Vikipediya

Yatrogeniya

Yatrogeniya[1] (qadimgi yunoncha: ἰατρός qadimgi yunoncha: ἰατρός „shifokor“ + γενεά „tugʻilish“) — tibbiy xodim tomonidan beixtiyor holatda qilingan xato yaʼni shifokor xatosi.

Psixikaning inson organizmidagi turli fiziologik va patologik jarayonlarga taʼsiri masalasiga jiddiy qiziqish XX asrning boshlarida shifokorlar va tadqiqotchilar orasida paydo boʻldi[2].

„Yatrogeniya“ atamasi nemis psixiatri Osvald Bumke tomonidan 1925-yilda „Doktor ruhiy kasalliklarning sababi sifatida“[3] asarida rus tilidagi tibbiy adabiyotlarda kiritilgan. Birinchi marta Yu. kabi psixiatr va terapevtlarning asarlarida qoʻllanilgan. DA. nasha[4][5], R. LEKIN. Luriya[6][7] va K.VA. Platonov[8].

Buyuk Tibbiyot Entsiklopediyasining urushdan oldingi nashrida berilgan taʼrifga koʻra, yatrogeniya - bu "shifokorning bemorga salbiy taʼsirini bildiruvchi atama boʻlib, bemor terapevtik taʼsir oʻrniga bemorning kasallik holatini ogʻirlashtiradigan gʻoyalarni yaratadi yoki psixika shakllanadi yoki yangi kasallik kompleksi shakllanadi”[9]. Shuningdek, yatrogeniya „salbiy psixoterapiya“[5] sifatida tavsiflanadi. Urushdan oldingi davrdan boshlab va 1970-yillargacha bu atama asosan shifokorning ehtiyotsiz bayonotidan kelib chiqadigan psixogen kasalliklarga nisbatan qoʻllanila boshlandi[10].

Hozirgi vaqtda bu atama keng qoʻllaniladi va ICD-10 ga koʻra, yatrogen tana funksiyalarining buzilishiga, odatiy faoliyatning cheklanishiga, nogironlik yoki oʻlimga olib keladigan profilaktik, diagnostik va terapevtik aralashuvlar yoki protseduralarning har qanday istalmagan yoki salbiy oqibatlari sifatida tushuniladi; shifokorning notoʻgʻri va toʻgʻri harakatlari natijasida yuzaga kelgan tibbiy choralarning asoratlari[10]. Boshqacha qilib aytganda, iatrogenik „tibbiy ishning nikohi“ deb tushuniladi[11]. Bunday keng talqin bilan bir qatorda, baʼzilar yatrogen kasallikni „bemorning ruhiyatiga salbiy taʼsir koʻrsatadigan shifokorning (yoki tibbiyot xodimlaridan boshqa shaxsning) beparvo bayonotlari yoki harakatlari tufayli“ kasallik deb hisoblashda davom etmoqdalar[12].

Baʼzi adabiy manbalarda „yatrogeniya“ oʻrniga ular atamaning biroz boshqacha imlosi - yatrogenik imloni qoʻllashadi. Yatrogen kasalliklarning bir varianti „uchinchi kurs kasalliklari“ deb ataladigan boʻlib, ichki kasalliklar propedevtikasini oʻrganayotgan tibbiyot talabasi oʻzida yoʻq boʻlgan kasallikning alomatlarini topsa.

Yatrogen omillar tahrir

Yatrogen omillarga quyidagilar kiradi:

  • buyurilgan dorilarning salbiy (nojoʻya) taʼsiri;
  • dori-darmonlarni haddan tashqari koʻp buyurish (masalan, antibiotiklarga qarshilikka olib keladi);
  • kiruvchi dori shovqinlari ;
  • jarrohlik aralashuvlar bilan bogʻliq xavflar[13] ;
  • tibbiy xatolar;
  • ogʻriqli diagnostika usullari[13] ;
  • shifoxona infeksiyalari[13] ;
  • retseptlarning notoʻgʻri bajarilishi, masalan, shifokorning qoʻl yozuvi yoki matn terish xatolari tufayli;
  • beparvolik[13] ;
  • kam baho berish yoki maʼlumotlarning etishmasligi, etarli jihozlar, protseduralar, texnikalar va usullar.

Yatrogen turlari tahrir

R.LEKIN. Luriya ikki turdagi yatrogeniklarni aniqlaydi:

  1. Birinchi tur bemorda jiddiy organik kasallik emas, balki funksional buzilishlar mavjudligi bilan tavsiflanadi, ammo u shifokorning soʻzlarini notoʻgʻri tushunib, oʻz kasalligini davolab boʻlmaydigan yoki ogʻir deb biladi[2].
  2. Ikkinchi tur - bemorda shifokorning beparvo soʻzlaridan keyin kuchayadigan ogʻir kasallikning mavjudligi deb taʼriflanadi[2].

Statistika tahrir

Jahon sogʻliqni saqlash tashkilotining 2019-yilgi maʼlumotlariga koʻra, faqat past va oʻrta daromadli mamlakatlarda sogʻliqni saqlashning yomon amaliyoti natijasida har yili millionlab bemorlar zarar koʻradi va 2,6 million kishi vafot etadi. Dunyo boʻylab bemorlarga zarar etkazishning shaxsiy, ijtimoiy va iqtisodiy xarajatlari koʻp trillion dollarni tashkil qiladi. JSST Bosh direktori Dr. LEKIN. Gebreyesus, dunyoda har daqiqada tibbiy yordam koʻrsatishdagi zarardan kamida bir kishi vafot etadi[14].

