Vikipediya

Turkiyaning Kiprga bosqini

Turkiyaning Kiprga bostirib kirishi[1] 1974-yil 20-iyulda boshlandi va keyingi oyda ikki bosqichda davom etdi. Kipr yunonlari va turklari oʻrtasidagi jamiyatlararo zoʻravonlik fonida sodir boʻlgan va besh kun oldin yunon xuntasi tomonidan homiylik qilingan Kipr davlat toʻntarishiga javoban, bu turklar tomonidan orolning shimoliy qismini bosib olinishiga va bosib olinishiga olib keldi[2].

Toʻntarish Gretsiyadagi harbiy xunta tomonidan buyurtma qilingan va Kipr milliy gvardiyasi[3][4] tomonidan EOKA B bilan hamkorlikda uyushtirilgan. U Kipr prezidenti arxiyepiskopi Makarios IIIni taxtdan agʻdardi va Nikos Sampsonni oʻrnatdi[5][6]. Toʻntarishning maqsadi Kiprning Gretsiya[7][8][9] va Kipr Yunoniston Respublikasi bilan birlashishi boʻlgan edi[10][11].

Turk qoʻshinlari 20-iyul kuni Kiprga tushdi va sulh eʼlon qilinishidan oldin orolning 3 foizini egallab oldi. Gretsiya harbiy xuntasi qulab tushdi va uning oʻrniga fuqarolik hukumati tashkil topdi. Tinchlik muzokaralari buzilganidan soʻng, 1974-yil avgust oyida turklarning yana bir bosqinchiligi orolning taxminan 36 foizini egallab oldi. 1974-yil avgust oyidan boshlab oʻt ochishni toʻxtatish liniyasi Kiprdagi Birlashgan Millatlar Tashkilotining Bufer zonasiga aylandi va odatda Yashil chiziq deb nomlanadi.

Taxminan 150 000 kishi (Kipr umumiy aholisining toʻrtdan bir qismidan koʻprogʻi va Kipr yunon aholisining uchdan bir qismi) orolning shimoliy qismidan haydab chiqarildi, u yerda Kipr yunonlari aholining 80 foizini tashkil etdi. Keyingi yil davomida taxminan 60 000 kiprlik turklar[12]. Kipr turklari aholisining yarmini tashkil etadi[13] janubdan shimolga koʻchirildi[14]. Turk istilosi Kiprni BMT nazorati ostidagi, hali ham Kiprni ikkiga boʻlib turgan Yashil chiziq boʻylab boʻlish va shimolda de-fakto Kipr avtonom turk maʼmuriyatining tashkil topishi bilan yakunlandi. 1983-yilda Shimoliy Kipr Turk Respublikasi (ShKTR) mustaqilligini eʼlon qildi, garchi Turkiya uni tan olgan yagona davlatdir[15]. Xalqaro hamjamiyat Shimoliy Kipr Turk Respublikasi hududini Turkiya tomonidan bosib olingan Kipr Respublikasi hududi deb biladi[16]. Kipr aʼzo boʻlganidan beri bu ishgʻol xalqaro huquq boʻyicha noqonuniy deb hisoblanadi, bu Yevropa Ittifoqi hududini noqonuniy bosib olishga teng edi[17].

Fon tahrir

Usmonli va Britaniya hukmronligi tahrir

1571-yilda Usmonli-Venetsiya urushidan (1570—1573-yillarda) soʻng, asosan yunonlar yashaydigan Kipr oroli Usmonli imperiyasi tomonidan bosib olindi. 300 yillik Usmonlilar hukmronligidan soʻng orol va uning aholisi Kipr konventsiyasi boʻyicha Britaniyaga ijaraga berildi, bu kelishuv 1878-yilda Berlin kongressida Buyuk Britaniya va Usmonli imperiyasi oʻrtasida erishilgan edi. 1914-yil 5-noyabrda Usmonli imperiyasining Birinchi jahon urushiga markaziy kuchlar tomonida kirishiga javoban Birlashgan Qirollik Kiprni (Misr va Sudan bilan birgalikda) Britaniya imperiyasining[18]va keyinchalik A. Britaniya Kipr deb nomlanuvchi toj koloniyasi. 1923-yilgi Lozanna shartnomasining 20-moddasi turklarning orolga daʼvosiga chek qoʻydi[18]. Shartnomaning 21-moddasida Kiprda oddiy yashovchi turk fuqarolariga 2 yil ichida orolni tark etish yoki Britaniya subyekti sifatida qolish tanlovi berilgan[18].

