Vikipediya

Turk Qurolli Kuchlari

Turk Qurolli Kuchlari — (TSK; turkcha: Türk Silahlı Kuvvetleri deya nomlanadi) Turkiya Respublikasining harbiy kuchlari sanaladi. Turk Qurolli Kuchlari Bosh shtab, Quruqlik kuchlari, Dengiz kuchlari va Havo kuchlaridan iborat. Hozirgi Bosh shtab boshligʻi — general Yaşar Guler boʻladi. Bosh shtab boshligʻi — Qurolli Kuchlar qoʻmondoni. Urush davrida Bosh shtab boshligʻi Prezident nomidan Bosh qoʻmondon vazifasini bajaradi, u Turkiya Buyuk Millat Majlisi nomidan TSK Oliy harbiy qoʻmondonligini vakil qiladi[1]. TSKning NATOga aʼzo boshqa davlatlar va doʻst davlatlar bilan harbiy aloqalarini muvofiqlashtirish Bosh shtabning masʼuliyati hisoblanadi.

Turk Qurolli Kuchlarining tarixi Usmonli imperiyasi qulagandan keyin tashkil topishi bilan boshlangan. Turk armiyasi oʻzini rasmiy davlat mafkurasi boʻlgan kamalizmning, ayniqsa uning dunyoviylikka urgʻu berishning homiysi sifatida qabul qildi. 1952-yilda NATOga aʼzo boʻlgandan soʻng Turkiya oʻz qurolli kuchlarini keng qamrovli modernizatsiya dasturini boshladi. Turk armiyasi Koreya urushiga Janubiy Koreya va NATO bilan birga 14936 askar yubordi. 1980-yillarning oxiriga kelib, ikkinchi qayta qurish jarayoni boshlandi. Turk Qurolli Kuchlari Yevropa Kengashi nazorati ostidagi Yevropa Ittifoqi jangovar guruhi, Italiya-Ruminiya-Turkiya jangovar guruhida ishtirok etadi. Turkiya Qurolli Kuchlari, shuningdek, Yevropa Ittifoqi va NATOning Eurocorps koʻp millatli armiya korpusi tashabbusiga operativ xodimlarni hissa qoʻshadi.

Turkiya Qurolli Kuchlari 2022-yilda 775 000 nafar harbiy va harbiylashtirilgan xizmatchilar soniga ega boʻlgan Turkiya qurolli kuchlari NATOda AQSh Qurolli Kuchlaridan keyin ikkinchi va dunyoda oʻn uchinchi oʻrinda turadi.

Turkiya Belgiya, Germaniya, Italiya va Niderlandiya bilan birgalikda alyansning yadroviy almashish siyosatining bir qismi boʻlgan NATOga aʼzo besh davlatdan biridir[2]. Jami 50 ta AQShning B61 yadroviy bombasi beshta davlatning aksariyati boʻlgan Incirlik havo bazasida joylashgan[3].

Tarixi tahrir

Mustaqillik urushi tahrir

Birinchi jahon urushi tugagandan soʻng, Antanta davlatlari tomonidan Anadoluni bosib olgandan soʻng, koʻplab Usmonli harbiy xizmatchilari yangi Turk Milliy Harakatiga (TNM) qoʻshilish uchun Rumeliyadan Anadoluga qochib ketishdi. Mustaqillik urushi paytida, 1920-yil 3-mayda Birinchi Ferik Mustafo Fevzi Posho (Chakmak) Milliy Mudofaa vaziri, Mirliva İsmet Posho (İnönü) Buyuk Britaniya hukumati Bosh shtab boshligʻi lavozimiga tayinlandi. Milliy Assambleya (GNA)[4]. Ammo 1921-yil 3-avgustda GNA Afyonkarahisar-Eskishehir jangida muvaffaqiyatsizlikka uchragani uchun İsmet Poshoni milliy mudofaa vaziri lavozimidan boʻshatdi va 5-avgustda Sakarya jangi oldidan GNA raisi Mustafo Kamol etib tayinlandi. Posho (Otaturk) GNA armiyasining bosh qoʻmondoni sifatida tayinlangan. Izmir 1922-yilda yunon-turk urushlari (1919—1922-yillar) natijasida qaytarib olingandan soʻng TNM Mustaqillik urushida gʻalaba qozondi.

 
Turk jangovar kreyser Yavuz, Istanbul yaqinida, Turkiya, V-IX aprel, 1946-yil 19-aprel.

