Vikipediya

Usmon III

Usmoniylar imperiyasining yigirma beshinchi sultoni (1754–1757)

Usmon III (1699-yil 2-yanvar, Adirna — 1757-yil 30-oktyabr, Istanbul) — Usmoniylar imperiyasining yigirma beshinchi sultoni, 1754-yildan 1757-yilgacha hukmronlik qilgan[1].

Usmon III
عثمان ثالث
Usmonlilar imperiyasi podshohi, xalifasi, ikki muqaddas masjid xodimi
Hukmronligining boshlanishi: 1754-yil 13-dekabrdan
Hukmronligining tugashi: 1757-yil 30-oktyabrgacha
Oʻtmishdosh: Mahmud I
Voris:Mustafo III
Tugʻilgan sanasi: 2-yanvar 1699-yil
Tugʻilgan joyi:Adirna, Usmonlilar imperiyasi
Vafot sanasi:30-oktyabr 1757-yil(1757-10-30)
(58 yoshda)
Vafot joyi:Istanbul, Usmonlilar imperiyasi

Sulton Mustafo va Shahsuvar Sultonning oʻgʻli Usmon, akasi Mahmuddan keyin taxtga oʻtirdi. Usmon 50 yildan ortiq shahzoda maqomida boʻlgan va 55 yoshida taxtga oʻtirdi. Usmoniylar imperiyasi tarixida eng uzoq vaqt shahzoda maqomida qolgan shaxs hisoblanadi. Umrining katta qismi saroy qafasida oʻtdi. Uning taxtga oʻtirishdan oldingi hayoti haqida manbalarda maʼlumotlar juda kam[⇨].

Usmon III hissiyotga beriluvchan va qatʼiyatsiz odam hisoblangan[⇨]. Bu sulton davrida yetti marta bosh vazir almashtirildi. Bu chora, ehtimol, avvalgi sulton davrida sodir boʻlgan bosh vazir lavozimning nufuzini kamaytirishga qaratilgan boʻlishi mumkin. Bu sohadagi muhim voqea 1756-yilda Koja Mehmed Ragʻip Poshoning bosh vazirlikka tayinlanishi edi. Ragʻip Posho olti yil bu lavozimda ishlagan va Usmoniylar davlatining eng mashhur bosh vazirlaridan biriga aylangan[⇨].

Usmon III hukmronligi Mahmud I davrida Belgrad tinchlik kelishuvining yakunlanishi bilan boshlangan tinchlik davriga toʻgʻri keldi. Harbiy sohada Sulton faqat mamlakatning chegara viloyatlarida bir qator qoʻzgʻolonlardan xavotirda edi, ammo ular osongina bostirildi[⇨]. Usmonning uch yillik hukmronligida ikkita eng muhim voqeasi Istanbul shahri Haliç tumanining muzlashi va Istanbulning uchdan ikki qismini vayron qilgan bir qator yongʻinlar edi[⇨]. Sulton ayollar kiyinishiga cheklovlar kiritdi va uning ijrosini qatʼiyat bilan amalga oshirdi, bu esa poytaxt aholisining noroziligiga sabab boʻldi[⇨].

Usmon III hukmronligi davrida Nuruosmaniye masjidining 1756-yilda qurib bitkazilgani muhim voqea boʻldi. Chibalidagi yongʻindan keyin Usmon katta qurilish dasturini amalga oshirishni buyurdi, buning natijasida Axirkapi mayoqchasi, Nuruosmaniye masjididagi favvora, Topkapi saroyidagi Usmon III koʻshki va boshqa koʻplab inshootlar qurildi[⇨].

Usmon III bir necha xotinli boʻlishiga qaramay, oʻzidan keyin avlod qoldirmagan. Uning oʻrnini amakivachchasi Mustafo III egalladi[⇨]

Biografiya tahrir

Shahzoda tahrir

 
Sulton Mustafo II, Usmonning otasi

Usmon Adirna saroyida tugʻilgan. Onasi Shahsuvar Sulton[2], asli serb[3] (baʼzi maʼlumotlarga koʻra, rus) edi[4]. Umumiy qabul qilingan versiyaga koʻra, Usmon 1699-yil 2-yanvarda tugʻilgan[5][6][7], ammo Islom ensiklopediyasida boshqa sana — 1699-yil 3-yanvar koʻrsatilgan[2]. Usmonning 20 dan ortiq aka-uka va opa-singillari boʻlgan, ammo ularning birortasi boʻlajak sulton bilan bir onadan boʻlganligi haqida maʼlumot yoʻq[5]. Usmonning dastlabki yillari ham uning katta akasi Mahmud I kabi Adirnada oʻtgan[8][2].

1703-yilda Usmonning otasi Edirne voqeasi natijasida Ahmad foydasiga taxtdan toʻliq voz kechdi[lower-alpha 1], saroy qafasiga qamaldi va bir necha oydan soʻng vafot etdi[2][5]. Toʻrt yoshli Usmonni onasidan ajratib olishdi, Eski saroyga joʻnatishdi, keyinroq saroy qafasiga olib ketishdi[6]. 1705-yil 17-aprelda Usmon va boshqa shahzodalarning yashirin sunnat toʻy marosimi boʻlib oʻtdi. 1712-yil dekabrda Usmon hukmdor amakisi bilan Adirnaga kelgan shahzodalar orasida edi. Hukmdorning shahardagi va shahar tashqarisidagi sayohatlarida tez-tez qatnashgan[2].