1950-yillar tahrir

1950-yillarning boshlarida Ethniki Organosis Kyprion Agoniston (EOKA yoki „Kipr jangchilari milliy tashkiloti“) deb nomlangan yunon millatchi guruhi tuzildi[19]. Ularning maqsadi birinchi navbatda inglizlarni oroldan haydab chiqarish, keyin esa orolni Gretsiya bilan birlashtirish edi. EOKA mustaqillik yoki Gretsiya bilan birlashish yoʻlidagi barcha toʻsiqlarni olib tashlashni xohladi.

1960—1963-yillar tahrir

 
1960-yilgi aholini roʻyxatga olish boʻyicha Kiprning etnik xaritasi

Gretsiya harbiy toʻntarishi va turk bosqinchiligi tahrir

1974-yil iyuldagi Gretsiya harbiy toʻntarishi tahrir

1974-yil bahorida Kipr yunon razvedkasi EOKA-B Afina harbiy xuntasi tomonidan homiylik qilingan prezident Makariosga[20] qarshi davlat toʻntarishini rejalashtirayotganini aniqladi.

Xunta 1967-yilda Afinada harbiy toʻntarish natijasida hokimiyat tepasiga kelgan edi. 1973-yil kuzida, 17-noyabr talabalar qoʻzgʻolonidan soʻng, Afinada yana bir davlat toʻntarishi boʻlib oʻtdi, unda asl yunon xuntasi oʻrniga harbiy politsiya boshligʻi, brigadir Ioannides boshchiligidagi yana bir qorachigʻi tayinlandi, garchi haqiqiy boshliq general boʻlsa ham. Faedon Gizikis. Ioannides Makarios endi enosisning haqiqiy tarafdori emasligiga ishondi va uni kommunistik tarafdor deb gumon qildi. Bu Ioannidesni EOKA-B va Milliy gvardiyani qoʻllab-quvvatlashga olib keldi, chunki ular Makariosni buzishga harakat qilishdi[21].

Birinchi turk istilosi, 1974-yil iyul tahrir

 
1974-yil 20-iyul kechki soatlarda turk kuchlarining joylashuvi.

Turkiya 1974-yil 20-iyul, shanba kuni Kiprni bosib oldi. Ogʻir qurollangan qoʻshinlar tong otishidan qisqa vaqt oldin shimoliy qirgʻoqdagi Girnega (Girne) qoʻndi, Kipr yunon va yunon qoʻshinlarining qarshiligiga duch keldi. Anqara, Kipr turklarini himoya qilish va Kipr mustaqilligini kafolatlash uchun Kafolat shartnomasi boʻyicha oʻz huquqidan foydalanayotganini aytdi[22]. 22-iyul kuni BMT Xavfsizlik Kengashi otashkesimga erishgan paytda turk qoʻshinlari Kipr hududining 3 % ni tashkil qiluvchi Girne va Nikosiya oʻrtasidagi tor yoʻlga qoʻmondonlik qildilar[23], ular bu yoʻlni kengaytirishga muvaffaq boʻlishdi. 353-sonli rezolyutsiyada sulh talab qilingan[24][25][26].

Inson huquqlarining buzilishi tahrir

Kipr yunonlariga qarshi tahrir

 
Maratha qishlogʻidagi qabristondan koʻrinish, bu yerda qirgʻin qurbonlari yakka tartibda dafn etilgan. Bu bitta oilada oʻldirilgan toʻrtta bolani koʻrsatadigan oilaviy qabrning fotosurati.

EOKA B tomonidan Maratha, Santalaris va Aloda qirgʻini paytida 1974-yil 14-avgustda 126 kishi halok boʻldi[27][28]. Birlashgan Millatlar Tashkiloti qirgʻinni insoniyatga qarshi jinoyat sifatida taʼriflab, „kiprlik yunon va yunon qurolli shaxslari tomonidan sodir etilgan insoniyatga qarshi navbatdagi jinoyatdir“[29]. Tochni qirgʻinida 85 Kipr turk aholisi qirgʻin qilindi[30].

