Yaponiya tarixi

Yapon arxipelagining birinchi aholisi eramizdan avvalgi 30 000 yillarga toʻgʻri kelgan. Jomon davri oʻzining shnurli sopol buyumlari nomi bilan atalgan, soʻngra eramizdan avvalgi birinchi ming yillikda Osiyodan yangi ixtirolar kiritilgan Yayoi davri kuzatilgan. Bu davrda Yaponiya haqidagi birinchi yozma maʼlumot eramizning birinchi asrida Xitoyning Xan kitobida qayd etilgan.

Miloddan avvalgi 3-asrda qitʼadan Yayoi xalqi Yaponiya arxipelagiga koʻchib kelib, temir texnologiyasi va qishloq xoʻjaligi sivilizatsiyasini joriy qilgan.^[1] Ular qishloq xoʻjaligi tsivilizatsiyasiga ega boʻlganligi sababli, Yayoi aholisi tez oʻsishni boshladi va oxir-oqibat ovchi-yigʻuvchilar boʻlgan Yaponiya arxipelagining mahalliy aholisi boʻlgan Jomon xalqini bosib oldi.^[2] IV—IX asrlarda Yaponiyaning koʻplab qirolliklari va qabilalari asta-sekin Yaponiya imperatori tomonidan nominal ravishda boshqariladigan markazlashtirilgan hukumat ostida birlashtirildi. Bu vaqtda tashkil etilgan imperator sulolasi deyarli butunlay tantanali rolda boʻlsa ham, bugungi kungacha davom etmoqda. 794 yilda Xeyan-kyoda (zamonaviy Kyoto) yangi imperator poytaxti oʻrnatildi, bu 1185-yilgacha davom etgan Heian davrining boshlanishini anglatadi. Heian davri klassik yapon madaniyatining oltin davri hisoblanadi. Yaponiyaning diniy hayoti shu vaqtdan boshlab va bundan buyon mahalliy sintoizm va buddizmning aralashmasi edi.

Keyingi asrlarda imperator saroyining kuchi pasayib, birinchi navbatda fuqarolik aristokratlarining buyuk urugʻlariga, ayniqsa Fudzivaraga, keyin esa harbiy urugʻlar va ularning samuray qoʻshinlariga oʻtdi. Minamoto no Yoritomo boshchiligidagi Minamoto klani 1180-85 yillardagi Genpey urushida raqib harbiy urugʻi Tairani magʻlub etib, gʻalaba qozondi. Hokimiyatni qoʻlga kiritgandan soʻng, Yoritomo oʻz poytaxtini Kamakurada oʻrnatdi va shogun unvonini oldi. 1274 va 1281-yillarda Kamakura syogunati ikkita moʻgʻul bosqiniga dosh berdi, ammo 1333-yilda u syogunatga raqib daʼvogar tomonidan agʻdarildi va Muromachi davrini boshladi. Bu davrda, Daimyo deb nomlangan mintaqaviy sarkardalar shogun hisobiga kuchga ega boʻldilar. Oxir-oqibat, Yaponiya fuqarolar urushi davriga tushdi. 16-asr oxirida Yaponiya taniqli Daimyo Oda Nobunaga va uning vorisi Toyotomi Xideyoshi boshchiligida qayta birlashtirildi. 1598-yilda Toyotomi vafotidan keyin hokimiyat tepasiga Tokugava Ieyasu keldi va imperator tomonidan shogun etib tayinlandi. Edo (zamonaviy Tokio) dan boshqariladigan Tokugava syogunati Edo davri (1600—1868) deb nomlanuvchi farovon va tinch davrni boshqargan. Tokugava syogunlugu yapon jamiyatiga qattiq sinfiy tizim oʻrnatdi va tashqi dunyo bilan deyarli barcha aloqalarni uzdi.

