini olishga qaratilgan (tizimning (ob’ektning) haqiqiy holatining berilganidan chetga chiqishi).
• Tekshirishning eng muhim komponenti — bu fikr-mulohazalar.
• Nazorat haddan tashqari boʻlmasligi kerak, chunki ob’ektning (boshqariladigan tizim) haqiqiy holatining berilganidan ahamiyatsiz ogʻishlari boshqaruv mexanizmlarining ishlashiga olib keladi, bu tizimni tejamkor qiladi. Shuni ham hisobga olish kerakki, haddan tashqari nazorat boshqariladigan tizim elementlarini belgilangan maqsadlarga erishishdan nazorat talablarini qondirishgacha qayta yoʻnaltirishi mumkin.

Tashkilotlarning boshqaruv faoliyatidagi nazorati

Nazorat turlari

Muayyan vazifalarni bajarish va maʼlum maqsadlarga erishish uchun moʻljallangan tizim mavjud boʻlgan joyda nazorat zarur. Boshqaruv nazorati (yaʼni, tashkilotlar faoliyatini nazorat qilish) juda koʻp turli sohalarda amalga oshirilishi mumkin boʻladi:

• texnik nazorati;
• energiya nazorati;
• ekologik nazorati;
• sanitariya nazorati,
• moliyaviy nazorat va boshqalar.

Boshqaruv faoliyatida nazoratni zarur ekanligini asoslash:

1. Noaniqlik yoʻqoladi: hech qandayrejalashtirish, hatto eng puxta, barcha mumkin boʻlgan asoratlar va vaziyatlarni hisobga olmaydi. Nazorat choralari ularni aniqlaydi va harakat dasturini tuzatish imkoniyatini beradi.
2. Inqirozlarning oldini olish imkoniyati: ob’ekt faoliyatining hech bir tashkiloti bir qator kichik xato va kamchiliklardan sugʻurta qilmaydi. Agar ular oʻz vaqtida tuzatilmasa, ularning soni maʼlum bir „kritik massa“ dan oshishi mumkin. Nazorat choralari inqirozni kutmasdan ularni aniqlash va tuzatish imkonini beradi.
3. Faqat buzgʻunchi emas, balki konstruktiv hodisalar ham ochib beriladi: nazorat samarali yechimlarni aniqlash, faoliyatning istiqbolli yoʻnalishlarini aniqlash imkonini beradi.

Boshqarish funksiyalari

1. Turli darajadagi normativ hujjatlar talablaridan chetga chiqishlarni aniqlash.
2. Ogʻishlarning sabablarini tahlil qilish (shu jumladan xodimlar).
3. Tuzatish, yaʼni aniqlangan qoidabuzarliklarni bartaraf etish boʻyicha takliflar ishlab chiqish.
4. Oldini olish, yaʼni kelajakda bunday huquqbuzarliklarning oldini olish choralarini ishlab chiqish.
5. Huquqni muhofaza qilish organlari, yaʼni huquqbuzarlik sodir etganlarni javobgarlikka tortish.