Birinchi kurd isyonlari tahrir

1920—1930-yillarda Turkiyaning janubi -sharqida bir necha qoʻzgʻolon boʻlgan, ulardan eng muhimi 1925-yilgi Shayx Said qoʻzgʻoloni va 1937-yilgi Dersim qoʻzgʻoloni edi. Ularning barchasi TAF tomonidan bostirildi, baʼzida 50 000 askardan iborat keng koʻlamli safarbarlik amalga oshirildi.

Ikkinchi jahon urushi tahrir

Turkiya Ikkinchi jahon urushining soʻnggi bosqichlariga qadar neytral boʻlib qoldi. Ikkinchi jahon urushining dastlabki bosqichida Turkiya Buyuk Britaniya va Fransiya bilan oʻzaro yordam shartnomasini imzoladi. Lekin Fransiya qulagandan soʻng Turkiya hukumati ham ittifoqchilar, ham eksa bilan teng masofani saqlashga harakat qildi. Frakiya va Egey dengizining sharqiy orollari Turkiya bilan chegaradosh boʻlgan Bolqonni fashistlar Germaniyasi bosib olgandan soʻng, Turkiya hukumati 1941-yil 18-iyunda Germaniya bilan Doʻstlik va hujum qilmaslik toʻgʻrisida shartnoma imzoladi.

Germaniya Sovet Ittifoqiga bostirib kirganidan keyin Turkiya hukumati general-leytenant Ali Fuat Erden boshchiligidagi kuzatuvchilar harbiy delegatsiyasini Germaniya va Sharqiy frontga yubordi[5]. Germaniyaning Kavkazdan chekinishi ortidan Turkiya hukumati ittifoqchilarga yaqinlashdi va Uinston Cherchill 1943-yil 30-yanvarda Turkiya janubidagi Yenice vokzalida Adana konferensiyasida İsmet Inönü bilan yashirincha uchrashdi va Turkiyani ittifoqqa qoʻshilishga koʻndirish niyatida. ittifoqchilar tomonida urush. 1943-yil iyul oyida Zitadelle operatsiyasi boshlanishidan bir necha kun oldin Turkiya hukumati general Jemil Cahit Toydemir boshchiligidagi harbiy delegatsiyani Rossiyaga yubordi va 503-ogʻir panzer bataloni va uning jihozlarining mashgʻulotlarini kuzatdi[6]. Ammo Zitadelle operatsiyasi muvaffaqiyatsizlikka uchragach, Turkiya hukumati 1943-yil dekabr oyida Ikkinchi Qohira konferensiyasida ishtirok etdi, u yerda Franklin D. Ruzvelt, Cherchill va İnönü Turkiyaning ittifoqchilarga qoʻshishi mumkin boʻlgan hissasi boʻyicha kelishuvga erishdilar. 1945-yil 23-fevralda Turkiya Yalta konferensiyasida 1945-yil 1-martgacha Germaniya va Yaponiya bilan rasman urushga kirishgan davlatlargina Birlashgan Millatlar Tashkilotiga aʼzo boʻlishi eʼlon qilingandan soʻng Germaniya va Yaponiyaga qarshi urush eʼlon qilib, ittifoqchilarga qoʻshildi[7].

Koreya urushi tahrir

 
Koreya urushi paytida turk askarining kuzatuvchi fronti

Turkiya Koreya urushida Birlashgan Millatlar Tashkilotiga aʼzo davlat sifatida qatnashdi va janglarda 731 ta yoʻqotishga uchragan turk brigadasini Janubiy Koreyaga yubordi. 1952-yil 18-fevralda Turkiya NATOga aʼzo boʻldi[8]. Janubiy Koreya hukumati Koreyada jang qilgan va halok boʻlgan turk askarlari uchun urush yodgorligini sovgʻa qildi. Koreya pagodasi Anqarada joylashgan boʻlib, u 1973-yilda Turkiya Respublikasining 50 yilligi munosabati bilan sovgʻa qilingan.