1730-yil 1-oktyabrdagi Homiy Halil qoʻzgʻoloni natijasida, oʻgay ukasi Mahmud taxtga oʻtirishi bilan Usmonning oʻzi suloladagi eng keksa odamga va vorislik tamoyiliga koʻra, taxt vorisiga aylandi[lower-alpha 2][2].

Boʻlajak sultonning 55 yil davom etgan shahzoda maqomida boʻlgan davridagi shaxsiy hayoti haqida deyarli hech qanday maʼlumot yoʻq[10]. Faqat „peshtahta“ deb nomlangan tortmali kichik yozuv stendlarini yasash bilan shugʻullangani va quyi amaldorlar, bir nechta xizmatkorlar bilan aloqada boʻlgani keltiriladi[6][2].

Hukmdor tahrir

 
Jon Yang tomonidan tayyorlangan Usmon III portreti, 1815-yil

1754-yil 14-dekabrda Mahmud I vafotidan soʻng, 55 yoshli Usmon taxtga oʻtirdi. Usmoniyar tarixida shahzoda sifatida qafaslarda eng uzoq vaqt qolgan sulton, shunga mos ravishda taxtga oʻtirish payti eng katta yoshda boʻlgan sulton boʻldi[2][7]. Yangi sulton oʻz nomini vaʼzlarda „Sultanu’l-barrayn vaʼl-bahrayn“ (yerlar va dengizlar hukmdori) soʻzlari qoʻshib oʻqilishini buyurdi[10]. Usmon III taxtga oʻtirganining 6-kuni, 19-dekabr sanasida onasi Shahsuvar Eski Saroydan Toʻpqopi saroyiga olib kelindi va Volida Sulton deb eʼlon qilindi. 1754-yil 25-dekabr kuni Sulton Ayyub qabri oldida unga bay’at berish marosimi boʻldi. Gʻazna mablagʻlaridan yigʻilgan 2394 hamyon oltin devonning sobiq va amaldagi xodimlariga tarqatildi[10]. Sultonni taxtga oʻtirganligi haqida eʼlon qilish uchun zarur boʻlgan barcha marosimlar yakunida Polsha, Rossiya va Avstriyaga elchilar yuborildi[2].

Hukmronligining ikkinchi yilida, 1756-yil 27-aprel kuni Usmonning onasi, oʻziga xos taqvodorligi bilan ajralib turgan Shahsuvar vafot etdi. Uning ortidan, 1756-yil 22-dekabr Hukmdorning merosxoʻri, marhum Sulton Ahmadning oʻgʻli Shahzoda Mehmed 42 yoshida kasallikdan vafot etdi[3]. Manbalarga koʻra, bosh vazir Köse Bahir Mustafa Paşa[tr] va Shayxulislom Dürrizade Mustafa Efendi[tr] tomonidan tashkillashtirilgan dafn marosimiga besh ming kishi tashrif buyurgan. Biroq, koʻp oʻtmay, Sehzoda Mehmed Koʻse Mustafo tomonidan zaharlangani haqida mish-mishlar tarqaldi[1]. Islom ensiklopediyasida Usmon III haqidagi maqola muallifi Fikret Sarıcaogʻlu baʼzi fikrlarni yozgan. Chorlulu davlatda eng yuqori lavozimni egallab turgani va sulolaning kuyovi boʻlganligining oʻzi uning aybsizligini koʻrsatgan[2].

Usmon III davrida muhim siyosiy voqealar sodir boʻlmadi. 1739-yilda Belgrad tinchlik shartnomasi bilan boshlangan tinchlik davri davom etdi. Mamlakatning chegara viloyatlarida bostirilgan bir qator qoʻzgʻolonlar saltanatning zaifligini koʻrsatdi[7][10].

Ichki siyosat tahrir

Usmon III Anadolu va Rumeliyada jinoyatlarni kamaytirishga harakat qildi. Farmoni bilan Eronda tartibsizliklar uyushtirgani uchun armanlarga, Bozulus turkmanlari[tr] va Jihanbeyli qabilalariga qarshi qurolli otryadlar yuborildi. Erzurum va Sivas atrofidagi qaroqchilarga qarshi baʼzi choralar koʻrildi, mashhur Karaosmanoğlu[tr] qabilasidan boʻlgan Hoji Mustafo ogʻa qoʻlga olindi va qatl qilindi. Manbalar Usmonni ziyorat yoʻlidagi talonchilik va davlat mablagʻlardagi korrupsiyani qatʼiy choralar bilan bartaraf etishga harakat qilganini tasdiqlashgan. Makka va Madinaga yoʻnalishdagi ziyoratchilar xavfsizligi Hukmdor huzuridagi maxsus maslahat kengashining asosiy kun tartibiga chiqdi[11][2].

