Nakshidil Sulton
Nakshidil Sulton (turkcha: Nakshidil Sulton), shuningdek Nakshi xotun(turkcha: Naksi Kadın; 1766 — 1817-yil 22-avgust) — Usmonli sultoni Abdul-Hamid I ning kanizi, Sulton Mahmud II ning onasi, amaldagi sulton.
| Nakshidil Sulton | |
|---|---|
 | |
| Tavalludi |
1766-yil |
| Vafoti |
22-avgust 1817-yil (51 yoshda) Istanbul, Usmoniylar imperiyasi |
| Turmush oʻrtogʻi | Abdul-Hamid I |
| Bolalari | Shaxzoda Murod, Mahmud II, Saliha Sulton |
Biografiyasi tahrir
Kelib chiqishi tahrir
Nakshidil 1766-yilda tugʻilgan. Uning qayerdan kelgani aniq maʼlum emas. Ommabop versiyaga koʻra, Nakshidil Martiniklik fransuz plantatorining qizi Anri-Yakob du Buk de Riveri va imperator Jozefin de Boharnaisning uzoq qarindoshi Aime de Riveri bilan bir xil edi. 1788-yilning yozida Aime dengizda izsiz gʻoyib boʻlgan kemada Fransiyani tark etdi. Siyosiy va diplomatik maqsadlarni koʻzlagan afsonaga koʻra, Eme qaroqchilar tomonidan qoʻlga olingan va Usmonli sultoni Abdul-Hamid I ning haramiga sotilgan. Ushbu versiyada hujjatli dalillar yoʻq, shunga qaramay, bir nechta tarixiy romanlar va badiiy filmlar „Sharq malikasi“ boʻlgan imperator Jozefina Boharnaisning „amakivachchasi“ afsonasiga bagʻishlangan. XVIII asrdan beri sultonlar haramlarida yashovchi kanizaklarning aksariyati Kavkazdan edi. Naqshidil ulardan biri boʻlsa kerak deb taxmin qilinadi. Nejdet Sakaoʻgʻlining soʻzlariga koʻra, u cherkes yoki katta ehtimol bilan gruzin boʻlishi mumkin. Qiz bolaligidanoq sulton oilasiga qarashli saroylardan birida ulgʻayib, tarbiyalangan va tipik turk-islom taʼlimini olgan. Tarixchilar va haram hujjatlari tadqiqotlarida Mahmud II ning onasi koʻpincha Nakshidil deb atalgan boʻlsa-da, uning qabrida va shaxsiy muhrida Nakshi-qodin nomi uchraydi[1].
Sultonning kanizagi tahrir
Nakshidilning hayoti haqidagi maʼlumotlar nihoyatda xomaki. Nakshidil Usmonli imperiyasining poytaxtiga kirgandan soʻng, Abdul-Hamid I ning singlisi Esma-sultonning saroyida boʻlib, u yerda uni sulton payqab qoladi. Abdul-Hamid I singlisinikiga tez-tez bora boshladi, shundan keyin Esma unga Nakshidilni beradi. U sultonning yettinchi kadin-afandisiga aylandi. Nakshidil 1783-yil 22-oktabrda birinchi farzandi Murodning oʻgʻlini dunyoga keltirdi. 1784-yil 3-mart yoki 1785-yil 21-fevral Shahzoda Murod chechakdan vafot etadi, bu Nakshidilning haramdagi mavqeiga taʼsir qiladi. Biroq sultonning iltimosiga koʻra, Nakshidilga avval oʻgʻliga tegishli boʻlgan nafaqa ajratiladi. 