Kiprga bostirib kirishi tahrir

1974-yil 20-iyulda TSK Kiprga qoʻshib olish niyatida EOKA-B va Kipr Milliy gvardiyasi tomonidan 1974-yilda amalga oshirilgan davlat toʻntarishiga javoban Kiprga amfibiya va havodan hujum operatsiyasini boshladi. oroldan Gretsiyaga; ammo harbiy intervensiya Turkiyaning Kiprning shimoliy qismida anchagina hududni egallashi va u yerda hozirgacha faqat Turkiya tomonidan tan olingan kiprlik turklarning mahalliy hukumatini oʻrnatishga yordam berish bilan yakunlandi. Interventsiya 1963-yildagi konstitutsiyaviy parchalanish natijasida oroldagi grek kiprliklari va kipr turklari oʻrtasida oʻn yildan ortiq davom etgan jamoalararo zoʻravonliklardan (1963—1974-yillar) soʻng sodir boʻldi. Turkiya harbiy aralashuvni oqlash uchun Kafolat shartnomasi boʻyicha oʻzining kafil rolidan foydalangan[9]. Turk qoʻshinlari orolga ikki toʻlqin boʻlib qoʻndi, harbiy aralashuvdan oldin orol boʻylab kichik anklavlarda yakkalanib qolgan Kipr turklari uchun shimoli-sharqdagi orol hududining 37 foizini bosib oldi va egallab oldi[10][11][12].

Shundan soʻng, Kipr turklari 1975-yilda Kipr Turk Federativ Davlati shaklida alohida siyosiy birlik deb eʼlon qildilar; va 1983-yilda Shimoliy Kipr Turk Respublikasi sifatida bir tomonlama mustaqillik eʼlon qildi, bugungi kungacha faqat Turkiya tomonidan tan olingan. Birlashgan Millatlar Tashkiloti Kipr Respublikasining suverenitetini 1960-yildagi mustaqillik shartlariga koʻra tan olishda davom etmoqda. Mojaro Turkiyaning Gretsiya va Yevropa Ittifoqi bilan munosabatlariga soya solishda davom etmoqda. 2004-yilda Kipr boʻyicha Annan rejasi (Birlashgan Millatlar Tashkilotining Kipr mojarosini hal qilish boʻyicha taklifi) boʻyicha referendum paytida Kipr yunonlarining 76 foizi bu taklifni rad etdi, kiprlik turklarning 65 foizi uni qabul qildi.

Kurd-turk mojarosi tahrir

Tukiya Qurolli Kuchlari qoʻshni Iroqga va Suriyaga tez-tez bostirib kirgan PKKga (AQSh, Yevropa Ittifoqi va NATO tomonidan terrorchi tashkilot sifatida tan olingan)[13][14][15][16] qarshi uzoq davom etgan kampaniyada PKK yetakchisi Abdulla Oʻjalan 1999-yilda Nayrobida hibsga olinib, Turkiyaga olib ketilgan. 2015-yilda PKK, turli voqealar tufayli keskinlikdan keyin 2013-yildagi otashkesimni bekor qilgan edi[17].

Bosniya va Kosovodagi urush tahrir

Turkiya Bosniya va Kosovodagi NATO boshchiligidagi bir qancha tinchlik kuchlariga qoʻshin qoʻshgan. Hozirda Kosovo kuchlarida 402 nafar turk askari bor.

Afgʻonistondagi urush tahrir

2003-yilda Istanbuldagi portlashlar Al-Qoida bilan aloqador boʻlganidan soʻng, Turkiya Afgʻonistonga Tolibon kuchlari va Al-Qoida faollariga qarshi kurashish uchun qoʻshinlarini yubordi va ikkala guruhni ham yoʻq qilish umidida. Turkiyaning majburiyatlari qatoriga Kobulda (ilgari mintaqaviy qoʻmondonlik poytaxti) hamda PRT Maydan Shahrga rahbarlik qiladigan Vardak viloyatida xavfsizlikni taʼminlash kiradi. Turkiya bir vaqtlar Xalqaro Xavfsizlik Kuchlari tarkibidagi uchinchi yirik kontingent edi. Turkiya qoʻshinlari jangovar harakatlarda qatnashmayapti va Anqara uzoq vaqtdan beri Vashingtonning koʻproq jangovar qoʻshin taklif qilish bosimiga qarshilik qilib kelmoqda. Vashington Post gazetasining yozishicha, 2009-yilning dekabr oyida AQSh prezidenti Barak Obama yana 30 ming amerikalik askar yuborishini va Vashington boshqalar ham shunga ergashishini istashini eʼlon qilganidan keyin Turkiya Bosh vaziri Rajab Toyyib Erdoʻgʻan Turkiya qoʻshimcha qoʻshin kiritmaydi degan xabar bilan munosabat bildirgan. Afgʻonistonga. Turkiya Afgʻoniston xavfsizlik kuchlarini tayyorlashni davom ettirishini taʼkidlagan Erdoʻgʻan, „Turkiya u yerdagi askar kontingentini 700 dan 1750 nafarga koʻtarib, qoʻlidan kelganini allaqachon qildi“, dedi.

Turkiya Kobul qulagandan keyin (2021) Afgʻonistondan oʻz qoʻshinlarini olib chiqdi[18][19][20].

