Qozoq xalq sheʻriyati
Qozoq xalq sheʼriyati qozoq adabiyotining bir tarmogʻidir.
Unda qozoq xalqining siyosiy-ijtimoiy, ijtimoiy-tarixiy taraqqiyot bosqichlariga xos badiiy-estetik did, axloqiy-falsafiy talablar ko‘rsatilgan. Qadim zamonlardan kelib chiqqan qozoq xalq sheʼriyati sinkretik (ajralmas) hodisadir. Shuning uchun ham u xalq adabiyoti, musiqa madaniyati, xalq ogʻzaki ijodi bilan juda koʻp aloqada. Qozoq xalq sheʼriyatida yurt yo‘lidagi mardlik va jasorat, yuksak ruh va mardona qahramonlik, tabiatning ajib uyg‘unligi, muhabbat kayfiyati va shodliklari, yuksak maʼnaviyat tuyg‘ulari, insoniy mehr-oqibat va dunyoqarash ajralmas bir butunlikda o‘z ifodasini topgan. Qozoq xalq sheʼriyatining janr tarkibi xilma-xildir. Doston,hikoya,bahs, qoʻshiq va hokazo. b. xalq ijodidan kelib chiqadi. Axmet Baytursinuli, X.Doʻsmuhameduli, M.O.Auezov , S.Seyfullin, B.Kenjebaev, M.Gabdullin, E.S.Ismoilov , M.S.Silchenko va boshqalar. b. olimlar tomonidan ilmiy tizimlashtirilgan.Auezov qozoq xalq sheʼrlariga xalq sheʼrlariga taʼrif berib, ularni tugʻilish tartibiga koʻra uch turga ajratgan:
- yassi yurt anʼanalari bilan bog‘liq ohangdor sheʼrlar;
- diniy anʼana va tushunchalardan tug‘ilgan sheʼrlar;
- toʻy marosimi sheʼrlar. Milliy uslubdagi ohangdor sheʼrlar mazmuniga ko‘ra motam, motam, vidolashuv, taʼziya kabi turlarga bo‘linadi.
Vidolashuvning o‘zi mavzularga bo‘linadi: a) xalq bilan vidolashuv, yurt bilan vidolashuv; b) oʻtgan hayot bilan xayrlashish; b) oʻtayotgan zamon bilan xayrlashish.[1] Do‘smuhameduli qozoq xalq og‘zaki ijodining janr va turlarini tizimga solib,xalq sheʼriyati yuvinishxona, alla, ishq adabiyoti,to‘y qo‘shiqlari (yor-yor,to‘yboshlar, betochar), vidolashuv, uchrashuv, salomlashish, janoza, hamd, taʼziya, fotiha kabilarni yozadi. ., qarg‘ish, bashorat sheʼrlari, targ‘ibot, nola va motam, qahramonlik sheʼrlari, tarixiy sheʼrlar, maishiy sheʼrlar va zarapazan.[2]
N.Toʻraqulov og‘zaki adabiyotdagi xalq sheʼrlari (lirikasi) yetti tarmoqdan iborat ekanligini ko‘rsatadi:
- siyosiy-ijtimoiy lirika : bag‘ishlov, tasbih, tarixiy sheʼrlar, qora sheʼrlar, xat sheʼrlari, qo‘shiq sheʼrlari;
- xalq sheʼriyati: toʻybastar, singsu, jar-jar, betashar, betashar, beshik, xayr, motam, tinglash, tasalli, tasalli;
- mehnat va kasb sheʼrlari: to‘rt rizq, dehqonchilik, sayohat va mart sheʼrlari; # gaqilyat sheʼrlari: vasiyat, rahmat, duo, tilak, sheʼr namunasi, sirli sheʼrlar;
- xayoliy sheʼrlar: afsonaviy sheʼr, yolgʻon sheʼri;
- kulgili sheʼrlar;
- diniy sheʼrlar: baksi ulani, badik, vasvasa-bog‘lash, zarapazan. Sheʼriyatdagi anʼana va davomiylik, tarixiy davomiylik nuqtai nazaridan qaralsa, lirika asosini xalq sheʼrlarida tashkil etadi.
Shu bilan birga, xalq madaniyati, qoʻshiq va musiqa sanʼati namoyandalari Segiz Seri, Birjan Sal, Aqan Seri, Jayau Musa, Shashubay va b. b. sal-seri asarlari qozoq xalq sheʼriyatida lirikaning ajoyib namunalaridir. Sal-seriler xalq sheʼriyatini badiiy-mavzuiy-g‘oyaviy kanalda rivojlantirib, qo‘shiqchilik maktabini shakllantirdilar. Xonanda-shoirlar sheʼriyati qozoq adabiyotida alohida anʼanalarni shakllantirgan.Buni Mis boʻyidagi nartoy anʼanalari,Arqada Birjan sal,Aqan seri,Gʻarbiy Qozogʻistonda Muxit,Sir .
Qozoq xalq sheʼriyati milliy maʼnaviyat madaniyatining bebaho kanali va ajralmas bo‘lagi bo‘lgani uchun u davr talabi, zamon ruhiga ko‘ra yangilanib, qayta tiklanib bormoqda. Shu bilan birga,Jambul,Nurpeyis,Iso,Doskey, Shashubay,Toleu,Nartay,Estay,Kenen Azirboyev,Umbetali, Kushen,Nurqan,Nurlibek, Sat, Umar, Kalka kabi xalq shoirlari ijodida qozoq xalqining hayotiyligi namoyon bo‘ladi. xalq adabiyoti anʼanalarini saqlash va davom ettirishda sheʼriyat. Bu xalq isteʼdodining bitmas-tuganmas badiiy qudratini ko‘rsatadi. Qozoq xalq sheʼriyatining badiiy va obrazliligi sheʼriy mahoratni charxlashda hamisha katta ahamiyatga ega bo‘lib, ijtimoiy xususiyatga, tarbiyaviy ahamiyatga ega. Sheʼr va qo‘shiq tarzida yaratilgan qozoq xalq sheʼriyati hayot hodisasini, inson ruhini sir va taʼsirchanlik bilan badiiy va obrazli tarzda yetkazadi.[3][4]