1785-yil 20-iyulda Nakshidil yana oʻgʻil tugʻdi — boʻlajak Sulton Mahmud II. Uning oxirgi farzandi, qizi Soliha, Nakshidil 1786-yil 27, 28 yoki 30-noyabrda dunyoga keltirdi. Soliha 7 oyligida 178-7yil 5-iyunda nomaʼlum sabab bilan vafot etdi. Shunday qilib Mahmud II Nakshidilning voyaga yetgunga qadar omon qolgan yagona farzandi boʻladi. Nakshidil oʻgʻli bilan birga Beshiktoshdagi saroylardan birida bir oz vaqt oʻtkazdi. Mahmud va otasining shu munosabat bilan yozishmalarida Shahzoda onasini „eng hurmatli ona“ deb ataydi. Toʻpqopidan joʻnab ketayotganda Nakshidil bilan tantanali xayrlashuv marosimi oʻtkazildi, bu uning haramdagi taʼsiridan dalolat beradi. 1789-yil 7-aprel Abdul-Hamid I vafot etdi. Uning jiyani Salim III taxtda edi, marhum Sultonning harami esa Eski Saroyga yuborilgan. Nakshidil keyingi bir necha yil oʻgʻlidan ajralgan edi. Uning Eski Saroydagi hayoti haqida Naqshidilni boqish xarajatlaridan boshqa hech narsa maʼlum emas. Abdul-Hamid juda iliq munosabatda boʻlgan Selim III 1807-yil 29-mayda taxtdan agʻdarildi va 1808-yil 28-iyunda yangi sulton Mustafa IV — Abdul-Hamid I ning oʻgʻli Oyshe Senieperver sultonning buyrugʻi bilan oʻldirildi. Ayni vaqtda Nakshidil oʻgʻlining oʻldirilishi ham rejalangan edi, lekin Mahmud qochishga muvaffaq boʻldi. Mustafa IV hukmronligi uzoq davom etmadi: 1808-yilning yozida avvalroq Selim III ni taxtga qaytarishni rejalashtirgan Ruschuk gubernatori Bayraktar Mustafa Posho Sulton saroyini egallab, Sulton Mustafa IV ni hibsga oldi va Nakshidilning oʻgʻlini taxtga oʻtqazdi. Ayrim manbalarda Nakshidilning oʻzi ham oʻsha paytda Toʻpqopi saroyida boʻlganligi va oʻgʻliga qotillardan yashirinishiga yordam bergani, lekin aslida u eri vafot etganidan beri Eski Saroyni tark etmaganini koʻrsatadi. Bu vaqtda Fotih yaqinidagi uchta ferma Naqshidilning barqaror yillik daromad manbaiga aylandi[2].
Sultonning onasi tahrir
Mahmud II 1808-yil 28-iyulda taxtga oʻtirdi. 8-avgust kuni Valide-i alaya tantanali marosimida Nakshidil Topkapi saroyiga qaytib, valide sulton unvonini oldi. Nakshidilni topshirish va shu munosabat bilan bayramlarni tashkil etishni turli manbalarga koʻra, Mahmud II ning otasi qoʻshilishidan oldin tugʻilgan asrab oluvchi yoki oʻgay singlisi Ahr-etlik Aishe Dyurryushehvar-xonim amalga oshirgan. Sultonning oʻzi onasi bilan Oʻrta Kapa („oʻrta darvoza“, shuningdek, Bab-us Selyam deb ham ataladi — „salomlar darvozasi“) tashqarisida, muhim davlat marosimlarini oʻtkazish uchun moʻljallangan Topkapining ikkinchi hovlisiga olib borilgan. Mahmud vagonda oʻtirgan Nakshidilning qoʻlidan oʻpib, uni haram eshigigacha kuzatib qoʻydi. Naqshidil Usmonlilar tarixida valide-i alaya marosimi oʻtkazilgan soʻnggi valide edi[3].
