Xonkendi talon-tarojlari qilishi
Xonkendini talon-toroji qilishi yoki Xonkendi pogromlari — 1988 yil 18 sentyabrda Ozarbayjonning Togʻli Qorabogʻ viloyati Xonkendi shahrida mahalliy ozarbayjon aholisiga qarshi sodir etilgan ommaviy talon-toroj va pogromalar harakati. Voqea sababi Togʻli Qorabogʻga egalik qilish uchun arman millatchilari tomonidan mahalliy ozarbayjon aholisini etnik tozalash jarayonining bir qismi.
| Xonkendini talon-toroji qilishi | |
|---|---|
| Asosiy mojaro: Qorabogʻ mojarosi | |
|
Fayl:Artsakh Movement, 13-fevral 1988-yil.jpg Arman millatchilari tomonidan Xonkendida ozarbayjonlarni shahardan haydab chiqarishni talab qilgan miting | |
| Koordinatlar | Xonkendi va Karkijaxon |
| Sana | 1988 yil 18 sentyabr |
| Nishon | Xonkendi va Karkijaxon ozarbayjonlari |
Hujum turi |
Talonchilik, terror |
| Halok boʻlganlar | 2 kishi |
| Jinoyatchilar | Armaniston SSR-dan arman millatchi emissarlari |
1988-yil 18 sentyabrda Xonkendi shahrida armanlar tomonidan qilingan vahshiyliklar Armaniston SSR-dan kelgan arman millatchi emissarlari tomonidan uyushtirilgan va qatnashgan.[1][2]
Tarix tahrir
1986 yil fevral oyida SSSRda ilgari surilgan „ochiqlik“ va „demokratiya“ gʻoyalaridan foydalangan holda, armanlar Ozarbayjonning Togʻli Qorabogʻ avtonom viloyatining (NKAR) markazi Xonkendida tarixiy va madaniy yodgorliklarni himoya qiladigan "Krunk" nomli tashkilot tuzdilar. Biroq, „Krunk“ soʻzi rus tilidagi „Togʻli Qorabogʻ inqilobiy maʼmuriyati qoʻmitasi“" soʼzlarining bosh harflaridan kelib chiqqanligi maʼlum boʼldi. Tashkilotning asosiy maqsadi tarixiy yodgorliklarni himoya qilish emas, balki Togʼli Qorabogʼni Armaniston bilan birlashtirish edi.
1987 yil iyun-iyul oylarida allaqachon armanlar Xonkendi koʼchalarida varaqalar tarqatib, Ozarbayjonning Togʼli Qorabogʼ viloyatini Armanistonga qoʼshilishi uchun tashviqot olib borishdi. Shaxslar tomonidan Ittifoq rahbariyatiga yozilgan xatlar allaqachon hududiy daʼvolarning yangi bosqichiga asos yaratib, turli guruhlardan imzo yigʼish kampaniyasiga aylangan. Harakatning asosiy harakatlantiruvchi kuchi boʼlgan Krunk ham yashirin va keng tarqalgan edi. Yilning ikkinchi yarmida Yerevandan Xonkendiga doimiy ravishda kelgan elchilar Togʼli Qorabogʼning Ozarbayjondan ajralib chiqishi va Armaniston bilan birlashishi gʼoyasini faol ravishda targʼib qilishdi, armanlar orasida faol imzo yigʼishdi.
Shu bilan birga, 1987-yilda S. Ayvazyan tomonidan tuzilgan „Buyuk Armaniston“ xaritasi Togʼli Qorabogʼda kichik formatda yoyila boshladi. Ushbu xaritaning chegaralari 3 ta dengizning (Oʼrta er dengizi, Kaspiy va Qora dengizlar) qirgʼoqlarini qamrab olgan. Xuddi shu yilning 1-dekabrida Togʼli Qorabogʼ armanlari vakillari avtonom viloyatni Ozarbayjondan olib chiqib, uni Armanistonga oʼtkazish toʼgʼrisida Sovetga murojaat qilishdi. Ular buni Kommunistik partiyaning Markaziy qoʼmitasiga topshirdilar. Shu bilan birga, noyabr va dekabr oylarining oxirlarida Armaniston SSRning Gafan va Mehri tumanlarida ozarbayjonlar hujumga uchradi va Ozarbayjonga deportatsiya qilindi.