Oldingi sultonlar davrida xalqqa eʼlon qilingan farmonlar Usmon III davrida ham amalda boʻlgan, ammo yangilari ham qabul qilingan. Usmon davridagi asosiy taqiq Rumeli va Anadoludan Istanbulga koʻchirishni taqiqlash edi. Istanbulda ishlaganlar oilasi bir yoki ikki kishidan oshmasligi sharti bilan poytaxtga koʻchib oʻtishiga ruxsat berildi[2]. Ayollarga nisbatan ham taqiqlar kiritildi[10]. Yosh ayollar urf boʻlgan kiyim-kechak (turkcha: tavr-ı cedid) kiyishlari, behuda bozorga borishlari, sayllarda omma oldida koʻrinishlari mumkin emas edi[2]. Oʻzboshimchalik bilan qabul qilgan hashamat toʻgʻrisidagi qonunlarini qatʼiy amalga oshira boshladi. Masalan, kumush taqinchoqlarni vazirlardan boshqa hech kim otga taqishi mumkin emas, musulmon boʻlmaganlar oʻz eʼtiqodlariga mos kiyimlarini kiyishlari, ot yoki qayiq minishlari uchun maxsus ruxsat olishlari shart deb belgilandi[10]. Ulamo Hakim Mehmed afandining yozishicha, „Hukmdor bu taqiqlarga amal qilmagan bir qancha musulmon boʻlmaganlarni osib oʻldirishga hukm qilgan“. Hech qanday rasmiy taqiq boʻlmasa-da, bozorda tamaki chekkani uchun odamlar jazolangani maʼlum[11]. Oʻsha davr manbalari bu taqiqlarning barchasi unchalik samarali boʻlmaganligini va ularga rioya qilish deyarli imkonsiz boʻlganligini koʻrsatadi[1][2].

Davlat boshqaruvidagi islohotlari tahrir
Yili Usmon III davridagi bosh vazirlar
1754 Chorlulu Kose Bahir Mustafo Posho (1-marta)
1755 Hekimoglu Ali Posho
1755 Noili Abdulloh Posho
1755 Silahdar Bıyıklı Ali Paşa[tr]
1755 Yirmisekizzade Mehmed Said Posho
1756 Chorlulu Köse Bahir Mustafo Posho (2-marta)
1757 Koja Mehmed Ragip Posho
Yil Usmon III davridagi shayxulislomlar
1755 Seyyid Murtaza Efendi[tr]
1755 Abdullah Vassaf Efendi[tr]
1755 Damadzade Feyzullah Efendi[tr] (1-marta)
1756 Dürrizade Mustafa Efendi[tr]
1757 Damadzade Feyzullah Efendi (2-marta)

Usmonning birinchi davlat qarori uning buyrugʻini qiladigan amaldorlarni tanlash edi. Qisqa vaqt oraligʻida yuqori martabali davlat amaldorlari saflarida, vazirlik lavozimlarida amalga oshirgan oʻzgarishlari — avvalgi hukmdor davrida sodir boʻlgan bosh vazir lavozimning taʼsirini kamaytirishga urinish sifatida baholandi[2].

1755-yil 12-yanvar kuni shayxulislom lavozimiga Abdullah Vassaf Efendi[tr], 15-fevral kuni bosh vazir lavozimiga Hekimoğlu Ali posho tayinlandi. Ayvonsaroydagi[tr] yongʻin tufayli Ali posho lavozimidan boʻshatilgan. Qiz minorasida bir kun hibsda oʻtirib, Volida Sultonning yordami bilan oʻlim jazosidan qutulib qolgan va Famagustaga surgun qilingan. 1755-yil 18-mayda bosh vazir lavozimiga Noiliy Abdulloh posho[en] tayinlandi, 8-iyun kuni esa yangi shayxulislom — Damadzade Feyzullah Efendi[tr] tayinlandi.

Silahdar Bıyıklı Ali Paşa[tr] bosh vazir lavozimida 63 kun — 1755-yil 24-avgustdan 25-oktyabrgacha ishladi va qatl qilindi. Uning oʻrniga Yirmisekizzade Mehmed Said Paşa[tr] tayinlandi va 1756-yil 1-aprel sanasida lavozimni tark etdi. Bu lavozimga yangi tayinlangan Koca Mehmed Ragıp Paşa[tr] Halabdan chaqirilgan va 1757-yil 12-yanvar sanasida bosh vazir muhrini olgan. U saltanat tarixidagi eng mashhur vazirlardan biriga aylandi va Usmon III davridagi oxirgi bosh vazir boʻldi[2][10]. Bosh vazirlar bilan bir vaqtda shayxulislomlar ham almashgan[2].

Shunday qilib, Usmon III hukmronligining uch yilida oltita yangi vazir, toʻrtta shayxulislom va bir admiral almashdi[lower-alpha 3]. Bosh vazirlarini ishdan boʻshatish sabablari sifatida korrupsiya ayblovlari, yolgʻon hisobotlar, yongʻin va jamoatchilik shikoyatlari keltirildi. Bu tayinlashlarning tashabbuskori Ebu Kufa (Ebyulvukuf Ahmad Agu) ismli shaxs boʻlib, Sulton uni qafasda oʻtgan kunlaridan yaxshi bilardi. Usmon III sulton boʻlgach, Ebu Kufani Misrdan olib keldi. 1755-yil 4-sentyabr kuni Ebu Kufa Sulton haramidagi eng muhim lavozimga tayinlandi. Tarixchi Shemdanizoda Findiklili Sulaymon afandi tez-tez kiritilgan oʻzgarishlarni Sultonning gʻalati xarakteri va tushunarsiz kayfiyati bilan bogʻlaydi[2].