Oʻgʻlining oʻttiz yillik hukmronligidan Nakshidil bor-yoʻgʻi toʻqqiz yil umr koʻrdi. Bu davr xujjatlarida haligacha sud marosimlarida amaldorlarning ishtiroki va uning sarf-xarajatlari toʻgʻrisida maʼlumotlar saqlanib qolgan, ammo Naqshidilning oʻgʻli va davlat ishlariga taʼsiri haqida maʼlumotlar yoʻq. Qolaversa, Mahmud II ning onasi davlat ishlaridan chetlashtirilgani haqida maʼlumotlar bor. 1817-yilda Nakshidilda sil kasalligi belgilari paydo boʻldi. Oʻgʻlining qarori bilan u Gyumrukchu Usmon Posho pavilonidagi (kyoshk) Chamlicaga davolanish uchun yuborildi. Sulton onasining sogʻligʻini bosh vrach va uning bir qancha yordamchilari nazorat qilgan, biroq hech qanday yaxshilanish boʻlmagan va 1817-yilning 22-avgustida (boshqa maʼlumotlarga koʻra, 6-sentyabr) kuni Nakshidil vafot etgan. Haram maʼlumotlariga koʻra, Nakshidilning oʻlimi paytidagi boyligi 161.696,5 kurush boʻlib, bu juda katta miqdor edi. Janoza namozini Shayxulislom Mehmet Zeynelabiddin afandi oʻqidi. Nakshidil Fotih masjididagi oʻz maqbarasiga dafn etilgan boʻlib, u yerda Sulton oilasining oʻn toʻrt aʼzosi (Mahmud II ning xotinlari / kanizaklari va bolalari) va haram xizmatkori Jevri-kalfa, ayniqsa Sulton oilasiga yaqin boʻlgan. Koʻp sulton onalari singari Nakshidil ham koʻp xayriya ishlarini qilgan. Uning buyrugʻi bilan Istanbulda Nakshidil Valide Sulton majmuasi qurilgan boʻlib, unda kichik masjid (masjid), boshlangʻich maktab, favvoralar va turba mavjud. Masjid 1812-yilda vayron qilingan, ammo keyin 1980-yillarda baʼzi oʻzgarishlar bilan qayta qurilgan. Shuningdek, Nakshidil hisobidan Uskudarda Nurbanu Sulton tomonidan qurilgan favvora va masjid qayta tiklandi[4].
Madaniyatda tahrir
Nakshidil — Mixail yunonning „Sulton“ (1983) tarixiy romani va uning „Ehtiros kuchi“ (1989) filmi filmining bosh qahramoni. Romanda ham, filmda ham afsona Mahmud II ning onasi fransuz ayoli va imperator Jozefina Beauharnaisning uzoq qarindoshi — Aime de Riveri ekanligi haqidagi afsonani qoʻllab-quvvatlaydi. Aime-Nakshidil rolini Amber OʻShi ijro etgan. Nakshidil — „Qul Sulton“ teleserialining bosh qahramoni (2012; boshqa nomi — Nakshidil); bu yerda Nakshidil Albina ismli cherkes, rolni Tuvana Turkay va Oya Akar ijro etgan[5].
Manbalar tahrir
- ↑ Sakaoğlu; Necdet. Bu mülkün kadın sultanları (turkcha). Istanbul: Oğlak Yayıncılık, 2008. 15-avgust 2022-yilda qaraldi.
- ↑ Sarıcaoğlu; Fikret. Nakşidil Sultan (turkcha). Islam Ansiklopedisi, 2006. 15-avgust 2022-yilda qaraldi.
- ↑ Karakaya; Enis. Nakşidil Sultan Külliyesi (turkcha). İslâm Araştırmaları Merkezi, 2006. 15-avgust 2022-yilda qaraldi.
- ↑ Süreyya Mehmed Bey. Sicill-i Osmani (turkcha). Istanbul: Tarih Vakfi Yurt Yayınlar, 1996. ISBN 975-333-049-5, 975-333-038-3. 15-avgust 2022-yilda qaraldi.
- ↑ Uluçay; M. Çağatay. Padişahların Kadınları ve Kızları (turkcha). Türk Tarih Kurumu, 1985. ISBN 9754378401, 9789754378405. 15-avgust 2022-yilda qaraldi.