Bona Sforza
Bona Sforza d'Aragona (1494-yil 2-fevral – 1557-yil 19-noyabr) Polsha qirolichasi va Litva Buyuk Gertsogi Sigismund I ning ikkinchi xotini Bari va Rossano gersoginyasi. U 1447-yildan boshlab Milan gersogligini boshqargan Sforza uyining omon qolgan aʼzosi edi.
| Bona Sforza | |
|---|---|
 | |
| Queen consort of Poland Grand Duchess consort of Lithuania | |
| Tenure | 1518-yil 18-aprel – 1548-yil 1-aprel |
| Coronation |
1518-yil 18-aprel Kraków, Polsha |
| Duchess of Bari | |
| Tenure | 1524-yil 11-fevral – 1557 |
| Oʻtmishdoshi | Isabella of Aragon, Duchess of Milan |
| Davomchisi | None (annexed by Naples) |
| Turmush oʻrtogʻi |
Sigismund I of Poland (turm. 1517; vaf. 1548) |
| Farzandlari Batafsil |
|
| Uy | Sforza |
| Otasi | Gian Galeazzo Sforza |
| Onasi | Isabella of Aragon |
| Dini | Roman Catholicism |
Aqlli, kuchli va shuhratparast Bona Polsha-Litva siyosiy va madaniy hayotida faol ishtirok etgan. Chicken War davrida davlat daromadlarini koʻpaytirish uchun u turli iqtisodiy va qishloq xoʻjaligi islohotlarini, jumladan Buyuk Litva Buyuk Knyazligida keng qamrovli Wallach islohotini amalga oshirgan. Tashqi siyosatda u Usmonlilar imperiyasining ittifoqchisi boʻlgan va Gabsburglarga qarshi chiqqan. Uning avlodlari Neapolitan soʻmlariga ega boʻlishgan.
Bolalik tahrir
Bona 1494-yil 2-fevralda Milanning Vigevano shahrida Milan gersogligining qonuniy vorisi Gian Galeazzo Sforza va Neapol qiroli Alfonso II ning qizi Neapollik Izabella oilasida tugʻilgan. Uning tarixda „Moro II“ nomi bilan mashhur boʻlgan amakisi Lyudoviko Sforsa otasining hokimiyatini tortib olgan va kichik oilani Paviadagi Castello Visconteoga yashashga yuborgan, otasi u tugʻilgan yili vafot etgan. Uni amakisi Lyudoviko zaharlagani haqidagi mish-mishlar tarqalgan.
Bona oilasi bilan Milandagi Sforza qal'asiga koʻchib oʻtgan. U yerda milanliklar isyon koʻtarishidan va taxtga Francheskoni oʻrnatishidan qoʻrqib, Ludovikoning doimiy nazorati ostida yashashgan. Xavfni kamaytirish uchun Lyudoviko bolani oiladan ajratib, Bonaning onasiga Bari va Rossanoni bergan. Rejalar 1499-1504 yillardagi Italiya urushi sababli toʻxtatilgan: Fransiya qiroli Lyudovik XII Ludovikoni taxtdan agʻdarib va Francheskoni Parijga olib ketgan. Milanda hech narsa qolmaganligi sababli, uning qolgan oilasi 1500-yil fevral oyida Neapolga joʻnab ketishgan. Biroq, urush Neapol Qirolligiga etib bordi va uning onasi tomonidan katta amakisi Neapol qiroli Frederik taxtdan agʻdarilgan. Bona boshqa qarindoshlari bilan birga vaqtincha Ischiadagi Aragon qal'asida yashiringan.
1502-yilning apreliga kelib, Bona aka-ukalaridan birgina omon qolgan. U onasi bilan Bari shahridagi Castello Normanno-Svevoga doimiy yashash uchun k8'chib oʻtgan, u yerda mukammal taʼlim olishni boshlagan. Uning oʻqituvchilari orasida italiyalik gumanistlar Krisostomo Kolonna va Antonio de Ferraris bor edi. Ular unga matematika, tabiatshunoslik, geografiya, tarix, huquq, lotin tili, klassik adabiyot, ilohiyot va bir nechta musiqa asboblarini chalishni oʻrgatishgan.