Usmon III hukmronligi davrida Moldova va Valaxiya vassal knyazliklari hukmdorlari lavozimlarida ham oʻzgarishlar yuz berdi: Moldaviyada Matej Gika (1753—1756), Konstantin Rakovita (1756—1757) tayinlangan. Valaxiyada Konstantin Mavrocordat (1756—1758) va Matejning akasi Skarlat Gika (1757—1758) tayinlangan. Qrim xonligida Arslan Giray oʻrniga Halim Giray tayinlandi. Usmoniylar Jazoirida 1756-yilda qoʻzgʻolon paytida oʻldirilgan Muhammad posho IV oʻrniga Baba Ali posho II tayinlandi[2].

Iqtisodiyot va tabiiy ofatlar tahrir

 
Usmon III davridagi Usmonli tangasi

Asr boshidan beri saqlanib qolgan byudjet profitsiti bilan bogʻliq vaziyat Sulton Usmon III hukmronligi davrida ham oʻzgarmadi. Shu bilan birga, 33% ni tashkil etgan kapikullar (Sultonning shaxsiy qoʻriqchisi) xarajatlarining ulushi ham saqlanib qoldi[2].

Bu davrda zarb qilingan oltin tangalarda „Islombol“ va „yangi oltin“ (turkcha: sikke-i cedid) nomlari saqlanib qolgan[2], tanganing toʻliq nomi „yangi oltin islambol“ (turkcha: sikke-i cedîd-i zer-i İslâmbol) deyilgan. Bu tangalar tarixi 1696-yilda boshlangan edi. Oʻshanda pul inqirozini bostirishning iloji boʻlmagan, Istanbulda zarb qilingan oltin va boshqa tangalar qadrsizlangan. Aholi oʻrtasida eʼtirofga sazovor boʻlgan Venetsiya oltinidan zarb qilingan yangi tangalar chiqarilgan. Bunday tanganing ogʻirligi 110 dirhamga teng edi. Tanganing cheti zanjir bilan qirralangan, chetida qadimgi slavyan uslubidagi yozuvlar bitilgan, yaltiroq oʻzaning bir tomonida Sultonning tugʻrasi, ikkinchi tomonida esa „duribe fî İslâmbol“ yozuvi bor edi. 1696-yilda zarb qilingan, har biri 3 kurushdan baholangan oltinning qolgan oltinlardan ajratib koʻrsatish uchun boshqacha nom oldi[13].

1755-yil yanvarda maxsus farmoni bilan İbrahim Müteferrika[tr] bosmaxonasi faoliyatiga ruxsatnoma muddati uzaytirildi[2].

Usmon III hukmronligi davrida kichik tabiiy ofatlar sifatida zilzila va qisqa vabo tarqalganini[2][14], katta tabiiy ofatlar sifatida yongʻinlar va qattiq sovuqni keltirish mumkin[10]. 1755-yil yanvarda Istanbulning Haliç tumani shu qadar kuchli muz bilan qoplangan ediki, koʻrfazni piyoda kesib oʻtish mumkin edi. Defterdar mahallasidan[tr] Sütlüce mahallasigacha[tr] toʻliq muz bilan qoplangandi. Shaharning koʻp qismini vayron qilgan toʻrtta yirik yongʻin yanada halokatli boʻldi. Ulardan birinchisi 1754-yil 22-dekabr kuni kechqurun Mahmutpaşa[tr] mahallasida boshlanib, 18 soat davom etgan. Ikkinchisi Kadırga[tr] bandargohi yaqinida 1755-yil 12-iyul kuni boshlanib, 15 soat davom etgan. Hocapaşa va Cibalidagi[tr] keyingi yongʻinlar Istanbulning ichki shahar devorlari ichida joylashgan binolar uchun falokatga aylandi. Xoʻjaposhadagi yongʻin 1755-yil 29-sentyabr, juma kuni kechqurun boshlanib, qirq soat davom etdi. Sofiya ibodatxonasi, Bahçekapı[tr] va Mahmutpaşa[tr] mahallalari butunlay yonib ketdi. Bir qancha davlat muassasalari, jumladan Paşakapısı qamoqxonasi[en] ham yondi. Sogukcesme saroyining darvozalari bu yerda mulkini yashira oladigan odamlar uchun birinchi marta ochildi. Yongʻin paytida kamida 328 kapikul jarohatlangan, ular yongʻinni oʻchirishda qatnashgan va keyinchalik Sultondan mukofot sifatida otlar olgan. Oxirgi yongʻin eng kattasi boʻldi: 1756-yil 6-iyul, dushanba kuni kechqurun boshlandi, ikki kun va ikki kecha davom etdi[lower-alpha 4]. Chibali darvozasidan shahar devorining ichki qismiga tarqaldi va 3851 binoni vayron qildi. Oxirgi ikki yongʻin Istanbulning uchdan ikki qismini xarobaga aylantirdi. Shaharni qayta tiklash juda katta mablagʻlarni talab qilardi va Sulton vazirlarining asosiy mas’uliyatli ishiga aylandi[2][10][2].