Nazorat tamoyillari

1. Muvofiqlik printsipi : Nazoratning mazmuni, maqsad va vazifalari mos kelishi kerak :
   • tekshirilgan ob’ektning vazifalari,
   • nazorat qiluvchi organning vazifalari.
2. Muvofiqlik printsipi : Nazoratni oʻtkazishda oʻzaro bogʻliqlikda ob’ekt faoliyatining barcha jihatlari toʻliq hisobga olinishi kerak.
3. Umumjahonlik printsipi : Davlatda amalga oshirilayotgan har qanday ijtimoiy yoki iqtisodiy faoliyat nuqtai nazaridan tizimli va har tomonlama nazoratga olinishi kerak :
   • qonuniylik.
   • maqsadga muvofiqlik.
   • samaradorlik.
4. Davomiylik printsipi : Barcha nazorat ob’ektlari doimiy nazorat ostida boʻlishi kerak. Nazorat choralari izchil va muntazam ravishda amalga oshirilishi kerak. Shuningdek, nazorat obyekti tomonidan ilgari aniqlangan huquqbuzarliklarni bartaraf etish boʻyicha amalga oshirilgan harakatlar ustidan nazoratni amalga oshirish zarur.
5. Ob’ektivlik printsipi : Nazorat obyekti faoliyatini va uning natijalarini baholash faqat tekshirilayotgan faktlarning tekshirilayotgan faoliyatni tartibga soluvchi qonun hujjatlari va boshqa normativ hujjatlar talablariga muvofiqligi asosida amalga oshiriladi.
6. Mustaqillik tamoyili : Nazorat tadbirlarini amalga oshirishda nazorat subyekti nazorat topshiriqlarini malakali va vijdonan bajarishdan boshqa har qanday mulohazalar asosida boshqariladigan holatga yoʻl qoʻyilmasligi. Nazorat ob’ektiga har qanday kuch, moddiy yoki maʼnaviy taʼsir qilishni taqiqlash.
7. Oshkoralik printsipi (muvofiqlik printsipidan kelib chiqadi) : Nazorat natijalari quyidagilarga etkazilishi kerak:
   • nazorat ob’ektiga,
   • nazorat natijalari boʻyicha qaror qabul qilish sub’ektiga.
8. Samaradorlik printsipi : Nazorat natijalari taqdim etilishi kerak :
   • ogʻishlarni aniqlashning toʻliqligi (talab qilinganidan haqiqiy holat),
   • bunday ogʻishlarni oʻz vaqtida aniqlash,
   • ogʻish sabablarini aniqlash,
   • jinoyatchilarni aniqlash
   • profilaktika choralarini ishlab chiqishda yordam berish.
9. Ilmiy printsip : Nazorat ilmiy asoslangan usul va usullarni qoʻllash orqali amalga oshiriladi.
10. Rejalashtirish printsipi : Nazorat rejaga muvofiq amalga oshirilishi kerak:
    • maʼlum bir sub’ektni (nazorat qiluvchi organni) nazorat qilish choralari maʼlum bir muddatga rejalashtirilgan;
    • nazorat chorasining bir qismi sifatida muayyan nazorat harakatlari toʻplami rejalashtirilgan;
    • nazorat harakatlari, uning faoliyatini tushunishga erishish uchun nazorat ob’ekti oldindan oʻrganish bilan oldin boʻlishi kerak.
11. Qonuniylik printsipi : qonun hujjatlariga muvofiq nazoratni amalga oshirish; ham davlatning, ham butun jamiyatning, shuningdek, fuqarolar va yuridik shaxslarning qonuniy manfaatlari himoya qilinishini taʼminlash.
12. Mas’uliyat printsipi : Nazorat subyektining normativ javobgarligi:
    • nazorat qilish jarayonida qonunlar va huquqiy hujjatlarga rioya qilish uchun;
    • nazorat natijalarining ishonchliligi uchun (chunki qarorlar ular asosida qabul qilinadi, shu jumladan qonuniy).

Nazorat tasnifi

Nazorat turlarini tasniflash quyidagi asoslar boʻyicha amalga oshirilishi mumkin:

• nazorat qiluvchining nazorat qilish, nazorat qilinadigan natijalarni aniqlash va amalga oshirish jarayonida ishtirok etish darajasi boʻyicha;
  • toʻgʻri nazorat — bu jarayonga bogʻliq boʻlgan shaxslar tomonidan bevosita yoki bilvosita amalga oshiriladigan faoliyat;
  • tekshirish (audit, audit) — baholanayotgan jarayonga, natijaga bevosita yoki bilvosita bogʻliq boʻlmagan shaxslar tomonidan amalga oshiriladigan nazorat faoliyati.
• nazorat tashuvchi korxonaga tegishli boʻlganligi bilan;
  • ichki nazorat ,
  • tashqi nazorat.
• majburiy nazorat boʻyicha;
  • ixtiyoriy nazorat,
  • nizomga muvofiq nazorat qilish,
  • shartnoma nazorati,
  • qonunga muvofiq nazorat qilish.
• nazorat ob’ekti boʻyicha;
  • ob’ektni boshqarish,
  • qarorlarni nazorat qilish,
  • natijalarni nazorat qilish.
• muntazamlik bilan;
  • muntazam nazorat,
  • tartibsiz nazorat,
  • maxsus tekshiruvlar.
• nazorat doirasi boʻyicha;
  • toʻliq nazorat qilish,
  • toʻliq nazorat qilish,
  • selektiv nazorat.
• nazorat qilinadigan qarorlar va harakatlarni amalga oshirish vaqtiga nisbatan;
  • dastlabki nazorat,
  • joriy nazorat:
    • bosqichma-bosqich nazorat qilish
    • davriy nazorat,
    • tasodifiy namuna boʻyicha nazorat qilish,
  • keyingi (yakuniy) nazorat.

Yana qarang

Jamiyatda nazorat

• Ijtimoiy nazorat — bu jamiyat odamlarning xatti-harakatlarini boshqaradigan usullar va strategiyalar tizimi.
  • Aqlni nazorat qilish — odamning fikrlash yoki xatti-harakatlarini uning irodasiga qarshi oʻzgartirishga urinishda manipulyatsiya usullaridan foydalanish.
• Davlat nazorati — vakolatli davlat organlari tomonidan nazorat qilish. U qonun hujjatlariga rioya etish, shuningdek, ijro hokimiyati organlari qarorlarining real bajarilishini taʼminlash maqsadida amalga oshiriladi.
  • Konstitutsiyaviy nazorat — bu qonunlar va boshqa normativ hujjatlarning davlat konstitutsiyasiga muvofiqligini tekshirishdan iborat huquqni muhofaza qilish faoliyatining bir turi.
  • Valyuta nazorati — davlat organlari tomonidan valyuta operatsiyalarini amalga oshirishda qonun hujjatlariga rioya etilishi ustidan nazorat.
  • Bojxona nazorati — bojxona toʻgʻrisidagi qonun hujjatlariga rioya etilishini taʼminlash maqsadida bojxona organlari tomonidan amalga oshiriladigan chora-tadbirlar majmui.
  • Immigratsiya nazorati — bu chet el fuqarolari va fuqaroligi boʻlmagan shaxslarning migratsiyasini tartibga solish boʻyicha chora-tadbirlar majmui.
  • Sanitariya-epidemiologiya nazorati — bu vakolatli organlarning odamlar, hayvonlar va oʻsimliklar kasalliklarining oldini olishga qaratilgan sanitariya talablari buzilishini aniqlash boʻyicha faoliyati.
  • Davlat moliyaviy nazorati — bu davlat nazorati organlarining harakatlari tizimi boʻlib, ularning vazifalari davlat moliyaviy resurslarini boshqarish jarayonida buzilishlarni aniqlashdir.
• Fuqarolik nazorati — nodavlat birlashmalar va shaxslar tomonidan inson huquqlari va erkinliklarining buzilishini aniqlash va bostirishga qaratilgan faoliyat.
• Moliyaviy nazorat — xoʻjalik yurituvchi sub’ektlar faoliyatining moliyaviy va tegishli masalalarini tekshirish.
  • Ichki nazorat — bu tashkilotning boshqaruv organi tomonidan amalga oshiriladigan jarayon.
  • Ishchilar nazorati — bu mahsulotlarni ishlab chiqarish va taqsimlash va tegishli jarayonlar ustidan ishchilar tomonidan amalga oshiriladigan nazorat.
  • Muvofiqlik nazorati — bu kredit tashkilotining moliya bozoridagi faoliyatining qonun hujjatlariga muvofiqligi ustidan ichki nazorat.
• Oʻquv jarayonidagi nazorat — ogʻzaki va yozma topshiriqlarni bajarish natijasida talabaning bilim, koʻnikma va qobiliyat darajasini aniqlash jarayoni.
• Ilmiy nazorat — oʻrganilayotgan hodisaga eksperimentator tomonidan taʼsirni aniqlash va hisobga olish maqsadida oʻtkaziladigan qoʻshimcha tajriba.
• Ota-ona nazorati — bu Internet va kompyuterning bolaga salbiy taʼsirini oldini olishga qaratilgan qoidalar va chora-tadbirlar majmui.
• Tibbiy nazorat — bu jismoniy tarbiya va sport bilan shugʻullanadigan odamlar uchun tibbiy nazoratning kompleks dasturi.
  • Doping nazorati — sportchining dopingdan foydalanishini aniqlashga qaratilgan test.

