Vikipediya

Yajna

Yajna — (Sanskrit yoqilgan) hinduizmda muqaddas olov oldida, koʻpincha mantralar bilan qilingan har qanday marosimga ishora qiladi[1]. Yajna Vedik anʼanasi boʻlib, Vedik adabiyotining Brahmanas, shuningdek Yajurveda deb nomlangan qatlamida tasvirlangan[2]. Anʼanaga koʻra, nazr va nazrlarni muqaddas olovga, muqaddas olov huzurida ramziy qurbonliklarga (Agni) taklif qilish rivojlangan[1].

Yajna ijro etilmoqda

Yajna marosimlari bilan bogʻliq matnlar Vedik Upanishadlarida mavjud boʻlgan Jnana-kanda (bilim) qismidan farqli oʻlaroq, Vedik adabiyotining Karma-kanda (marosim ishlari) qismi deb nomlanadi. Yajnaga oʻxshash marosimlarni toʻgʻri bajarish hind falsafasining Mimansa maktabining diqqat markazida edi[3]. Yajna hindularning toʻylar kabi oʻtish marosimlarida markaziy rol oʻynashda davom etdi[4]. Zamonaviy asosiy hindu ibodatxonalari marosimlari, hind jamoatchiligining bayramlari yoki monastirlarni boshlash Vedik Yajna marosimlarini oʻz ichiga olishi yoki muqobil ravishda Agamik marosimlarga asoslangan boʻlishi mumkin.

Etimologiyasi tahrir

Yajna soʻzi (Sanskrit) oʻzining ildizi sanskritcha yaj „sajda qilish, hurmat qilish“ degan maʼnoni anglatadi va miloddan avvalgi 2 ming yillikda tuzilgan ilk Vedik adabiyotida uchraydi[5][6]. Rigveda, Yajurveda (oʻzi bu ildizning hosilasi) va boshqalarda bu „sajda qilish, har qanday narsaga bagʻishlanish, ibodat va hamd, ibodat yoki sadoqat, qurbonlik yoki nazr qilish shakli va qurbonlik“ degan maʼnoni anglatadi[5]. Post-Vedik adabiyotda bu atama har qanday marosim, marosim yoki sadoqatni haqiqiy yoki ramziy taklif yoki harakat bilan ifodalagan[5].

Yajna muqaddas olov bilan yoki olovsiz, baʼzan bayramlar va jamoat tadbirlari bilan katta tantanali marosimlarni oʻz ichiga oladi. Nigalning taʼkidlashicha, u xudolarga sigʻinish (devapujana), birlik (sangatikarana) va xayriya (dána) uch tomonlama maʼnoga ega[7].

Tarixi tahrir

Yajna Vedik davridan beri individual yoki ijtimoiy marosimning bir qismi boʻlgan. Marosim olovi — ilohiy Agni, olov xudosi va xudolarning xabarchisi — Yajnada joylashtirilganida, mantralar aytilgan[6]. Yongʻinda kuylangan madhiyalar, qoʻshiqlar va qurbonliklar Vedik xudolariga mehmondoʻstlikning bir shakli edi. Nazrlarni Agni xudolarga olib boradi, xudolar buning evaziga neʼmatlar va marhamatlar berishlari kutilgan va shuning uchun marosim xudolar va odamlar oʻrtasida maʼnaviy almashinuv vositasi boʻlib xizmat qilgan[6][8].

Upanishadlar davrida yoki miloddan avvalgi 500-yildan keyin, Sikoraning taʼkidlashicha, Yajna atamasining maʼnosi ruhoniylar tomonidan olov atrofida oʻtkaziladigan „marosim qurbonligi“ dan fidoyilik va fidoyilikni talab qiladigan har qanday „shaxsiy munosabat va harakat yoki bilim“ ga aylandi[6]. 8-bobdagi Chandogya Upanishad (miloddan avvalgi 700 yilda) kabi eng qadimgi Vedik Upanishadlar keltirilgan ekan[9].

Keyinchalik Vedik Upanishadlar yoga Yajna (sadoqat, qurbonlik) ning bir shakli ekanligini taʼkidlab, gʻoyani yanada kengaytiradi[10]. Masalan, 1.5.14 oyatidagi Shvetashvatara Upanishad, ichki marosimlar bilan va tashqi marosimlarsiz oʻz ruhini va Xudoni koʻrish vositalarini tushuntirish uchun Yajna materiallarining analogiyasidan foydalanadi[10][11]. Unda aytilishicha, „oʻz tanasini pastki ishqalanish tayoqchalari, Om boʻgʻinini yuqori ishqalanish tayoqlari qilib qoʻyish, soʻngra meditatsiya ishqalanishini mashq qilish orqali yashiringan Devani koʻrish mumkin“ deyishgan ekan[11].