Birlamchi va ambulator yordam koʻrsatishda har oʻn bemordan toʻrttasi zarar koʻradi. Dori-darmonlarni tashxislash, retseptlash va qoʻllashdagi xatolar eng ogʻir oqibatlarga olib keladi. Dori-darmon xatolarining oʻzi yiliga 42 milliard dollarga tushadi. Har yili jarrohlik aralashuvlar paytida xavfsizlik va gigiena qoidalariga rioya qilmaslik bemorlarning deyarli 25 foizida asoratlarni keltirib chiqaradi va operatsiya paytida yoki undan keyin bir million bemorning oʻlimiga olib keladi[14].

Bemorlarning xavfsizligini taʼminlash uchun moʻljallangan profilaktika choralari dori vositalarini sezilarli darajada tejashga olib kelishi va bemorlarga etkazilgan zarar oqibatlarini davolashdan koʻra ancha arzonga tushishi taxmin qilinmoqda. Xususan, Qoʻshma Shtatlarda keksalar uchun davlat sogʻligʻini saqlash dasturi doirasida faoliyat yurituvchi shifoxonalarda bemorlar xavfsizligini yaxshilash boʻyicha chora-tadbirlar 2010-yildan 2015-yilgacha boʻlgan davrda qariyb 28 milliard AQSh dollarini tejash imkonini berdi[14].

Bemorlarning parvarishlash jarayonida faol ishtirokini taʼminlash davolanishdan kelib chiqadigan zarar xavfini 15% ga kamaytirishi va har yili milliardlab dollarni tejash imkonini beradi[14].

Manbalar tahrir

  1. ↑ ГРАМОТА.РУ — справочно-информационный интернет-портал «Русский язык» | Словари | Проверка слова
  2. ↑ Schwarz O. Psychogenese und Psychoterapie körperlicher Symptome. — Wien, 1925. (Сборник работ Шильдера, Бауера, Брауна, Гейера, Штраудберга, Майера (Schilder, Bauer, Braun, Heyer, Straudberg, Mayer).)
  3. ↑ Bumke O. Der Arzt als Ursache seelischer Störungen // Deutsche Medizinische Wochenschrift, 1925; 51 (1): 3
  4. ↑ Каннабих Ю. В. К профилактике одной из форм реактивной (иатрогенной) депрессии // Профилактика нервных и психических заболеваний / Ред. Давыденков С. Н., Розенштейн Л. М. — Москва: Издательство Мосздравотдела, 1929. — С. 75—88
  5. ↑ 5,0 5,1 Каннабих Ю. В. Врач как причина болезни // БМЭ, т. 5, 1928, с. 677—678.
  6. ↑ Лурия Р. А. Врач и психогенез некоторых заболеваний внутренних органов // Казанский медицинский журнал. — 1928. — № 1.
  7. ↑ Лурия Р. А. Внутренняя картина болезней и иатрогенные заболевания. — М.; Л.: Биомедгиз, 1935.
  8. ↑ Платонов К. И. Слово как физиологический и лечебный фактор // Психотерапия. Сборник статей под ред. проф. К. И. Платонова. Труды Государственного психоневрологического института Народного комиссариата здравоохранения УССР. — Харьков: Государственное издательство Украины, 1930.
  9. ↑ Ятрогенный (иатрогенный) // БМЭ, т. 35, 1936, с. 816
  10. ↑ 10,0 10,1 Лысенко В. М., Лысенко О. В., Зарецкий М. М., Черников Е. Э. К вопросу o ятрогенных заболеваниях // Научный вестник Национального медицинского университета им. Богомольца, 2009. — С. 164—169.
  11. ↑ Платонов К. К. Краткий словарь системы психологических понятий: Учебное пособие. — М.: Высшая школа, 1981. — 175 с.
  12. ↑ Энциклопедический словарь медицинских терминов. Т. 1. — М.: Сов. энциклопедия, 1982. — С. 385.
  13. ↑ 13,0 13,1 13,2 13,3 Михель Д.В.. Социальная антропология медицинских систем: медицинская антропология: учеб. пособ. для студентов. Саратов: Новый Проект, 2010 — 70 bet. ISBN 987-5-904832-10-0.  (Wayback Machine saytida 2018-12-22 sanasida arxivlangan)
  14. ↑ 14,0 14,1 14,2 14,3 „ВОЗ призывает к принятию неотложных мер для снижения вреда, наносимого пациентам при оказании медицинской помощи“. Всемирная организация здравоохранения (13-sentabr 2019-yil).

Adabiyotlar tahrir

  • Avdeev A. I., Kozlov S. V. Yatrogen patologiya (sud-tibbiyot ko'rinishi) // „Sud tibbiyoti va ekspert amaliyotining dolzarb masalalari“. - Novosibirsk, 2009 yil.
  • Лурия Р. А.. Внутренняя картина болезней и иатрогенные заболевания, 4-е изд 15.000 экз, М.: Медицина, 1977. 
  • Whitfield CL. Psixiatrik dorilar travma agenti sifatida // Tibbiyotda xavf va xavfsizlik xalqaro jurnali. - 2010 yil. — Yoʻq. 22. — P. 195–207. - doi : 10.3233/JRS-2010-0508.
"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Yatrogeniya&oldid=3985249" dan olindi