Texnologiyada nazorat

• Texnik nazorat — ishlab chiqarilgan mahsulotlarning belgilangan talablarga muvofiqligini nazorat qilish.
  • Buzilmaydigan sinov — bu mahsulotlarning xususiyatlari va parametrlarini kuzatish, bunda ularning yaxlitligi va keyingi foydalanish uchun yaroqliligi buzilmasligi kerak.
    • Ultrasonik nazorat — ultratovush yordamida mahsulotlarning xususiyatlari va parametrlarini kuzatish.
• Kompleks texnik nazorat — oʻz radioelektron vositalarining ish holatini nazorat qilish va ularni dushman razvedka texnik vositalaridan himoya qilish.
• Dozimetrik nazorat — bu radiatsiyaviy xavfsizlik standartlari va ionlashtiruvchi nurlanish manbalari bilan ishlashning asosiy sanitariya qoidalariga rioya etilishini nazorat qilish boʻyicha chora-tadbirlar tizimi.
• Barqarorlikni elektron nazorat qilish — bu sirpanishdan saqlaydigan avtomobil xavfsizligi tizimi.
• Kruiz nazorati — bu avtomobilning doimiy tezligini saqlaydigan qurilma.
• nazorat qilish vositasi.

• deystviy, preduprejdayuщix neschastnie sluchai pri rabote na potensialno opasnix uchastkax
• Samostraxovka — element individualnogo snaryajeniya, obespechivayuщiy lichnuyu straxovku. Doljna obladat svoystvami: bit nadyojnoy, tochka zakrepleniya doljna bit dosyagaemoy, krepleniya pod nablyudeniem, pogloщat faktor rivka pri predpolagaemom srive i padenii
• Kontrolniy uzel — vspomogatelniy uzel, kotoriy predotvraщaet vozmojnoe razvyazivanie osnovnogo uzla pri peremennoy nagruzke. Kontrolniy uzel zavyazivayut vplotnuyu k osnovnomu

Adabiyotlari

• М. В. Мельник, А. С. Пантелеев, А. Л. Звездин.. Ревизия и контроль: учебник. Москва: КНОРУС, 2006 — 13—16 bet. ISBN 978-5-85971-641-8. 
• Малолетко А. Н.. Контроль и ревизия: учеб. пособие. Москва: КНОРУС, 2006 — 9—26 bet. ISBN 5-85971-433-5. 
• Бровкина Н. Д.. Контроль и ревизия: учеб. пособие. Москва: ИНФРА-М, 2007 — 5—10 bet. ISBN 978-5-16-003022-7. 
• Melnik L. G. Teoriya razvitiya sistem : monografiya / L. G. Melnik. — Sumi: Universitetskaya kniga, 2016. — 416 s.

Havolalar

• Nazoratning mohiyati va maʼnosi :: vuzlib.org (Wayback Machine saytida 2014-04-25 sanasida arxivlangan) Arxivnaya kopiya