 
Famagustaning chekkasi boʻlgan Varosha 1974-yilda aholisi qochib ketganida tashlab ketilgan va harbiylar nazorati ostida qolmoqda.

Turkiya Yevropa Inson huquqlari komissiyasi tomonidan odamlarni koʻchirish, ozodlikdan mahrum qilish, yomon muomala qilish, hayotdan mahrum qilish va mulkdan mahrum qilishda aybdor deb topildi[31][32][33]. Orolning yunon aholisining uchdan bir qismini bosib olingan Shimoldagi uy-joylaridan zoʻravonlik bilan majburlash, ularning qaytishiga toʻsqinlik qilish va materik Turkiyadan turklarni joylashtirish siyosati etnik tozalash namunasi hisoblanadi[34][35].

1976-yilda va yana 1983-yilda Yevropa Inson huquqlari komissiyasi Turkiyani Inson huquqlari boʻyicha Yevropa konventsiyasini takroran buzganlikda aybdor deb topdi. Turkiya kiprlik grek qochqinlarning oʻz mulklariga qaytishiga toʻsqinlik qilgani uchun qoralandi[36]. Inson huquqlari boʻyicha Yevropa komissiyasining 1976 va 1983-yillardagi hisobotlarida qayd etilgan.

Madaniy merosni yoʻq qilish tahrir

 
Freskalar talon-toroj qilingan Antifonitning ichki qismidan koʻrinish

1989-yilda Kipr hukumati amerikalik sanʼat sotuvchisini Vizantiya imperatorining farmonidan omon qolgan toʻrtta noyob VI asrdagi Vizantiya mozaikasini qaytarib berish uchun sudga berdi va bu muqaddas figuralarning barcha tasvirlarini yoʻq qilishni talab qildi. Kipr bu ishda gʻalaba qozondi va mozaikalar oxir-oqibat qaytarildi[37]. 1997-yil oktyabr oyida mozaikalarni sotgan Aydin Dikmen Germaniyada politsiya bosqinida hibsga olindi va VI, XII va XV asrlarga oid mozaikalar, freskalar va piktogrammalardan tashkil topgan va undan ortiq qiymatdagi omborga ega ekanligi aniqlandi. Uning pul qiymati esa 50 million dollarni tashkil etadi. Thaddeus va Thomas tasvirlangan mozaikalar Kanakariya cherkovining apsisidan yana ikkita boʻlimdir, freskalar, shu jumladan Oxirgi hukm va Jessey daraxti, qurilgan Antifonit monastirining shimoliy va janubiy devorlaridan olib tashlangan, bu hodisa esa XII—XV asrlar oraligʻida boʻlgan[38]. Dikmendan topilgan freskalar orasida XI — XII asrlarga oid Akantou shahridagi Panagia Pergaminiotisa cherkovining bezakli freskalari butunlay olib tashlangan freskalari ham bor edi[39].

 
Shimoliy Kipr Turk Respublikasi bayrogʻi, faqat Turkiya tomonidan tan olingan shaxs

1983-yilda Kipr Turklar Assambleyasi Shimoliy Kipr Turk Respublikasining mustaqilligini eʼlon qildi. Bu deklaratsiyadan soʻng darhol Britaniya Birlashgan Millatlar Tashkiloti Xavfsizlik Kengashi yigʻilishini chaqirib, deklaratsiyani „qonuniy asossiz“ deb topdi. Birlashgan Millatlar Tashkiloti Xavfsizlik Kengashining 541 (1983-yil) rezolyutsiyasi „Shimoliy Kipr Turk Respublikasini yaratishga urinish haqiqiy emas va Kiprdagi vaziyatning yomonlashishiga yordam beradi“. U „yuqorida tilga olingan deklaratsiyani yuridik jihatdan haqiqiy emas deb hisoblaydi va uni qaytarib olishga chaqiradi“ deyilgan.

Davom etayotgan muzokaralar tahrir

 
Annan rejasi boʻyicha Kipr Birlashgan Respublikasining taklif qilingan bayrogʻi

Birlashgan Millatlar Tashkiloti Xavfsizlik Kengashining Kipr tuprogʻidan barcha xorijiy qoʻshinlarning zudlik bilan shartsiz olib chiqilishi va qochqinlarning oʻz uylariga xavfsiz qaytishi haqidagi qarorlari Turkiya va Shimoliy Kipr Turk Respublikasi tomonidan amalga oshirilmadi[40]. Turkiya va Shimoliy Kipr Turk Respublikasi oʻz pozitsiyalarini himoya qilib, bunday chekinish jamoalararo janglar va oʻldirishlarning qayta boshlanishiga olib kelishi mumkinligini taʼkidlaydi.

