Amir Sunqur Sa'di madrasasi
Amir Sunqur Saʼdiy madrasasi (arabcha: مدرسة سنقر السعدي), shuningdek , (Shayx) Hasan Sadaqa maqbarasi deb ham yuritilgan, Misrning Qohira shahridagi oʻrta asrlarda Mamluklar davridagi madrasa inshooti va maqbarasi qurib bitkazilgan. U dastlab amir Sunqur Saʼdiy tomonidan milodiy 1315—1321-yillarda qurilgan. Sunqur hayotligida Misrni tark etishga majbur boʻlgan va va boshqa yerga dafn qilingan, keyinchalik esa u yerga Hasan Sadaqa nomi bilan mashhur shayx dafn etilgan va bino uning nomi bilan atalgan[1]. XVII asrdan boshlab majmua Mavloviy soʻfiylar uyiga (takkiya, aniqrogʻi mavlaviyya) aylantirildi va bugungi kunda Mavlaviyya muzeyi yoki Mavloviylar muzeyi sifatida ish yuritib keladi[2],[3].
Tarixi tahrir
Mamluklar davridagi poydevori va qurilishi tahrir
Amir Sunqur Saʼdiy Sulton an-Nosir Muhammad qoʻl ostidagi "shoh maluklari " qoʻmondoni va qoʻshin kotibi (noib al-jaysh) edi[1][4]. Al-Nosir hukmronligi Qohiraning oʻrta asrlarda gullab-yashnashining eng yuqori choʻqqisini koʻrsatdi va bu davrda katta hajmdagi qurilish ishlari olib borildi. Qal’aning shimoli-gʻarbiy qismi, xususan, sharqiy qismni egallangan tuman boʻlib, u koʻplab saroylar va masjidlarga ega boʻlgan qirollik hududiga aylangan va u yerdagi inshootlarning aksarini amirlar (mamluk qoʻmondonlari yoki davlat amaldorlari) tomonidan qurilgan[4][5].
Milodiy 1315—1321-yillarda (715-721 hijriy) Sunqur Saʼdiy madrasa (ehtimol xonqa uchun moʻljallangan boʻlishi mumkin), ayollar uchun monastir (ribot) va oʻzi uchun maqbara qurdirdi[1][4]. Biroq keyinchalik u oʻz davrining eng qudratli amirlaridan biri Amir Qavsun bilan janjallashib qoladi. Uning 1330—1337-yillar oraligʻida qurilgan monumental saroyi Sunqur madrasasi joylashgan yerda joylashgan edi. Amir Qavsun uni 1323-yilda Misrni tark etib Tripoliga (Livan) qochishga majbur qiladi va natijada u oʻzi uchun qurdirgan maqbarasiga dafn etilmagan[4]. Uning oʻrniga Hasan Sadaqa ismli zamondosh shayx dafn etilgan[1].
Biroq maqbara boshidanoq Hasan Sadaqa qabriga bagʻishlanishi koʻzda tutilganmi yoki yoʻqmi, degan noaniqliklar mavjud[4]. Hasan Sadaqa qabri ustidagi senotafda Sunqur binoning asoschisi sifatida tilga olinadi, lekin bu bino Hasan Sadaqaning ziyoratgohi (dorihi) ekanligi haqidagi maʼlumot ishonchliroq. Sunqur bu binoni Hasan uchun qurdirganligi haqida aytiladi, ammo bu Mamluklar meʼmorchiligi tarixida gʻayrioddiy holat boʻlar edi va yuqori martabali Mamluk amiri bunday qimmatbaho va noodatiy maqbarani hech qanday manfaatlarsiz qurdirishi haqiqatdan ancha uzoq[4]. Boshqa bir joyda, Hasan Sadaqa tarixiy manbalarda binoga homiylik qilgan badavlat kishi, ehtimol savdogar sifatida tasvirlangan, oʻzining kenotafisi esa uni soʻfiy (islom tasavvufchisi) shayxi sifatida tasvirlaydi[4]. Chalkashlikni aniqlash uchun, kenotaf Sunqur Misrdan qochib ketishidan ancha oldin (1323) maqbara qurib bitkazilishi (1321) 1315-yilga toʻgʻri keladi, boshqa manbalarda esa uning vafoti 1345-yil, yaʼni Sunqur ketganidan keyin ancha oldin koʻrsatilgan. Mumkin boʻlgan talqinlardan biri shundaki, Hasan Sadaqa katta boylikka ega soʻfiy shayxi boʻlib, Sunqur binosining poydevori va qurilishiga homiylik qilgan va shu tariqa oxirgi vaqtda maqbarani Sunqur bilan birgalikda yakunlaganligini aytish mumkin. Agar shunday boʻlsa, bu tartib Mamluklar meʼmorchiligi anʼanalariga zid boʻlar edi, ammo bu savolga hali ham javob topilmagan[4].