Tashqi siyosat tahrir

 
1755-yilda Konstantinopolda Charles Gravierning Sulton Usmon III tomonidan saroyda kutib olinishi. Rassom: Antoine Favray[fr], 1755-yil

Yevropa davlatlari bilan solishtirganda, Usmon III hukmronligi Usmoniylar imperiyasining tashqi siyosatida ancha xotirjam davr sifatida taʼriflanadi. Prussiya qiroli Fridrix II Istanbulga norasmiy delegatsiya yuborib, Usmoniylar imperiyasi bilan savdo va doʻstlik shartnomasini tuzishga harakat qildi. Prussiya qiirolining maktublarini maxfiy tarzda hukmdor nomiga olib kelgan elchi Karl Adolf von Rexin[pl], hukmdorning kotibi[tr] bilan uchrashgan[lower-alpha 5]. Bu masala qulayroq vaqtda muhokama qilinishi mumkinligi haqidagi javobni olgan. 1756-yilda boshlangan Yetti yillik urushda Prussiya va Angliyaga qarshi ittifoqi tufayli Fransiya, Rossiya va Avstriyaning Usmoniyar bilan tuzilgan shartnomasi Prussiya uchun ancha katta ahamiyatga ega boʻldi[2].

Yetti yillik urush davrida ushbu davlatlarning Istanbuldagi elchixonalari tomonidan Usmoniy hukumatiga turli hisobotlar taqdim etilgan. Hisobotlarda Usmoniy imperiyasini u yoki bu davlat tomonida boʻlishga koʻndirish uchun turli xil kafolatlar, vaʼdalar, shikoyatlar va fosh etuvchi maʼlumotlar bor edi. Biroq, Usmonlilar betaraflik pozitsiyasini saqlab qolishni afzal koʻrdilar. Xolislik va ehtiyotkorlik gʻoyasi Ragip Poshoning bosh vazir lavozimiga koʻtarilishi bilan yanada mustahkamlandi. 1756-yil 24-oktyabrdagi sultonga taqdim etilgan xatda urushning oʻzi bu davlatlarga bir-birlarini sindirish uchun „yaxshi“ imkoniyat sifatida baholanayotgani aytildi[2].

Usmon III davrida xorijiy davlat bilan tuzilgan yagona shartnoma Usmoniylar imperiyasi va Daniya qirolligi oʻrtasida imzolangan doʻstlik, dengizchilik va savdo shartnomasi edi. Daniya qiroli Fridrixning vazirga 1756-yil 24-iyul kungi birinchi murojaatidan keyin masala ochiq qoldi, ammo keyingi muzokaralar davomida, 1756-yil 2-avgust kuni kelishuv tuzildi[2].

Usmon III taxtga oʻtirishi chogʻida Avstriya elchisi anʼanaga koʻra yangi sultonni tabriklab, unga sovgʻa topshirdi. Bunga javoban Usmon yevropalik elchilardan saroydagi ziyofatlarga moʻyna oʻrniga anʼanaviy kaftan kiydirishlarini soʻradi. Elchi javob sifatida moʻyna kiyish kerakligini va bu „qadimgi qonun“ ekanligini (turkcha: kānûn-ı kadîm) eshitdi[2].

Usmon III hukmronligi davrida Fransiya elchisi Charles Gravier[en] boshchiligidagi yevropaliklarga Buyukdereda[tr] yashashga ruxsat berilgan[2].

Oʻlimi tahrir

 
Usmon III va boshqa sultonlar dafn etilgan Turxon sulton maqbarasi. Bruklin muzeyi arxivi, 1903-yil

Usmon III oʻlimining aniq sabablari nomaʼlum. Islom ensiklopediyasida keltirilishicha, hayotining soʻnggi oylarida Sultonning qorni qattiq ogʻrigan. Shu sababli u bir necha bor juma tabriklarini oʻtkazib yuborganini yozadi.1757-yil 28-oktyabrda Usmon saroyga yaqinligi uchun juma namoziga shoshilinch ravishda tayyorlangan Yesilkiremitli masjidiga ham borolmadi. Sulton ikki kundan keyin — 1757-yil 30-oktyabrda vafot etdi. Baʼzi Gʻarb manbalari Usmon III son qismidagi oʻsimtani olib tashlash operatsiyasidan soʻng vafot etganini taʼkidlashgan[2]. Anthony Alderson oʻzining „Usmoniylar sulolasining tuzilishi“ asarida sultonning oʻlimi sababi sifatida apopleksiyani koʻrsatadi[5].

Usmon III oʻz hukmronligi davrida qurilishi tugallangan Nuruosmaniye masjidiga dafn qilishlarini vasiyat qilgan. Ammo yanichar ogʻalari, sekbanbaşı[tr] va kethudalar[en] sultonning oʻlimiga guvoh boʻlgandan soʻng, marhumning jasadi yuvilgan. Qora parda bilan qoplangan tobut Yangi masjiddagi Turxon Sulton maqbarasiga qoʻyilgan. Bu ishlar yangi sulton Mustafo III buyrugʻi bilan amalga oshirildi[2].

Xayriya va qurilish ishlari tahrir

 
Nuruosmaniye masjidi, Usmon III davrida yakunlangan

Usmon III qisqa vaqt hukmronligiga qaramay, koʻplab xayriya tashkilotlari va fondlar tashkil etishga muvaffaq boʻldi[2].