 
Shimoliy Kipr Turk Respublikasi
 
Otaturk maydoni, Shimoliy Nikosiya

Manbalar tahrir

  1. ↑ Vincent Morelli. Cyprus: Reunification Proving Elusive. DIANE Publishing, 2011-yil aprel — 1 bet. ISBN 978-1-4379-8040-0. „The Greek Cypriots and much of the international community refer to it as an "invasion.“ 
  2. ↑ Uzer, Umut. Identity and Turkish Foreign Policy: The Kemalist Influence in Cyprus and the Caucasus. I.B. Tauris, 2011 — 134–135 bet. ISBN 9781848855694. 
  3. ↑ Solanakis, Mihail. „Operation "Niki" 1974: A suicide mission to Cyprus“. 2008-yil 20-oktyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 10-iyun 2009-yil.
  4. ↑ „U.S. Library of Congress – Country Studies – Cyprus – Intercommunal Violence“. Countrystudies.us (21-dekabr 1963-yil). Qaraldi: 26-iyul 2009-yil.
  5. ↑ Mallinson, William. Cyprus: A Modern History. I. B. Tauris, 30-iyun 2005-yil — 81 bet. ISBN 978-1-85043-580-8. 
  6. ↑ BBC: Turkey urges fresh Cyprus talks (2006-01-24)
  7. ↑ Papadakis, Yiannis (2003). „Nation, narrative and commemoration: political ritual in divided Cyprus“. History and Anthropology. 14-jild, № 3. 253–270-bet. doi:10.1080/0275720032000136642. „[...] culminating in the 1974 coup aimed at the annexation of Cyprus to Greece“
  8. ↑ Atkin, Nicholas. The Wiley-Blackwell Dictionary of Modern European History Since 1789, 23-may 2011-yil — 184 bet. ISBN 9781444390728. 
  9. ↑ Journal of international law and practice, Volume 5. Detroit College of Law at Michigan State University, 1996 — 204 bet. 
  10. ↑ Strategic review, Volume 5 (1977), United States Strategic Institute, p. 48.
  11. ↑ Allcock, John B. Border and territorial disputes (1992), Longman Group, p. 55.
  12. ↑ Tocci 2007, 32.
  13. ↑ Pericleous, Chrysostomos. Cyprus Referendum: A Divided Island and the Challenge of the Annan Plan. I.B. Tauris, 2009 — 201 bet. ISBN 9780857711939. 
  14. ↑ „1974: Turkey Invades Cyprus“. BBC. Qaraldi: 2-oktabr 2010-yil.
  15. ↑ Salin, Ibrahm. Cyprus: Ethnic Political Components. Oxford: University Press of America, 2004 — 29 bet. 
  16. ↑ Quigley. The Statehood of Palestine. Cambridge University Press, 6-sentabr 2010-yil — 164 bet. ISBN 978-1-139-49124-2. „The international community found this declaration invalid, on the ground that Turkey had occupied territory belonging to Cyprus and that the putative state was therefore an infringement on Cypriot sovereignty.“ 
  17. ↑ James Ker-Lindsay. An Island in Europe: The EU and the Transformation of Cyprus. I.B.Tauris, 15-may 2011-yil — 15 bet. ISBN 978-1-84885-678-3. „Classified as illegal under international law, the occupation of the northern part leads automatically to an illegal occupation of EU territory since Cyprus' accession.“ 
  18. ↑ 18,0 18,1 18,2 „Treaty of Lausanne“. byu.edu.
  19. ↑ The Cyprus Revolt: An Account of the Struggle for Union with Greece (Wayback Machine saytida 2021-03-04 sanasida arxivlangan), by Nancy Crawshaw (London: George Allen and Unwin, 1978), pp. 114-129.
  20. ↑ „Makarios writes General Ghizikis“. Cyprus-conflict.net (1974-yil iyul). 2008-yil 24-iyulda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 23-noyabr 2008-yil.
  21. ↑ "Cyprus: A Country Study" U.S Library of Congress.
  22. ↑ Kassimeris, Christos.