Gumanitar yordam tahrir

TSK 1999-yilda Turkiyaning Marmara mintaqasida sodir boʻlgan Izmit zilzilasida boʻlgani kabi „Faqat yordam operatsiyalari“ni amalga oshirdi. Turkiya Harbiy-dengiz kuchlari NATOga hissa qoʻshishdan tashqari, 2001-yil boshida Turkiya, Bolgariya, Gruziya, Ruminiya, Rossiya va Ukraina tomonidan qidiruv-qutqaruv va boshqa gumanitar operatsiyalar uchun tuzilgan Qora dengiz dengiz hamkorlik vazifa guruhiga ham hissa qoʻshadi.

 
„Harbiy xavfsizlik zonasi chegarasiga kirish taqiqlangan“ yozuvi Turkiyadagi harbiy qoʻshinlarda qoʻllaniladi.

Bugun tahrir

Xalqaro Strategik Tadqiqotlar Instituti (IISS) maʼlumotlariga koʻra, 2020-yilda Turkiya Qurolli Kuchlari 260.200 qurolli kuch, 45.000 dengiz kuchlari va 50.000 havo kuchlaridan iborat 355.200 nafar faol harbiy xizmatchiga ega edi. Bundan tashqari, 378 700 nafar zahiradagi va 156 800 nafar harbiylashtirilgan (Turkiya Jandarmiyasi va Turkiya Sohil Xavfsizlik xizmati) borligi taxmin qilinib, 890 500 nafarga yaqin faol va zahira kuchini birlashtirgan[21]. 2020-yilda mudofaa byudjeti 76,3 ni tashkil etdi milliard lira[22]. „Hisob sudi toʻgʻrisida“gi qonun qurolli kuchlar xarajatlarining tashqi tekshiruvdan oʻtishini boshlashi va mudofaa sohasiga, jumladan, Mudofaa sanoatini qoʻllab-quvvatlash jamgʻarmasiga ajratilayotgan byudjetdan tashqari mablagʻlarni tekshirishga yoʻl ochishi kerak edi[23]. Biroq, Mudofaa vazirligi zarur maʼlumotlarni taqdim etmagan[24], shuning uchun qurolli kuchlar xarajatlari toʻgʻri tekshirilmayapti.

Sana General/admiral Ofitser Jami (shu jumladan fuqarolik)
Umumiy xodimlar soni
2011-yil 21-noyabr[25] 365 39 975 666 576
2013-yil 2-oktyabr[26] 347 39 451 647 583
2014-yil 2-may[27] 343 38 971 623,101
2017-yil 2-yanvar[28] 203 26 278 398 513
 
Turk askarlari Anitkabir maqbarasida qoʻriqlashmoqda.

Umumiy xodimlar tahrir

 
Turkiya Qurolli kuchlari Bosh shtab qo‘mondonlik markazi
 
2022-yil iyul oyi holatiga koʻra xorijda joylashgan turk askarlari xaritasi

Yana qarang tahrir

  • Turkiyada muddatli harbiy xizmat
  • Turkiya Bosh shtab boshliqlari roʻyxati
  • Turkiyaning harbiy texnikasi
  • 2016-yil Turkiyada davlat toʻntarishiga urinish
  • Jandarm qoʻmondonligi (Turkiya)
  • Sohil xavfsizlik qoʻmondonligi (Turkiya)
  • Qishloq qoʻriqlash tizimi
  • Turkiya mudofaa sanoati
  • Harbiy xarajatlar boʻyicha mamlakatlar roʻyxati
  • Harbiy va harbiylashtirilgan xodimlar soni boʻyicha mamlakatlar roʻyxati.