1748-1749-yillarda Mahmud I hukmronligi davrida Nuruosmaniye majmuasi qurilishi boshlangan, ammo sulton vafoti tufayli qurilish toʻxtab qolgandi. Usmon III amiri orqali shayxulislomdan masjid va boshqa binolarni oʻz nomiga qurib bitkazish uchun fatvo oldi. Qurilish 1755-yil oxirida yakunlandi va 5-dekabr kuni tantanali ochilish marosimi va bayram munosabati bilan ziyofat boʻlib oʻtdi. Bir muncha vaqt shunchaki „Usmoniya“ deb atalgan Nuruosmaniye majmuasi tarkibiga uchta maktab, kutubxona, turba, muazzin xonasi, musiqa xonasi, favvora, mehmonxona va doʻkonlar va madrasa kiradi. Majmua ishini qoʻllab-quvvatlovchi jamgʻarma „Usmon III vaqf“ deb atalgan va Sulton vafotidan keyin uning vorislariga oʻtishi kerak edi[2].

1755—1756-yillarda Usmon III Üsküdardagi saroy va bogʻ oʻrnida uylar va doʻkonlardan iborat yangi mahalla qurdirdi. Bu yerda „Ihsaniye“ deb nomlangan katta-kichik masjidlar qurilgan va ular hozirgacha saqlanib qolgan. Otakçılarda[tr] 1755-yili masjid qurildi, bugun undan faqat minorasi qolgan va „yongan masjid minorasi“ (turkcha: Yanık Minare Mescidi) deb nomlanadi. Pashaliman orolida[ru] favvora qurilgan boʻlib, u hozirgi kungacha saqlanib qolmagan. 1756-yil 6-mayda kapudan posho[tr] Karabağlı Süleyman Paşa[tr] boshchiligida Lesbos orolidagi Sigri[en] portida yangi qal’a, masjid va hammom qurilishi boshlandi[2]. 1756-yil 28-sentyabrda Usmon III Misrga yoʻl olgan savdo kemasi tunda yomon ob-havo sharoiti tufayli Qumkapi qirgʻoqlari yaqinida qolib ketganidan soʻng, Ahirkapi mayogʻini[tr] qurishga buyruq berdi[10][2].

Usmon III davridagi qurilishlar asosan saroylar edi. Topkapi saroyidagi Sulton xonalarida, Usmonning buyrugʻi bilan Sulton hammomi roʻparasiga yotoqxona qurilgan[2]. Haram binolarining janubida qal’a devori yoniga pavilyon qurilgan boʻlib, bugungi kunda Usmon III pavilyoni nomini olgan[10]. Usmonning buyrugʻi bilan qafas joylashgan hovlini oʻrab turgan devorning yuqori qismi buzilgan. Qafasning aksariyat derazalari ochilgan, hovlida esa shiyponlar, favvoralar va basseyn qurilgan bogʻ bor edi[2].

Shaxsiyati tahrir

Fikret Sarıcaogluning yozishicha, Usmon III poraxoʻrlik va yolgʻondan nafratlangan, koʻpincha tez va oʻylamasdan qarorlar chiqargan, lekin keyin qarorlaridan afsuslangan. Sulton tejamkor boʻlishga, odamlarning tashvish va ehtiyojlariga adolatli va ehtiyotkorlik bilan munosabatda boʻlishga harakat qilgan[2]. Usmoniylar imperiyasi ensiklopediyasida Usmon III haqidagi maqola muallifi Kahraman Shakul keltirgan maʼlumotda niderland islomshunosi Kramers, Yoxannes XendrikJohannes Hendrik Kramers „Sultonning jahldor, asabiy va qatʼiyatsiz shaxs“ hisoblanganini yozgan[10]. Sultonning qafasda boʻlgan paytida uning shaxsiyati qanday shakllanganligini xulosa qilish imkonsiz[2].

Kundalik hayotda Sulton shaharga yashirin tarzda chiqishni yaxshi koʻrardi, shaharda nayza, miltiq va kamon otish boʻyicha mashgʻulotlarni tomosha qilardi. Tarixchilarning taʼkidlashicha, u koʻp marta ulamo kiyimidan foydalangan va odamlarga oʻzini Adirnalik Usmon ogʻa deb tanishtirgan. Usmon xalq bilan doimiy muloqot qildi, elchilarning ishini kuzatdi, safarlarida sotib olingan mevalar va boshqa taomlardan tatib koʻrdi. Shaxsan qurollarni tekshirgan, yangi galleonni ishga tushirish uchun oʻqlari tashlangan kemasozlik zavodiga va to'pxonaga[tr] tashrif buyurgan. Toʻrtta katta yongʻin sodir boʻlgan joyning har biriga borib koʻrdi. Usmon Doğancılarda[tr] zohid boʻlib yashagan va Xalvatiya diniy tariqatiga mansub boʻlgan Shayx Sayyid Ahmad Raufiyni tez-tez ziyorat qilib turardi. Manbalar xabar berishicha, Usmon III yangi meva va qahvani yaxshi koʻrar edi[2].