  23. ↑ „Η Τουρκική Εισβολή στην Κύπρο“. Sansimera.gr. — „Σ’ αυτό το χρονικό σημείο, οι Τούρκοι ελέγχουν το 3% του Κυπριακού εδάφους, έχοντας δημιουργήσει ένα προγεφύρωμα, που συνδέει την Κερύνεια με τον τουρκοκυπριακό θύλακο της Λευκωσίας. (At this point in time, the Turks control 3% of Cypriot territory, having created a bridgehead connecting Kyrenia with the Turkish Cypriot enclave in Nicosia.)“.
  24. ↑ Mehmet Ali Birand, „30 sıcak gün“, March 1976
  25. ↑ Minority Rights Group Report. The Group, 1983 — 130 bet. ISBN 9780903114011. „The crisis of 1974: The Turkish assault and occupation CYPRUS: IN SEARCH OF PEACE The crisis of 1974: The Turkish... UN was able to obtain a ceasefire on 22 July the Turkish Army had only secured a narrow corridor between Kyrenia and Nicosia, which it widened during the next few days in violation of the terms, but which it was impatient to expand further on military as well as political grounds.“ 
  26. ↑ Horace Phillips. Envoy Extraordinary: A Most Unlikely Ambassador. The Radcliffe Press, 15-sentabr 1995-yil — 128 bet. ISBN 978-1-85043-964-6. „Troops landed around Kyrenia, the main town on that coast, and quickly secured a narrow bridgehead.“ 
  27. ↑ Oberling, Pierre.
  28. ↑ Paul Sant Cassia, Bodies of Evidence: Burial, Memory, and the Recovery of Missing Persons in Cyprus, Berghahn Books, 2007, ISBN 978-1-84545-228-5, p. 237
  29. ↑ UN monthly chronicle, Volume 11 (1974), United Nations, Office of Public Information, p. 98
  30. ↑ Paul Sant Cassia, Bodies of Evidence: Burial, Memory, and the Recovery of Missing Persons in Cyprus, Berghahn Books, 2007; ISBN 978-1-84545-228-5, Massacre&f=false p. 61
  31. ↑ European Commission of Human Rights, „Report of the Commission to Applications 6780/74 and 6950/75“, Council of Europe, 1976, p. 160,161,162,163., Link from Internet Archive
  32. ↑ „Cyprus v. Turkey - HUDOC“. ECHR.
  33. ↑ „APPLICATIONS/REQUÉTES N° 6780/74 6 N° 6950/75 CYPRUS v/TURKEY CHYPRE c/TURQUI E“. Government of Cyprus. 2019-yil 4-iyunda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2022-yil 17-noyabr.
  34. ↑ Borowiec, Andrew. Cyprus: a troubled island. New York: Praeger, 2000 — 2 bet. ISBN 978-0-275-96533-4. 
  35. ↑ „Reuniting Cyprus?“ (inglizcha). jacobinmag.com. Qaraldi: 2-avgust 2020-yil.
  36. ↑ „JUDGEMENT IN THE CASE OF CYPRUS v. TURKEY 1974–1976“. 2011-yil 25-iyulda asl nusxadan arxivlangan.
  37. ↑ Bourloyannis, Christiane; Virginia Morris (1992-yil yanvar). „Autocephalous Greek-Orthodox Church of Cyrprus v. Goldberg & Feldman Fine Arts, Inc“. The American Journal of International Law. 86-jild, № 1. 128–133-bet. doi:10.2307/2203143. JSTOR 2203143. {{cite magazine}}: sana kiritilishi kerak boʻlgan parametrga berilgan qiymatni tekshirish lozim: |date= (yordam)
  38. ↑ Morris, Chris. „Shame of Cyprus's looted churches“. BBC News (18-yanvar 2002-yil). Qaraldi: 29-yanvar 2007-yil.
  39. ↑ Bağışkan. „Akatu (Tatlısu) ile çevresinin tarihi geçmişi…“ (turkcha). Yeni Düzen (18-may 2013-yil). Qaraldi: 10-may 2015-yil.
  40. ↑ See UN Security Council resolutions endorsing General Assembly resolution 3212 (XXIX)(1974). 
"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Turkiyaning_Kiprga_bosqini&oldid=3624986" dan olindi