1987-yil 21 oktyabrda Sovet Ittifoqi Kommunistik partiyasi Markaziy qoʼmitasi Siyosiy byurosi aʼzosi, SSSR Vazirlar Kengashi Raisining birinchi oʼrinbosari Haydar Aliyev[3] isteʼfoga chiqqanidan bir necha kun oʼtgach, Sovet Ittifoqi Kommunistik partiyasi Markaziy Qoʼmitasi Bosh kotibi Mixail Gorbachyovning iqtisodiy maslahatchisi A. Aganbekyan. U Intercontinental mehmonxonasida bergan intervyusida Togʼli Qorabogʼning Armanistonga qoʼshilishi iqtisodiy jihatdan ancha foydali boʼlishini va bu masala boʼyicha maxsus komissiya ish olib borayotganini aytib, Togʼli Qorabogʼni Armanistonga qoʼshib berish gʼoyasini ilgari surdi. Uning intervyusi 18-noyabr kuni LʼHumanite-da chop etildi. Ushbu intervyu Armanistonning Togʼli Qorabog ʼboʼyicha hududiy daʼvolarini boshlash uchun signal boʼldi.[4]
Shu bilan birga, 1988-yil 25 yanvarda Armanistonning Ozarbayjon aholi punktlariga uyushtirgan reydlari natijasida Armaniston SSRning Gafan va Mehri viloyatlaridan quvilgan va quvib chiqarilgan dastlabki yuzlab ozarbayjonlik qochqinlar Ozarbayjonga etib kelishdi. Yanvar-fevral oylarida Armaniston SSR-dan majburan chiqarib yuborilgan 4000 dan ortiq ozarbayjonliklar Ozarbayjonga kelib, asosan Sumgayitda joylashdilar.
32 yil oldin - Armanistonning Ozarbayjonga nisbatan hududiy daʼvolari va harbiy tajovuzlari qanday boshlandi? Baxtsiz hodisalarning oldini olish mumkinmi? Yigirmanchi asrning oxirida Sovet rahbariyatining armanlarga boʼlgan ochiq homiyligi tufayli Togʼli Qorabogʼni Ozarbayjondan maqsadli ravishda ajratish va uni Armaniston bilan birlashtirish boʼyicha rejali qadamlar qoʼyildi.[5].
1988 yil 8 fevralda arman millatchilari Togʼli Qorabogʼni Ozarbayjon SSR dan Armaniston SSRga oʼtkazilishini talab qilib yangi imzo toʼplash uchun Xonkendida kampaniyani boshladilar. 12 fevralda armanlar millatchi Krunk tomonidan uyushtirilgan avtograflarni yigʼish kampaniyasini uyushtirdilar. Togʼli Qorabogʼni Armanistonga qoʼshilishini talab qilgan birinchi miting Xonkendida boʼlib oʼtdi. 1988-yil 18 fevralda Gorbachevning SSSRdagi milliy munosabatlar masalasini qayta koʼrib chiqish zarurligi toʼgʼrisidagi bayonoti vaziyatni yanada ogʼirlashtirdi. Ushbu nutqdan foydalanib, 20 fevral kuni Togʼli Qorabog ʼxalq deputatlari Kengashining navbatdan tashqari XX sessiyasida armanlar "Togʻli Qorabogʻni Ozarbayjon SSR dan Armaniston SSR tarkibiga oʻtkazish toʻgʼrisida Ozarbayjon SSR va Armaniston SSR Oliy Kengashlariga iltimosnoma berish toʻgʼrisida" qaror qabul qildilar. Shuni taʼkidlash kerakki, mojaroning birinchi qurboniga aylangan ozarbayjonlar emas, armanlar aytganidek emas.[6].