Oxirgi tarixi va Mavloviy soʻfiy maskani sifatida foydalanishi haqida tahrir
Turkiyada paydo boʻlgan Mavloviy soʻfiylik (Jaloliddin Rumiy tarafdorlari, Gʻarb dunyosida oddiygina „Rumiy“ nomi bilan tanilgan) 1517-yildan keyin Misrning Usmonli imperiyasiga qoʻshilishi tufayli Qohiraga kelganligi aytiladi. 1607-yilda madrasa hovlisi va Qavsun saroyi xarobalari bir qismi Yusuf Sinan ismli Yaman Usmonli poshosining xayr-ehsoni sifatida Mavloviy soʻfiylik tariqatiga berilgan[1]. Bu Qohiradagi va Nil deltasining boshqa joylaridagi uchta boshqa yer maydonlarini oʻz ichiga olgan yirik mulkiy xayriyaning bir qismi edi[6]. Mavloviylar bu joyni oʻz buyurtmalari uchun loja (takkiya yoki mavlaviyya) sifatida foydalanishga moslashtirgan. Yusuf Sinan tomonidan taqdim etilgan hayriya loyihasi yaxshi rejalashtirilgan va hatto muassasa xodimlari va ularning maoshlari uchun berilgan koʻrsatmalarni oʻz ichiga oladi: bularga imom, muazzin va samo (aylanma) qilish uchun zarur boʻlgan 38 kishi, shuningdek, xizmat koʻrsatuvchi xodimlar kiradi[6]. 1810-yilda asl madrasaning sobiq hovlisi tepasida 1857-yilga oid boʻyalgan bezakli teatr yoki samo ijrosi uchun marosimlar zali qurilganligi aniqlangan[1]. Vaqt oʻtishi bilan asl maqbara ichiga yoki yaqiniga boshqa ayrim soʻfiy shayxlari uchun yangi maqbaralar qoʻshilgan[6].
Mavlovilar 1945-yilgacha bu yerda qolishgan, ammo bugungi kunda binodan soʻfiylar uyi sifatida foydalanilmayapti. Bu joyda qazish va tiklash ishlari 1970-yillarda Italiya jamoasi boshchiligida boshlangan[1]. Bu binoning 1988-yil iyul oyida Mavloviyya (yoki Mavleviy) muzeyi yoki Mavloviy nomi bilan mashhur boʻlgan tarixiy qoldiqlarni va qayta tiklangan Mavloviy lojasini rekanstruksiyalashdan soʻng muzey sifatida ish boshladi[3],[7].
Tavsifi tahrir
Madrasa inshootining oʻzi bugungi kunda qisman saqlanib qolgan, chunki Mavloviylar tariqati oʻz binolarini uning ustiga qurgan. Maqbara va samo' marosimlar zali yaxshi holatda boʻlib, soʻnggi yillarda qayta tiklangan.
Mamluklar davridagi tuzilishi tahrir
Binoning koʻchadan kirish eshigining siynasiga toshlardan oʻyib ishlangan bezaklar joylashtirilgan. Chap tomonda maqbara va bino burchagidagi gumbaz va minorasi koʻrinib turgan eski madrasa joylashgan. Maqbara gumbazining tashqi yuzasi, shuningdek, minoraning tashqi koʻrinishi mamluklar meʼmorchiligida kam uchraydigan hashamatli oʻyma tashqi bezaklar bilan qoplangan[1]. Minoraning umumiy shakli Bahri-Mamluk davriga xos boʻlib, toʻrtburchak oʻqi va naysimon qalpoqli nay- arka profilli Salar va Sanjar al-Javli maqbarasi minorasiga oʻxshaydi[1].
Ichkarida madrasa qoldiqlari XIX asr soʻfiylar uyi saxnasi ostida joylashgan. Madrasaning devorlari ablaq (ikki rangli) toshdan yasalgan boʻlib, atrofida katta ayvonlar (bir tomoni ochiq gumbazli hujralar) va bir qancha kichikroq xonalar boʻlgan markaziy hovli (sahn) atrofida joylashgan. Hozirgi kunda maqbara xonasiga tutashgan shimoli-gʻarbiy ayvongina saqlanib qolgan. Markaziy hovlida IX asrda Tulunidlar davriga qazishmalar vaqtida qazilgan lobli profilli favvora qoldiqlari joylashganligi aniqlangan. Yana bir burchakda undan ham qadimgi quduq (milodiy 850-yildan oldingi) topilgan[1].