Portugaliya va Yaponiya 1543-yilda portugallar janubiy arxipelagiga qoʻnish orqali Yaponiyaga yetib borgan birinchi yevropaliklar boʻlganida aloqaga kirishdi. Ular Yaponiyaga sezilarli taʼsir koʻrsatdi, hatto bu dastlabki cheklangan shovqinda ham, yapon urushiga oʻqotar qurollarni kiritdi. 1853–54 yillardagi Amerika Perri ekspeditsiyasi Yaponiyaning yakkalanishini butunlay tugatdi; bu syogunatning qulashiga va 1868-yilda Boshin urushi paytida hokimiyatning imperatorga qaytishiga yordam berdi. Keyingi Meiji davrining yangi milliy rahbariyati yakkalangan feodal orol mamlakatini Gʻarb modellariga yaqindan ergashgan imperiyaga aylantirdi va buyuk kuchga aylandi. Taysho davrida (1912—1926) demokratiya rivojlanib, zamonaviy fuqarolik madaniyati gullab-yashnagan boʻlsa-da, Yaponiyaning qudratli armiyasi katta avtonomiyaga ega boʻlgan va 1920—1930-yillarda Yaponiyaning fuqarolik rahbarlarini agʻdarib tashlagan. Yaponiya armiyasi 1931-yilda Manchuriyaga bostirib kirdi va 1937-yildan mojaro Xitoy bilan uzoq davom etgan urushga aylanib ketdi. 1941-yilda Yaponiyaning Pearl-Harborga hujumi AQSh va uning ittifoqchilari bilan urushga olib keldi. Tez orada Yaponiya qoʻshinlari haddan tashqari kengaytirildi, ammo harbiylar ittifoqchilarning havo hujumlariga qaramay, aholi punktlariga jiddiy zarar etkazdi. Imperator Xiroxito 1945-yil 15-avgustda Xirosima va Nagasakiga atom bombasi portlashi va Sovet qoʻshinlarining Manchuriyaga bostirib kirishi ortidan Yaponiya taslim boʻlganini eʼlon qildi.

Ittifoqchilar Yaponiyani 1952-yilgacha bosib oldilar, bu davrda 1947-yilda Yaponiyani konstitutsiyaviy monarxiyaga aylantirgan yangi konstitutsiya qabul qilindi. 1955-yildan keyin Yaponiya Liberal-demokratik partiyasi boshqaruvi ostida juda yuqori iqtisodiy oʻsishga erishdi va jahon iqtisodiy qudrati boʻldi. 1990-yillarning yoʻqolgan oʻn yilligidan beri iqtisodiy oʻsish sekinlashdi. 2011-yil 11-mart kuni Yaponiyada 9,0 magnitudali zilzila va tsunami jabr koʻrdi, bu tarixda qayd etilgan eng kuchli zilzilalardan biri boʻlib, deyarli 20 000 kishining hayotiga zomin boʻlgan va Fukusima Daichi yadroviy falokatiga sabab boʻlgan.

Tarixdan oldingi va qadimgi YaponiyaTahrirlash

Paleolit davriTahrirlash

Yaponiya, taxminan 20 000 yil oldin, oxirgi pleystosenda oxirgi muzlik maksimalda qora kontur hozirgi Yaponiyani ko'rsatadi

Ovchi-yigʻuvchilar Yaponiyaga paleolit davrida kelishgan, ammo ularning mavjudligi toʻgʻrisida juda oz dalillar saqlanib qolgan, chunki Yaponiyaning kislotali tuproqlari toshga aylanish jarayoniga mos kelmaydi. Biroq, Yaponiyada 30 000 yil oldin paydo boʻlgan noyob chekka oʻqlarning topilishi Yaponiyadagi birinchi Homo sapiensning dalili boʻlishi mumkin. Dastlabki odamlar Yaponiyaga dengiz orqali suv kemalarida etib kelishgan. Odamlarning yashashi haqidagi dalillar Okinavadagi Yamashita gʻorida 32 000 yil oldin va Ishigaki orolidagi Shiraxo Saonetabaru gʻorida 20 000 yil oldin aniqlangan.

Jomon davriTahrirlash

Sannai-Maruyama saytidan Jomon oilasini qayta qurish.

Tarixdan oldingi Yaponiyaning Jomon davri taxminan miloddan avvalgi 13 000^[3] dan eramizdan avvalgi 1 000 yillarni qamrab oladi. Yaponiyada asosan ovchi-yigʻuvchilar madaniyati yashagan, u sezilarli darajada sedentizm va madaniy murakkablikka erishgan.^[4] Jomon nomi, yaʼni „shnur bilan belgilangan“ degan maʼnoni anglatuvchi birinchi marta 1877-yilda sopol parchalarini kashf etgan amerikalik olim Edvard S. Morze tomonidan qoʻllanilgan Jomon madaniyatining dastlabki bosqichlariga xos boʻlgan kulolchilik uslubi hoʻl loy yuzasiga arqonlarni siqish orqali bezatilgan.^[5] Jomon kulollari Sharqiy Osiyo va dunyodagi eng qadimiylardan biri sifatida qabul qilinadi.