Talon-torojlar tahrir
U Armaniston SSRdan kelgan Arman millatchi emissarlari tomonidan uyushtirilgan Xonkendida armanlar Togʼli Qorabogʼni Ozarbayjondan ajratilishini va uni Armanistonga oʼtkazilishini talab qilgan ruxsatsiz mitinglarni boshladilar. Birinchi miting 1988-yil 13 fevralda Xonkendining markaziy maydonida boʼlib oʼtdi.[7] Bir hafta oʼtib, 20 fevral kuni Togʼli Qorabog ʼOliy Kengashidagi Armaniston deputatlari viloyatning Ozarbayjondan ajralib chiqishi va Armaniston SSR tarkibiga qoʼshilishi masalasini noqonuniy ravishda koʼtardilar.[8] Bu Togʼli Qorabogʼda yashovchi ozarbayjonlarning katta noroziligiga sabab boʼldi. Shundan soʼng Sovet rahbariyati vaziyatni barqarorlashtirish uchun Xonkendiga Ichki qoʼshinlar batalyonini yubordi. Oʼsha oylardan boshlab armanlar ozarbayjonlarga qarshi terroristik harakatni boshladilar.[9]
Xonkendi armanlar Shushaga boradigan suv quvurini zaharlamoqchi boʼlishdi. 20 fevral kuni Xonkendi markaziy kasalxonasida amaliyot oʼtayotgan ikki ozarbayjonlik talaba armanlar tomonidan zoʼrlandi.[10] Ikki kundan keyin Agdamdan yuzlab ozarbayjonliklar buning qasosini olish uchun Xonkendiga yurish qildilar. Askeranda ularni qurollangan armanlar va rus askarlari toʼxtatishdi. Toʼqnashuvda ikki ozarbayjonlik halok boʼldi va koʼplab odamlar jarohat olishdi.[8]
1988-yil 14 mayda ozarbayjonlar Shushada 5000 kishi ishtirokida miting oʼtkazdilar. Mitingda arman jangarilari hujumlarini toʼxtatish talab etiladi. 1988-yil 16 mayda armanlar Xonkendida ozarbayjonlarning bir guruhini kaltakladilar, ularni mashinada toʼpladilar va Shushaga joʼnatdilar. 1988-yil 16 mayda Bokuda Togʼli Qorabogʼarmanlarining boʼlginchi harakatlariga va Armanistondan kelgan emissarlar faoliyatiga chek qoʼyishni talab qilgan miting boʼlib oʼtdi.[8]
1988-yil 15 iyunda Armaniston Oliy Kengashi Togʼli Qorabogʼni Armanistonga qoʼshib olishga qaror qildi. 1988-yil 24 iyunda Arkadiy Volskiy Togʼli Qorabogʼga Moskvaning maxsus vakili sifatida yuborildi.[8] Oʼzlarining tarafdorlariga ishongan, buzuq armanlar oʼzlarining jinoyatlar koʼlamini kundan kunga koʼpaytira boshladilar.