Vedik takliflarining oʻzgaruvchan tabiati tahrir

Fayl:Five great Yagnas.jpg
(chap yuqori burchakdan soat yoʻnalishi boʻyicha) Rishi, Pitri, Buta[12], Manushya va (markazda) Deva yajnas

Vedik qurbonlik va marosimlarning tabiati vaqt oʻtishi bilan rivojlanib, miloddan avvalgi 1-ming yillikda katta oʻzgarishlarga duch keldi, keyinchalik buddizm kabi boshqa anʼanalar tomonidan qabul qilingan tushunchalarga taʼsir koʻrsatdi[13]. Qadimda Vedik davridagi qurbonliklar hayvonlarni qurbon qilishni oʻz ichiga olgan, ammo marosimlar vaqt oʻtishi bilan asta-sekin qayta talqin qilinib, qurbonliklar oʻrnini bosgan va uni zoʻravonliksiz yoki ramziy maʼnoga ega boʻlgan, bilimning ustunligi va mantraning ovozini nishonlash jismoniy qurbonliklar oʻrnini bosgan. Oxir-oqibat, tashqi marosimlar qayta shakllantirildi va „inson tanasida bajariladigan ichki majburiyatlar“ bilan almashtirildi[13]. Ushbu almashtirish gʻoyalari, tashqi harakatlardan (karma-kanda) ichki bilimga (jñana-kanda) evolyutsiya koʻplab marosimlarga oid sutralarda, shuningdek Brihadaranyaka Upanishad (miloddan avvalgi 800 yil), Chandogya Upanishad kabi maxsus matnlarda taʼkidlangan, Kaushitaki Upanishad va Pranagnihotra Upanishad[14][15].

Takliflari va uslubi tahrir

 
Vedik yajnalarida xizmatchilar bilan birga ishlatiladigan odatiy qurbonlik maydoni

Odatda qurbongohning markazida uchta olov yoqilardi. Olovga qurbonliklar keltiriladi. Yajnada nazr sifatida taqdim etiladigan ingredientlar orasida yogʻ, sut, don, tortlar va soma ham mavjud boʻlgan[16]. Yajnaning davomiyligi uning turiga bogʻliq boʻlib, baʼzilari bir necha daqiqa davom etadi, boshqalari esa soatlar, kunlar yoki hatto oylar davomida amalga oshiriladi. Baʼzi yajnalar shaxsiy ijro etilgan boʻlsa, boshqalari jamoat tadbirlari edi[16]. Boshqa hollarda, yajnalar ramziy maʼnoga ega edi, masalan, Brihadaranyaka Upanishad madhiyasi 3.1.6, bu yerda „aql qurbonlikning Brahmini“ va qurbonlikning maqsadi toʻliq ozod qilish edi (moksha deyilgan)[17].

Turlari tahrir

  Kalpa sutralarida quyidagi yajna turlari keltirilgan[18]:

  • Pāka-yajñās: — Aṣtaka, stālipāka, parvana, sravaṇi, agrahayani, caitri va ashvīyuji. Ushbu yajñaslar pishirilgan narsalarni muqaddaslashni oʻz ichiga oladi.
  • Soma-yajñās : — Agnistoma, atyajnistoma, uktya, shodasi, vajapeya, atiratra va aptoryama yetti soma-yajñāsdir.
  • Havir-yajñās: — Agniyādhāna, agnihotra, darsha-pūrṇamasa, agrayana, cāturmāsya, niruudha paśu bandha[19], sautrāmaṇi. Bular havis yoki oblationlarni taklif qilishni oʻz ichiga oladi.
  • Pañca-mahā-yajñās: — „Besh buyuk yajnas“ yoki mahāsattras. (Pastga qarang.)
  • Veda-vratas: Ularning soni toʻrtta boʻlib, Vedik taʼlim davrida amalga oshiriladi.
  • Bir martalik samskaralar davomida oʻn oltita yajñas amalga oshiriladi: garbhadhana, pumsavana, simanta, jatakarma, nāmakarana, annaprāśana, chudakarma / caula, niskramana, karnavedha, vidyaarambha, upanaka, vidyaarambha, upanakani, kestayaan. Bular Gṛhya Sutras tomonidan belgilangan.
Beshta buyuk Vedik qurbonliklari (Mahasattra)
Qurbonlik nomi Nima qurbonlik qilinadi?[13] Kimga?[13] Chastotasi
Buta-yajna Oziq-ovqat keklari Tirik mavjudotlar uchun qurbonlik (hayvonlar, qushlar va boshqalar).) Kundalik[13][20]
Manushya-yajna Sadaqa va suv (seva, dana) Birodarlar uchun qurbonlik Kundalik[13][20]
Pitr-yajna Suvni ozod qilish Ajdodlar uchun qurbonlik Kundalik[13][20]
Deva-yajna (homa) Ghee[21] Xudoga qurbonlik qilish Kundalik[13][20]
Brahma-yajna Soʻzlar (Vedalarni oʻqish) Brahmanga qurbonlik (yakuniy haqiqat) Mumkin boʻlganda[13][20]