Maqbara xonasi shimoli-gʻarbiy gumbaz ostida (koʻchadan koʻrinib turadi), strukturaning shimoliy burchagida joylashgan boʻlib, unda Hasan Sadaqaning shaxsiy xonasi joylashgan. U 7-8 dan 8-4 metrga teng, boʻlib shakli toʻliq toʻrtburchak emas va natijada yuqoridagi gumbaz shakli biroz noodatiy tus olgan[4]. Qopqoqlar (dumaloq gumbaz bilan toʻrtburchak xona orasidagi oʻtish qisamlari) muqarnas shaklli pandantivlardan tuzilgan, ular orasida rangli shisha derazalar joylashtirilgan. Palataning bezaklari, aks holda, arabesk fonida, devorlar boʻylab joylashgan arab xattotlik yozuvlari yozilgan oʻyilgan shlyapa bantlardan iborat. Bu maqbaraning gʻayrioddiy xususiyatlaridan biri shundaki, bu uzun yozuvlar Qur’on yoki boshqa diniy matnlardan emas. Buning oʻrniga ular shoir al-Haririyning " Maqomat al-Haririy " hikoyalari toʻplamidan parchalar boʻlib, unda sarguzasht va ayyor Abu Zaydning sarguzashtlari tasvirlangan va u omon qolish uchun oʻz aql-zakovati va notiqligiga suyangan personaj hisoblanadi. Garchi " Maqomat al-Haririy " arab adabiyoti asari sifatida qadrlansa va Sunqur davridagi Misr mamluklari orasida mashhur boʻlgan boʻlsa-da, Qurʼon oyatlari yoki boshqa diniy tanlamalar oʻrniga ushbu turdagi matnni kiritish qarori islom davlatiga xos belgi emasdek. Balki, Sunqur adabiyot bilimdoni boʻlgandir yoki uning shunchaki gʻayrioddiy tendentsiyalari borligi shu yerda namoyon boʻlgandir[4]. Maqbaradagi yagona Qur’on yozuvi gumbaz choʻqqisida " Arsh " surasining qisqa doira shaklida yozilgan yozuvi hisoblanadi[4].
Sunqur Saʼdiy qurdirgan ayollar monastirining (ribot) xonalari hozirda Italiya-Misr restavratsiya va arxeologiya markazining ofislari boʻlib, bino qayta tiklagan va muzey sifatida faoliyat koʻrsatdi[1]. Maydonga, shuningdek, qoʻshni Qavsun saroyining bir qismi boʻlgan, ammo mavloviylar tomonidan oʻzlashtirilgan bogʻ ham kiradi[1],[6].
Soʻfiylik marosimlari zali/teatri, samaʼxona (arabcha, „tinglash uyi“) yoki semahane (turkcha) sifatida tanilgan, asosan yogʻochdan qurilgan boʻlib, kech Usmonli barokkosini eslatuvchi meʼmoriy uslubda qurilgan. U sobiq madrasa hovlisi ustida qurilgan boʻlib zal toʻrtburchak shaklda (oʻlchamlari: 15 dan 15 m gacha), lekin markazida keng doirasimon pol (diametri: 10,65 m) atrofida, aylanma darvesh raqsi (sama') ijro etilgan boshqa keng gumbaz ostida joylashgan katta xona hisoblanadi[6]. Zamin har tomondan ikki qavatli galereya bilan oʻralgan, ammo eski shimoli-gʻarbiy ayvon hali ham bir tomondan kirish mumkin qilib qurilgan. Teatrning hozirgi inshooti 1810-yilda qurilgan boʻlsa, bezaklar yasalgan vaqt 1857-yilga toʻgʻri keladi[1]. Bezatishda gumbaz ostiga turli manzaralar, bogʻlar va qushlar tasvirlari chizilgan hamda gumbaz choʻqqisida dumaloq arabcha yozuvi oʻyib yozilgan.
Manbaalar tahrir
- ↑ 1,00 1,01 1,02 1,03 1,04 1,05 1,06 1,07 1,08 1,09 1,10 1,11 1,12 Williams, Caroline. Islamic Monuments in Cairo: The Practical Guide, 7th, Cairo: The American University in Cairo Press, 2018 — 134–135 bet.
- ↑ „Madrasat wa-Qubbat Sunqur al-Sa'di“. Archnet. Qaraldi: 30-oktabr 2019-yil.
- ↑ 3,0 3,1 „Museo Mevlevi | Cairo, Egypt Attractions“ (inglizcha). www.lonelyplanet.com. Qaraldi: 30-oktabr 2019-yil.
- ↑ 4,00 4,01 4,02 4,03 4,04 4,05 4,06 4,07 4,08 4,09 4,10 Behrens-Abouseif, Doris. Cairo of the Mamluks : a history of the architecture and its culture, null, London: I.B. Tauris, 2007. ISBN 978-1-84511-549-4.
- ↑ Raymond, André. Le Caire. Fayard, 1993. ISBN 2213029830.
- ↑ 6,0 6,1 6,2 6,3 6,4 Fanfoni, Giuseppe (1999). „The foundation and organization of the Cairo Mawlawiyya“. Quaderni di Studi Arabi. 17-jild. 105–122-bet.
- ↑ „The association“ (inglizcha). CFPR-CIERA – Centro di Formazione Professionale al Restauro – Centro Italo-Egiziano per il Restauro e l'Archeologia. Qaraldi: 31-oktabr 2019-yil.
Havolalar tahrir
- CFPR-CIERA — Centro di Formazione Professionale al Restauro — Centro Italo-Egiziano per il Restauro e l’Archeologia : Yodgorlikni tiklash va Mavleviy muzeyini yaratish uchun mas’ul boʻlgan institut sayti. Rasmlar, qavat rejalari va boshqa maʼlumotlarni oʻz ichiga oladi.