Turk tarixchilari Chagatay Ulucay „Podshohlarning xotinlari va qizlari“ asarida, Necdet Sakaoglu „Bu mulkning sultonlari“ asarida 55 yoshida hokimiyat tepasiga kelgan va hayotining yarim asrini saroy qafasining maʼyus xonalarida oʻtkazgan Usmonning tabiatini maʼnaviy hamda jismoniy jihatdan zaif boʻlganini aytishgan[6][17]. Ulucayning yozishicha, Usmon musiqa va ayollardan nafratlanib, barcha cholgʻu asboblarini uloqtirishni buyurgan. Haramda kelganida ayollar uning yaqinlashganini eshitib, Sulton yoʻldan yashirinishga ulgurishi uchun maxsus poyabzal kiygan. Sulton oʻz ayollariga haramni tark etishni taqiqlagan va ularga oddiy kiyim kiyishni buyurgan. Sakaoglu yozishicha, musiqachilarni haydab chiqarish va haramni tark etishni taqiqlash qarorlariga uning savodsiz va haddan tashqari dindor onasi Shehsuvar taʼsir qilganligi aytiladi. Usmonning oyogʻida tuzalmas yarasi borligi va balki shu sababli kanizaklardan qochgani yozilgan. Sarıcaoglu aytishicha, Sultonning maxsus qoplamali poyabzal kiygani haqidagi mish-mishlarni asossizdir.

Oilasi tahrir

Usmon III atigi uch yil hukmronlik qilganiga qaramay, kanizaklari koʻp boʻlgan, lekin ular haqida juda kam maʼlumotlar bor[17]. Cagatay Ulucay Usmonning ikki kanizaklari haqida maʼlumotlar keltirgan: Zevki Kadın-afendi va Ferhunde Emine Kadın-afendi. Zevki 1755-yilda Findiklida oʻz nomi bilan ayollar favvorasi qurishni buyurgan. Ferxunde 1791-yilda vafot etgan[17].

Anthony Alderson oʻzining „Usmoniylar sulolasining tuzilishi“ asarida Usmonning ikkita kanizagi — Leyla (1794-yilda vafot etgan) va Zerki haqida maʼlumot beradi[5]. Usmon III vafotidan keyin Leyla Haci Mehmed Emin Beyga (1785-yil 16-iyulda vafot etgan) turmushga chiqdi. Undan Feyzullah (1792-yil 12-avgust kuni vafot etgan) ismli oʻgʻli bor edi[5]. Shu bilan birga, Ulucay Alderson Usmonning kanizaklari haqidagi maʼlumotlarni „Usmoniylarning mufassal tarixi“ asaridan koʻchirib olishini qayd etadi[17]. Usmon III bir necha xotinli boʻlishiga qaramay, oʻzidan avlod qoldirmadi[5].

Turk tarixchisi Nejdet Sakaoglu oʻzining „Bu mulkning sultonlari“ kitobida Usmonning toʻrtta kanizagi boʻlganini yozadi: Zevki Kadın-afendi, Leyla Bashkadin-efendi (1794-yilda vafot etgan), Ferhunde Emine (1791-yil avgustda vafot etgan) va nomaʼlum ismli ayol[6]. Sakaogluning yozishicha, manbalarda „Zerki“ nomi bilan ham tilga olingan. Zevki rasman Usmonning uchinchi xotini unvonini olgan. Uning shaxsi, tugʻilgan sanasi va kelib chiqishi haqida hech qanday maʼlumot yoʻq. Usmonning qisqa hukmronligi davrida Istanbulda qurilish ishlari bilan shugʻullanib, 18-asrda imperiyada mashhur boʻlgan barokko uslubidagi[ru] boshlangʻich maktab va favvoraning oʻziga xos namunasini qurdirgani maʼlum. Maktab eski Findikli saroyi hovlisida joylashgan[lower-alpha 6]. Barokko favvorasi maktab hovlisida joylashgan. Favvoradagi yozuvda qurilish sanasi 1755-yil deb koʻrsatilgan va Zevkining uchinchi xotin maqomida boʻlganini tasdiqlaydi[6]. Zevki Istanbulda vafot etgan, ammo oʻlim sanasi ham, dafn etilgan joyi ham maʼlum emas[6]. Leyla Kadın-afendi haqida Sakaoglu Usmonli tarixchisi Mehmed Sürey Beyning „Usmoniylar maʼlumotlari“ asariga ishora qilib, Usmonning asosiy xotini boʻlganligini yozadi. Usmon III vafot etganida, Leyla yosh va farzandsiz edi. Keyinchalik, Hoji Mehmed Emin Beyga turmushga chiqdi va oʻgʻil tugʻdi, unga Feyzullah deb ism berdi. 1794-yilda Istanbulda vafot etdi va Kadikoyda Karacaahmet qabristonining davomi boʻlgan Airylik favvorasi yonidagi qabristonga dafn qilindi[6]. Ferhunde Emine haqidagi maʼlumotlar Sureyning „Usmoniylar maʼlumotlari“ asarida ham, Aldersonning „Usmoniylar sulolasining tuzilishi“da ham yoʻq, lekin Topkapi saroyi muzeyi arxivida mavjud. 1791-yil sentyabrdagi hujjatda „Ferhunde Emine marhum sulton Usmon uchinchining toʻrtinchi xotini boʻlgan“, — degan jumla bor. Usmon III ning rafiqasi haqida, ismi nomaʼlum, faqat Sultonning ikkinchi xotini boʻlganligi haqida hech qanday maʼlumot yoʻq. Sakaogluning qayd etishicha, Usmon III ham oʻzining farzandsiz salafi kabi umrining koʻp qismini oʻtroq hayot tarzida oʻtkazgani uchun jismonan ayol bilan toʻshakda boʻlisholmagan boʻlishi mumkin[6].