1988-yil 18-sentabr tarixga Armaniston vahshiyligining navbatdagi kuni sifatida kirdi.[10] Oʼsha kuni qurollangan armanlar Xonkendida yashovchi ozarbayjonlarning uylariga hujum qilishdi. Uylarga reyd oldindan rejalashtirilganligi sababli, ozarbayjonlarning uy telefonlari ham oʼchirilgan. Xonkendi shahar politsiya boʼlimi jamoat xavfsizligi boʼlimi boshligʼi mayor Shaxbazyan boshchiligidagi alohida qurolli guruhlar ozarbayjonlar yashaydigan uylarni oʼz nazoratiga oldi.[11] Ushbu jinoiy guruhlarning birinchi vazifasi ozarbayjonlarning uylarini yoqish edi. 18 sentyabr kuni Xonkendida jami 63 ta uy yoqib yuborildi. Ikki kun ichida shaharda 270 dan ortiq uylar talon-toroj qilindi.[12]
Karpichxona deb nomlangan mahallada asosan ozarbayjonlar yashaydigan Sobir koʼchasi va Lesnoy koʼchalarida armanlar jiddiy qarshilikka duch kelishdi. Bu safar yalangoyoq, qurolsiz ozarbayjonliklar oʼz uylarini himoya qilishga muvaffaq boʼlishdi.[13]
Armanistonning yana bir yirik qurolli guruhi Karkijaxonga hujum qildi. Har doim armanlardan qoʼrqqan Karkijaxon aholisi qaroqchilarga munosib javob berishdi. Oʼsha kuni armanlarning Xoʼjayliga qilgan hujumi ham qaytarildi.[8][14]
Natija tahrir
Ushbu voqeadan keyin SSSR rahbariyati vaziyat nazoratdan chiqib ketganini koʼrdi. Ular Moskvadagi voqealar toʼgʼrisida qaror qabul qildilar.[8] 19-21 sentyabr kunlari ozarbayjonliklar Xonkendidan Shushaga harbiy xizmatchilar hamrohi bilan koʼchirildi. Bu jarayon bilan ozarbayjonlarni Xonkendidan etnik tozalash jarayoni boshlandi. 21 sentyabrda Togʼli Qorabog ʼavtonom viloyatining Xonkendi shahrida komendantlik soati oʼrnatildi.[1][2] Qarama-qarshiliklar susaygan boʼlsa-da, bu vaqtinchalik edi. Keyingi voqealar ham shuni isbotladiki, oʼsha kunlarda Xonkendining nisbatan tinch sharoitida armanlar yangi bosib olish rejalarini tuzishdi.
Manbalar tahrir
- ↑ 1,0 1,1 Истоки конфликта. Страна и мир, Мюнхен, ноябрь-декабрь 1988 — səh. 248 bet.
- ↑ 2,0 2,1 Карабах: хронология конфликта
- ↑ Азербайджан отмечает 95-ю годовщину со дня рождения Гейдара Алиева
- ↑ НАГОРНЫЙ КАРАБАХ: ИСТОРИЯ. ФАКТЫ. СОБЫТИЯ
- ↑ Афранд Дашдамиров. Карабахский конфликт в контексте перестройки. // Вестник аналитики, № 3 (21), 2005. С. 190—212.
- ↑ Svante E. Cornell. The Nagorno-Karabakh Conflict. Report No 46, Department of East European Studies, Uppsala University, 1999 (Wayback Machine saytida 2011-05-31 sanasida arxivlangan)
- ↑ "Kommunist" (Ermənistan KP MK orqanı), 16 iyun 1988-ci il; Нагорный Карабах: Разум победит, стр.84.
- ↑ 8,0 8,1 8,2 8,3 8,4 8,5 Azərbaycan tarixi. Elm nəşriyyatı, elmi redaktor: Q. M. Bayramov, rəy: T. H. Musayeva, F. F. Əhmədova, Bakı, 2005 — səh. 248 bet.
- ↑ Xankəndinin işğal tarixi, 2020-11-01da asl nusxadan arxivlandi, qaraldi: 2020-10-27
- ↑ 10,0 10,1 1988-ci il, 18 sentyabr, Xankəndi şəhəri…
- ↑ 18 sentyabr: Xankəndlilərin yaddaşından silinməyən gün. Flora QASIMOVA, 525-ci qəzet.- 2011.- 20 sentyabr.- S.5.
- ↑ Трагедия длиною в два года, стр.34.
- ↑ События вокруг НКАО в кривом зеркале фальсификаторов. Сборник документов. Баку, 1989, стр.51.
- ↑ "Бакинский рабочий" qəzeti, 20 sentyabr 1988-ci il