Nikoh takliflari tahrir
1512-yilda Sforza uyi Milan gersogligiga qayta tiklanganida, Bonaning onasi qizini gertsog Maksimilian Sforzaga turmushga bermoqchi boʻlgan. Bu paytda boshqa nikoh takliflari ham bor edi: ispan qiroli Ferdinand II Juliano deʼ Medici va Rim papasi Leo X ning ukasi, Isabella Ferdinandning 10 yoshli nevarasi Ferdinand, Rim papasi Leo X, agar ukasi Karl III taxtdan voz kechsa, Savoya gersogligiga oʻrinbosar boʻladigan Nemur gertsogi Filipp. Maksimilian Sforza bilan turmush qurish rejasi 1515-yilda Marignano jangida fransuzlar gʻalabasidan keyin Maxmillian taxtdan agʻdarilganida muvaffaqiyatsizlikka uchradi. Rim papasi Leo X oʻzining jiyani, Urbino gertsogi Lorenzo deʼ Mediciga, Bonaning meros daʼvolaridan foydalanib, Lorenzoni Milan gertsogi etib tayinlashni taklif qilgan. Biroq, fransuzlarning Milanga taʼsiri juda kuchli edi va reja barbod boʻlgan.
Polsha qiroli Sigismund I 1515-yil oktabr oyida beva qolganidan soʻng, Muqaddas Rim imperatori Maksimilian I Sigismundning marhum rafiqasi Barbara Zapolya kabi Gabsburgalarga raqib boʻlgan ayolga uylanishini xohlamagan. Shuning uchun imperator tezda harakat boshlagan va Sigismund uchun uchta munosib nomzodni topgan: uning nabirasi Avstriyalik Eleanor, beva qolgan Kastiliya qirolichasi Joanna va Bona Sforza. 36 yoshli Joanna yoshi tufayli nomzodlar safidan olib tashlangan. Izabella Bonaning eski oʻqituvchisi Krisostomo Kolonnani qirol Sigismundning oldiga Bona eng yaxshi tanlov ekanligiga ishontirish uchun Vilnyusga yuborgan. Ular muvaffaqiyatga erishdilar va nikoh shartnomasi 1517-yil sentabr oyida Vena shahrida imzolandi. Bonaning sepi juda katta edi - onasi vafotidan keyin unga meros boʻlib qolgan Bari va Rossano gersogligidan tashqari 100 000 dukat va 50 000 dukatlik shaxsiy buyumlar. Buning evaziga Sigismund oʻzining boʻlajak rafiqasiga Nowy Korchin, Wislica, Jarnów, Radomsko, Jedlnia, Kozienice, Checiny va Inowroclaw shaharlarini bergan.
Krakov arxiyepiskopi Yan Konarski Bonani Polshaga olib kelish uchun Bariga kelgan. Toʻy 1517-yil 6-dekabrda Neapolda boʻlib oʻtdi. Bona koʻk rangli venetsiya atlasidan tikilgan koʻylak kiyib olgan, koʻylakning narxi 7000 dukat edi. Polshaga sayohat uch oydan koʻproq vaqtni oldi. Bona va Sigismund birinchi marta 1518-yil 15-aprelda Krakov tashqarisida uchrashishgan.
Polsha qirolichasi va Litva Buyuk Gersoginyasi tahrir
Toʻy va toj kiyish 1518-yil 18-aprelda boʻlib oʻtdi, ammo bayramlar bir hafta davom etdi. Polshadagi hayotining deyarli boshidanoq qirolicha kuchli siyosiy mavqega ega boʻlishga harakat qilgan va atrofiga oʻz tarafdorlarini yigʻa boshlagan. Uning eng ishonchli tarafdorlaridan uchtasi - Piotr Kmita Sobienski, Anjey Krjicki va Piotr Gamrat Triumvirat nomi bilan tanilishgan. U turli davlat ishlarida ochiq ishtirok egan, bu holat shu paytgacha hukumatda ehtiyotkorona aralashadigan qirol xotinining anʼanaviy idealiga mos kelmaydi. Garchi Bona eri bilan koʻplab ichki va tashqi masalalarda kelishmasa-da, nikoh muvaffaqiyatli hamkorlik edi.