Fikret Sarıcaoglu Islom ensiklopediyasida Usmon III haqidagi maqolasida, Yuliy davridan beri Sultonning toʻrtta xotini boʻlganligini xabar qiladi: birinchi va asosiy xotini Leyla Bashkadin efendi, ikkinchi xotini Zevki Kadın efendi, uchinchi xotini Ferhunde Emine Kadın efendi va toʻrtinchi xotinining ismi nomaʼlum. Mahmud I davrida soni ortgan musiqachi kanizaklarning bir qismi saroydan haydalgan. Usmonning farzandi boʻlmagani uchun oʻttiz yil davomida saroyda ham, saroy tashqarisida ham sultonlar va shahzodalarning tugʻilishi munosabati bilan bayramlar oʻtkazilmagan. Biroq,1756-yil 10-sentyabr kuni Qoraogʻoch bogʻida Mirahur oʻgʻli Sultonzoda Mehmedning sunnat toʻy marosimi boʻlib oʻtdi. Marosim bayramlarning kamligini oʻrnini toʻldirishi kerak boʻlganligi taxmin qilinadi[2].

Manbalar tahrir

  1. ↑ 1,0 1,1 1,2 Upham, Edward „Chapter XV: OTHMAN III Twenty Fifth Reign H 1168 A.D. 1754“,. History of the Ottoman Empire from its Establishment till the Year 1828, Constable's Miscellany. Original from Oxford University: Constable and Co., 1829 — 260 bet. 
  2. ↑ 2,00 2,01 2,02 2,03 2,04 2,05 2,06 2,07 2,08 2,09 2,10 2,11 2,12 2,13 2,14 2,15 2,16 2,17 2,18 2,19 2,20 2,21 2,22 2,23 2,24 2,25 2,26 2,27 2,28 2,29 2,30 2,31 2,32 2,33 2,34 2,35 2,36 2,37 2,38 2,39 2,40 2,41 Sarıcaoğlu 2007.
  3. ↑ 3,0 3,1 Meram 1977.
  4. ↑ Süreyya 1969.
  5. ↑ 5,0 5,1 5,2 5,3 5,4 5,5 5,6 Alderson 1956.
  6. ↑ 6,00 6,01 6,02 6,03 6,04 6,05 6,06 6,07 6,08 6,09 Sakaoğlu 2015.
  7. ↑ 7,0 7,1 7,2 Kramers 1960.
  8. ↑ Özcan 2003.
  9. ↑ Alderson 1956, s. 66.
  10. ↑ 10,00 10,01 10,02 10,03 10,04 10,05 10,06 10,07 10,08 10,09 10,10 10,11 Şakul 2009.
  11. ↑ 11,0 11,1 Finkel, Caroline. Osman's Dream: The Story of the Ottoman Empire, 1300-1923. New York: Basic Books, 2005 — 197 bet. ISBN 978-0-465-02396-7. 
  12. ↑ Adlığ 2022.
  13. ↑ Artuk 1993.
  14. ↑ Somel 2010.
  15. ↑ Şakul 2009, s. 447.
  16. ↑ Imber 2002, s. 169.
  17. ↑ 17,0 17,1 17,2 17,3 Uluçay 2011.

Izohlar tahrir

  1. ↑ Edirne voqeasi Istanbulda boshlanib, Edirnada tugagan yanicharlar qoʻzgʻolonidir. Qoʻzgʻolon Karlovits shartnomasi, ikkinchi Mustafoning sobiq ustozi Shayxulislom Feyzulloh afandining yuksalishi va Usmonlilar imperiyasida amalda boʻlgan dehqonchilik soliq tizimining natijasi edi[9].
  2. ↑ 17-asrdan boshlab, Fotih qonuni oʻz kuchini yoʻqotgandan so'ng, Usmoniylar imperiyasida senyorat - oiladagi eng katta erkak sulton boʻlishi tamoyili kuchga kirgan edi. 1876-yilda Usmoniylar imperiyasining Konstitutsiyasi qabul qilindi, unda asrlar davomida mavjud boʻlgan de-fakto senyorat de-yure (turkcha: ekberiyyet) etib belgilandi.
  3. ↑ Qorabogʻli Sulaymon Posho oʻrniga 1757-yilda Kel Ahmedpashazoda Ali Posho tayinlangan[12].
  4. ↑ Boshqa ma'lumotlarga ko'ra, Istanbul tarixidagi eng yirik yong'inlardan biri bo'lgan Chibalidagi yong'in 1756 yil 4-5-iyulda sodir bo'lgan.[15].
  5. ↑ Rais-ul kuttab — dastlab kotiblar boshligʻi, soʻngra Imperiya kengashi[tr] idorasi boshligʻi, boshqa idoralar qatorida Tashqi ishlar vazirligining maqomida edi[16].
  6. ↑ 19-asrda eski Fındıkli saroyi oʻrniga qurilgan qoʻshaloq saroy bugungi kunda Mimar Sinan tasviriy sanʼat universitetini egallaydi[6].

Adabiyotlar tahrir

  • Sakaoğlu Necdet. Bu mülkün kadın sultanları (tr). Is.: Oğlak Yayıncılık, 2015. ISBN 978-9-753-29623-6. 
  • Sarıcaoğlu, Fikret. „Osman III“ (tr) 456—459. İs.: Türkiye Diyanet Vakfı (2007 33). 2021-yil 19-noyabrda asl nusxadan arxivlangan.

"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Usmon_III&oldid=4199873" dan olindi