Valmikining „Ramayana“ asarida Rama ashvamedha, vajapeya, pundarika, rajasuya va boshqa bir qancha yajnalarni bir necha marta ijro etgani aytiladi.

Manbalar tahrir

  1. ↑ 1,0 1,1 SG Nigal (1986), Axiological Approach to the Vedas, Northern Book, ISBN 978-8185119182, pages 80-81
  2. ↑ Laurie Patton (2005), The Hindu World (Editors: Sushil Mittal, Gene Thursby), Routledge, ISBN 978-0415772273, pages 38-39
  3. ↑ Randall Collins (1998), The Sociology of Philosophies, Harvard University Press, ISBN 978-0674001879, page 248
  4. ↑ Hindu Saṁskāras: Socio-religious Study of the Hindu Sacraments, Rajbali Pandey (1969), see Chapter VIII, ISBN 978-8120803961, pages 153-233
  5. ↑ 5,0 5,1 5,2 Monier Monier-Williams, Sanskrit English Dictionary, Oxford University Press, ISBN 978-8120831056 (Reprinted in 2011), pages 839-840
  6. ↑ 6,0 6,1 6,2 6,3 Jack Sikora (2002), Religions of India, iUniverse, ISBN 978-0595247127, page 86
  7. ↑ Nigal, p. 81.
  8. ↑ „Give and take spirit“ (en-IN). The Hindu (31-may 2019-yil). Qaraldi: 1-iyun 2019-yil.
  9. ↑ Robert Hume, Chandogya Upanishad 8.5.1, Oxford University Press, page 266
  10. ↑ 10,0 10,1 Jack Sikora (2002), Religions of India, iUniverse, ISBN 978-0595247127, page 87
  11. ↑ 11,0 11,1 Robert Hume, Shvetashvatara Upanishad 1.5.14, Oxford University Press, page 396
  12. ↑ Gopal, Madan. India through the ages K.S. Gautam: . Publication Division, Ministry of Information and Broadcasting, Government of India, 1990 — 79 bet. 
  13. ↑ 13,0 13,1 13,2 13,3 13,4 13,5 13,6 13,7 13,8 Tadeusz Skorupski. Homa Variations: The Study of Ritual Change Across the Longue Durée Michael Witzel: . Oxford University Press, 2015 — 78–81 bet. ISBN 978-0-19-935158-9. 
  14. ↑ Deussen, Paul. Sixty Upanishads of the Veda. Motilal Banarsidass, 1997 — 645–651 bet. ISBN 978-81-208-1467-7. 
  15. ↑ Tadeusz Skorupski. Homa Variations: The Study of Ritual Change Across the Longue Durée Michael Witzel: . Oxford University Press, 2015 — 79–84 bet. ISBN 978-0-19-935158-9. 
  16. ↑ 16,0 16,1 Ralph Griffith, The texts of the white Yajurveda EJ Lazarus, page i-xvi, 87-171, 205-234
  17. ↑ Robert Hume, Brihadaranyaka Upanishad 3.1, Oxford University Press, pages 107- 109
  18. ↑ Prasoon, Ch.2, Vedang, Kalp.
  19. ↑ „Is Sacrificial Killing Justified? from the Chapter "The Vedas", in Hindu Dharma“. kamakoti.org. Qaraldi: 9-mart 2019-yil.
  20. ↑ 20,0 20,1 20,2 20,3 20,4 Klaus K. Klostermaier. A Survey of Hinduism: Third Edition. State University of New York Press, 2007 — 125–127 bet. ISBN 978-0-7914-7082-4. 
  21. ↑ James G. Lochtefeld. The Illustrated Encyclopedia of Hinduism: A-M. Rosen Publishing Group, 2002 — 186 bet. ISBN 978-0-8239-3179-8.  
"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Yajna&oldid=3274568" dan olindi