Manbalar tahrir

  1. ↑ Federal Research Division, Turkey: A Country Study, Kessinger Publishing, 2004, ISBN 978-1-4191-9126-8, p. 337.
  2. ↑ „Der Spiegel: Foreign Minister Wants US Nukes out of Germany (10 April 2009)“. Der Spiegel (30-mart 2009-yil). 14-fevral 2012-yilda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 1-noyabr 2010-yil.
  3. ↑ „Nuclear Weapons: Who Has What at a Glance | Arms Control Association“. www.armscontrol.org. Qaraldi: 16-dekabr 2021-yil.
  4. ↑ Harp Akademileri Komutanlığı, Harp Akademilerinin 120 Yılı, İstanbul, 1968, p. 26, 46.
  5. ↑ Hüseyin Hüsnü Emir Erkilet, Şark cephesinde gördüklerim, Hilmi Kitabevi, 1943.
  6. ↑ Johannes Glasneck, Inge Kircheisen, Türkei und Afghanistan, Dt. V. d.
  7. ↑ Mustafa Aydın, SAM, „Turkish Foreign Policy: Framework and Analysis“, Center for Strategic Research, 2004, p. 47.
  8. ↑ For some of the NATO command structure discussions re entry of Turkey, see Sean Maloney, Securing Command of the Sea, Masters' thesis, University of New Brunswick, 1992
  9. ↑ „From Rep. of Turkey Ministry of Foreign Affairs“. 2016-yil 16-iyulda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 17-iyul 2016-yil.
  10. ↑ Welz, Gisela. Divided Cyprus: Modernity, History, and an Island in Conflict. Indiana University Press, 2006 — 2 bet. ISBN 0-253-21851-9. 
  11. ↑ Carpenter, Ted Galen. NATO's Empty Victory: A Postmortem on the Balkan War. Washington, D.C.: Cato Institute, 2000 — 36 bet. ISBN 1-882577-85-X. 
  12. ↑ Carpenter, Ted Galen. Peace and Freedom: Foreign Policy for a Constitutional Republic. Washington, D.C.: Cato Institute, 2002 — 187 bet. ISBN 1-930865-34-1. 
  13. ↑ „People's Daily Online – NATO chief declares PKK terrorist group“. 2014-yil 19-oktyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 17-iyul 2016-yil.
  14. ↑ „The EU's list of terrorist groups“. 1-dekabr 2011-yilda asl nusxadan arxivlangan.
  15. ↑ „Council Decision 2011/70/CFSP of 31 January 2011 updating the list of persons, groups and entities subject to Articles 2, 3 and 4 of Common Position 2001/931/CFSP on the application of specific measures to combat terrorism – Official Journal L 028, 02/02/2011 P. 0057 – 0059“. 2011-yil 22-noyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 12-iyun 2012-yil.
  16. ↑ „NATO chief declares PKK terrorist group“. Xinhua (20-dekabr 2005-yil). 19-oktabr 2014-yilda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 12-iyun 2012-yil.
  17. ↑ „KCK ateşkesin bittiğini açıkladı: Bundan sonra tüm barajlar gerillanın hedefinde olacaktır“ (tr-TR). t24.com.tr. 22-mart 2017-yilda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 30-mart 2017-yil.
  18. ↑ „Turkey begins withdrawing military forces from Afghanistan“. Daily Sabah (25-avgust 2021-yil).
  19. ↑ „Turkish military begins Afghanistan evacuations“.
  20. ↑ „Turkey evacuating from Afghanistan, could provide support at Kabul airport“. Reuters (25-avgust 2021-yil).
  21. ↑ IISS 2020, pp. 164-168
  22. ↑ „SIPRI Publications“. Milexdata.sipri.org. 2012-yil 3-mayda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 23-oktabr 2011-yil.
  23. ↑ „Archived copy“. 2011-yil 27-oktyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 13-oktabr 2011-yil.
  24. ↑ „Lack of comprehensive audits casts shadow over security spending“. Zaman. 3-noyabr 2013-yilda asl nusxadan arxivlangan.
  25. ↑ „Asker sayısı ilk kez açıklandı“. Ntvmsnbc. Qaraldi: 3-may 2014-yil.
  26. ↑ „TSK personel sayısını açıkladı“. Ntvmsnbc. 2014-yil 3-mayda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 3-may 2014-yil.
  27. ↑ „TSK personel sayısını açıkladı“. Ntvmsnbc. 2014-yil 3-mayda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 3-may 2014-yil.
  28. ↑ „TSK'da kaç personel var?“ (turkcha). www.trthaber.com. Qaraldi: 12-iyun 2021-yil.

Adabiyotlari tahrir

  • International Institute for Strategic Studies. The Military Balance 2018. London: Routledge, 14-fevral 2018-yil. ISBN 9781857439557. 
  • International Institute for Strategic Studies. The Military Balance 2010. London: Routledge, 3-fevral 2010-yil. ISBN 978-1-85743-557-3. 
  • Birler, Hayri. „The Coup Primer“. Turkish Daily News (7-fevral 1997-yil). 13-avgust 2011-yilda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 12-oktabr 2008-yil.
  • Gareth Jenkins, 'Power and unaccountability in the Turkish security forces,' Conflict, Security, and Development, Volume 1, Issue 1.

Havolalar tahrir

 
 Vikiomborda Turk Qurolli Kuchlari
haqida turkum mavjud 
"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Turk_Qurolli_Kuchlari&oldid=4089409" dan olindi