Ilk Jomon davriga oid vaza (miloddan avvalgi 11000-7000 yillar)
O'rta Jomon vazasi (miloddan avvalgi 2000 yil)
So'nggi Jomon davriga oid Dog'u haykalchasi (miloddan avvalgi 1000-400 yillar)

Yayoi xalqining Osiyo qitʼasidan kelishi Yaponiya arxipelagiga tub oʻzgarishlarni olib keldi, neolit inqilobining ming yillik yutuqlarini nisbatan qisqa asrlar oraligʻida, xususan, sholi yetishtirish va metallurgiya rivojlanishi bilan siqib chiqardi. Ushbu oʻzgarishlar toʻlqinining boshlanishi yaqin vaqtgacha miloddan avvalgi 400-yillarda boshlangan deb hisoblangan. Radio-uglerodli dalillar yangi bosqich taxminan 500 yil oldin, miloddan avvalgi 1000 va 800 yillar orasida boshlanganligini koʻrsatadi.^[6] Shimoliy Kyushudan tarqalib, dastlab Xitoy va Koreya yarim orolidan olib kelingan bronza va temir qurollar va asboblar bilan jihozlangan Yayoi asta-sekin Jomonni siqib chiqardi. Shuningdek, ular toʻqimachilik va ipak ishlab chiqarishni,^[7] yogʻochga ishlov berishning yangi usullarini,^[6] shisha yasash texnologiyasini^[6] va yangi meʼmorchilik uslublarini joriy qildilar. Yayoi kengayishi mahalliy Jomon bilan birlashishga olib kelgan koʻrinadi, natijada genetik jihatdan kichik aralashma paydo boʻldi.

Milodiy 3-asrning Yayoi davri bronza qoʻngʻirogʻi (dōtaku).

Yayoi texnologiyalari Osiyo qitʼasida paydo boʻlgan. Olimlar oʻrtasida ularning tarqalishi migratsiya yoki oddiygina gʻoyalarning tarqalishi yoki ikkalasining kombinatsiyasi orqali qay darajada amalga oshirilganligi haqida munozaralar mavjud. Migratsiya nazariyasi genetik va lingvistik tadqiqotlar bilan quvvatlanadi.^[6] Tarixchi Xanixara Kazuro qitʼadan har yili immigrantlar oqimi 350 dan 3000 gacha boʻlishini taxmin qildi.

↑ Shinya Shōda (2007). „A Comment on the Yayoi Period Dating Controversy“. Bulletin of the Society for East Asian Archaeology. 1-jild. 1 August 2019da asl nusxadan arxivlandi. Qaraldi: 16–fevral 2020–yil.{{cite magazine}}: CS1 maint: date format ()
↑ „'Jomon woman' helps solve Japan's genetic mystery“ (inglizcha). NHK World. 26-aprel 2020-yilda asl nusxadan arxivlandi. Qaraldi: 6-may 2020-yil.
↑ Totman 2005.
↑ Walker 2015.
↑ Holcombe 2017.
↑ ^6,0 ^6,1 ^6,2 ^6,3 Schirokauer, Conrad. A Brief History of Chinese and Japanese Civilizations. Cengage Learning, 2012 — 138–143 bet. ISBN 978-0-495-91322-1. Manba xatosi: Invalid <ref> tag; name "SchirokauerBrown2012" defined multiple times with different content
↑ Kaner, Simon (2011) 'The Archeology of Religion and Ritual in the Prehistoric Japanese Archipelago,' in Timothy Insoll (ed.), The Oxford Handbook of the Archaeology of Ritual and Religion, Oxford University Press, ISBN 978-0-199-23244-4 pp. 457–468, p. 462.

[Shinya-1] Shinya Shōda (2007). „A Comment on the Yayoi Period Dating Controversy“. Bulletin of the Society for East Asian Archaeology. 1-jild. 1 August 2019da asl nusxadan arxivlandi. Qaraldi: 16–fevral 2020–yil.{{cite magazine}}: CS1 maint: date format ()

[JW-2] „'Jomon woman' helps solve Japan's genetic mystery“ (inglizcha). NHK World. 26-aprel 2020-yilda asl nusxadan arxivlandi. Qaraldi: 6-may 2020-yil.

[FOOTNOTETotman2005-3] Totman 2005.

[FOOTNOTEWalker2015-4] Walker 2015.

[FOOTNOTEHolcombe2017-5] Holcombe 2017.

[SchirokauerBrown2012-6] 6,0 ^6,1 ^6,2 ^6,3 Schirokauer, Conrad. A Brief History of Chinese and Japanese Civilizations. Cengage Learning, 2012 — 138–143 bet. ISBN 978-0-495-91322-1. Manba xatosi: Invalid <ref> tag; name "SchirokauerBrown2012" defined multiple times with different content

[7] Kaner, Simon (2011) 'The Archeology of Religion and Ritual in the Prehistoric Japanese Archipelago,' in Timothy Insoll (ed.), The Oxford Handbook of the Archaeology of Ritual and Religion, Oxford University Press, ISBN 978-0-199-23244-4 pp. 457–468, p. 462.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]