Ichki siyosat tahrir
Qirollik hokimiyatini mustahkamlash uchun zarur boʻlgan eng muhim narsalardan biri yuqoru daromad ekanligiga ishongan qirolicha Bona imkon qadar koʻproq boylik toʻplashga intilgan. Qirol oilasi Litvada koʻplab mulklarga ega boʻlgan va nihoyat 1536-1546 yillarda Buyuk Gertsoglikni egallagan. U qishloq xoʻjaligi soliqlarini isloh qilishga yordam berdi, shu jumladan dehqonlar uchun yagona majburiyatlar va maydon oʻlchovlarini joriy etgan. Bu islohotlar davlatga katta daromad keltirgan.
Polsha taxtida Jegeillonlar sulolasining davom etishini taʼminlashni istab, qirollik juftligi oʻzlarining yagona oʻgʻllari, kichik Sigismund Avgustni taxt vorisi sifatida eʼlon qilishga qaror qilishgan. Birinchidan, Litva zodagonlari unga gersoglik taxtini berishgan (taxminan 1527–1528). Keyin, 1529-yilda u Sigismund II Avgust nomi bilan tojni qoʻlga kiritgan. Bu Polsha lordlarining katta qarshiliklariga uchragan.
1539-yilda Bona 80 yoshli Katarjina Veyglovani bid'at uchun yoqib yuborishga rahbarlik qilgan, ammo bu voqea bagʻrikenglik davrini boshlab berdi. Qirolicha Franchesko Lismanino Pińczowda Kalvinistik akademiyaning tashkil etilishiga yordam bergan.
Tashqi siyosat tahrir
Bona Polsha uchun ittifoq tuzishda muhim rol oʻynagan. Vatikan bilan yaxshi munosabatlaridan tashqari, u Usmonlilar imperiyasi bilan yaxshi munosabatlarni saqlab qolishga intilgab va Sulaymon Ining bosh turmush oʻrtogʻi Hurram Sulton bilan aloqada boʻlgan. Qirolichalar oʻrtasidagi yaxshi munosabatlar tufayli Polsha Italiya urushlari paytida Usmonli armiyasining hujumidan qutulgani ehtimoldan uzoq emas.
1524-yilga kelib Gabsburglar va Rossiya oʻrtasidagi aloqalarning mustahkamlanishidan xavotirlangan Sigismund ikki jabhada mumkin boʻlgan urushning oldini olish uchun Fransiya qiroli Fransisk I bilan Fransiya -Polsha ittifoqini imzolagan. Bona Polsha va Fransiya oʻrtasida ittifoq tuzishda muhim rol oʻynagan. 1525-yilda Pavia jangida Fransisk qoʻshinlari Charlz V tomonidan magʻlubiyatga uchragach, ittifoq buzilgan.
Qon qarindoshligiga qaramay, Bona Gabsburglarning ashaddiy raqibi boʻlgan. U Bari va Rossano knyazliklari evaziga Sileziyani Polshaga qoʻshib olishni xohlagan, ammo Sigismund bu fikrni toʻliq qoʻllab-quvvatlamagan. Toʻngʻich qizini Vengriya Qirolligida himoya qilishni istagan Bona, 1526-yilda Mohachda Lui II oʻldirilganidan soʻng, kuyovi Jon Zapolyani Ferdinandga qarshi vorisi sifatida taklif qilgan.
Badiiy homiylik tahrir
Erining klassik antik davrni qayta tiklashga boʻlgan katta qiziqishi bilan bir qatorda, Bona Polsha Uygʻonish davrining rivojlanishida muhim rol oʻynagan. U oʻz vatanidan taniqli italiyalik rassomlar, meʼmorlar va haykaltaroshlarni Polshaga olib kelgan. Uning eng mashhur ishi Vilnyusdagi Litva Buyuk Gertsoglari saroyining kengaytirilishi, katta park va chorvachilikni oʻz ichiga olgan Ujazdov qal'asining qurilishi boʻlgan. Loyihalar chiqqan Bartolomeo Berrecci da Pontassieve tomonidan tayyorlangan.
Qirolning onasi tahrir
1548-yil 1-aprelda Sigismund I keksalikdan vafot etgan va uning oʻrniga Sigismund Avgust taxtga oʻtirgan. Ona va oʻgʻil avvalroq Barbara Radzivil bilan nikoh sababli kelisha olmay qolishgan, u qattiq qarshilik koʻrsatgan, ammo u oxir-oqibat oʻgʻlining qarorini qabul qilgan. Shunga qaramay, ularning munosabatlari yomonlashgan va erining oʻlimidan soʻng, Bona turmushga chiqmagan qizlari bilan Masoviyaga koʻchib oʻtdi va u yerda sakkiz yil yashab, Bariga qaytib kelgan.
Neapolitan summalari tahrir
1556-yil fevral oyida Bona 38 yil davomida toʻplagan xazinalari bilan Polshadan vatani Italiyaga joʻnab ketgan. May oyida u Barini egallab oldi. Tez orada uning oldiga Ispaniya qiroli Filipp II ning elchilari tashrif buyurishdi, ular Bonani Bari va Rossano gersogligidan Gabsburglar foydasiga voz kechishga koʻndirishga urinishgan. Biroq, oʻsha paytda Neapol vitse-qiroli boʻlgan Albaning 3-gersogi Fernando Alvares de Toledo fransuzlar hujumidan qoʻrqib, qoʻshinlar uchun pul yigʻayotgan edi. Ehtimol, Neapol vitse-qiroli boʻlishni orzu qilgan Bona, Alba gersogiga yillik 10% stavkada 430 000 dukat miqdorida qarz berishga rozi boʻlgan. Kredit Foggia shahrida yigʻilgan bojxona toʻlovlari bilan kafolatlangan va shartnomalar 1556-yil 23-sentabr va 5-dekabrda imzolangan.
Biroq, Gabsburglar Barini olishga qaror qilishdi. 8-noyabr kuni Bona oshqozon ogʻrigʻidan yotib qolgan. 17-noyabr kuni u hushini yoʻqotganda, uning ishonchli saroy xizmatkori Jan Lorenzo Pappakoda notarius Marko Vinchenso de Baldisni olib kelgan, u oxirgi vasiyatnomasini yozgan. Bona Bari, Rossano, Ostuni va Grottaglieni ispaniyalik Filipp IIga, katta miqdordagi pullarini esa Pappakoda oilasiga qoldirgan. Qizlaridan Isabella Jagiellonga yiliga 10000 dukat, boshqa qizlariga 50 000 dukat miqdorida bir martalik toʻlov olagan. Uning yagona oʻgʻli, qirol Sigismund II Avgust asosiy foyda oluvchi deb aytilgan, oxirida u faqat naqd pul, zargarlik buyumlari va boshqa shaxsiy mulkni meros qilib olgan. Biroq, ertasi kuni Bona oʻzini yaxshi his qilgan va yangi vasiyatnoma yozdigan, unga koʻra Bari va boshqa mulklar Sigismund Augustusga qoldirilgan.
Bona Sforza 1557-yil 19-noyabrda erta tongda 63 yoshida vafot etgan. Uning bir nechta xizmatkorlari (oshpaz, bet, mayordomo va kotib) ham sirli ravishda vafot etgan[1]. U Bari shahridagi Sankt-Nikolay Bazilikasida dafn qilingan, u yerda qizi Anna uchun hozirgi Uygʻonish davri uslubida yasalgan qabr bor edi.
Bolalari tahrir
Garchi u uch yilni yolgʻiz Vavel qasrida oʻtkazgan boʻlsa-da, Bona turmushining birinchi toʻqqiz yilida etti marta homilador boʻlgan. Uning bolalari:
- Izabella (1519-yil 18-yanvar – 1559-yil 15-sentyabr): Vengriya qiroli Jon Zapolyaga turmushga chiqqan.
- Sigismund II Avgust (1520-yil 1-avgust – 1572-yil 7-iyul): Polsha qiroli va Litva Buyuk Gertsogi sifatida otasining oʻrnini egallagab.
- Sofiya (1522-yil 13-iyul – 1575-yil 28-may): Brunsvik-Lüneburg gertsogi Genrix V bilan turmush qurgan.
- Anna (1523-yil 18-oktabr – 1596-yil 9-sentabr) akasining oʻrnini Polsha qirolichasi va Litva Buyuk Gertsogi sifatida egallagan.
- Ketrin (1526-yil 1-noyabr – 1583-yil 16-sentabr): Shvetsiyalik Jon III bilan turmush qurgan
- Albert (1527-yil 20-sentabrda tugʻilishi bilan vafot etgan): Otdan yiqilish natijasida onasi muddatidan oldin tugʻgan va bola tugʻruq paytida vafot etdi[2].