Ratbek Nisanbayuli
Ratbek Nisanbayuli (qozoqcha: Рәтбек Нысанбайұлы) — qozogʻistonlik din arbobi, qozoq qoziyati qozisi (1979—1990), Qozogʻiston Oliy muftiysi (1990—2000), Qurʼonni qozoq tiliga (U. Qidirxonuli bilan hamkorlikda) tarjima qilgan, islomga oid bir qancha kitoblar muallifi.
| Ratbek Nisanbayuli | |
|---|---|
qozoqcha: Рәтбек Нысанбайұлы | |
| Qozogʻiston birinchi Oliy muftiysi | |
|
Mansab davri 1990-yil 12-yanvar – 2000-yil 24-iyul | |
| Oʻtmishdoshi | lavozimi taʼsis etilgan |
| Vorisi | Absattar Derbisali |
| Oʻrta Osiyo va Qozogʻiston musulmonlar idorasi Qozogʻiston qoziyati toʻrtinchi qozisi | |
|
Mansab davri 1979 – 1990 | |
| Oʻtmishdoshi | Jakiya Beysenbayev |
| Vorisi | lavozimi tugatilgan |
| Shaxsiy maʼlumotlari | |
| Tavalludi |
1940-yil 7-noyabr Sariag'ash tumani |
| Fuqaroligi |
 Qozogʻiston |
| Millati | qozoq |
| Taʼlim | Mir Arab madrasasi |
| Ilmiy unvoni | Qozog‘iston arxitektura-qurilish akademiyasining faxriy professori |
| Mukofotlari |
 |
Tarjima holi tahrir
Yoshligi tahrir
Ratbek Nisanbayuli 1940-yil 7-noyabrda Qozogʻiston SSR Chimkent viloyati (hozirgi Qozogʻiston Turkiston viloyati) Keles tumani Gʻani Muratbayev nomidagi qishloqda tug‘ilgan. 10 yillik maktabni tugatgach, 1958-yilda Buxoro pedagogika institutining tarix fakultetiga va ayni vaqtda shu joydagi Miri Arab madrasasiga o‘qishga kirgan. 1964-yilda madrasadagi 9 yillik taʼlimning 6 yilini tamomlab, tug‘ilib o‘sgan Keles tumaniga muallimlikka yuboriladi. 1969—1975-yillarda Liviya universitetining shariat va adat fakultetida tahsil olgan va shu yerda ilmiy daraja olgan. Universitetda oʻqishni tugatganidan soʻng, Qozogʻiston qozisi Jakiy Beysenbayevga kotib boʻlib ishga kirgan. 1979-yilda Dushanbeda boʻlib oʻtgan Islom anjumanida Oʻrta Osiyo va Qozogʻiston musulmonlari diniy boshqarmasi (SADUM) muftiysi Ziyovuddinxon Boboxonov kutilmaganda Beysenbayevni lavozimidan chetlatib, Ratbek Nisanbayulini oʻrniga oʻrinbosar etib tayinlagan[1].
SAMKning tashkil etilishi tahrir
1943-yilda tashkil etilgan Oʻrta Osiyo va Qozogʻiston musulmonlari diniy boshqarmasi apparati deyarli butunlay oʻzbek ruhoniylaridan iborat boʻlib, barcha yozishmalar oʻzbek tilida olib borilgan, SADUM tashkil etilgandan boshlab barcha „beshta respublika muftiylari“ 1989-yilgacha oʻzbek dinshunosi Eshon Boboxon oilasidan chiqqan. Katta taʼsir va bank hisob raqamiga ega boʻlmagan Qozogʻiston qoziiyati har yili boshqarma gʻaznasiga 250-300 ming rubl miqdorida mablagʻ oʻtkazishi kerak boʻlgan. Boshqarma esa Qozog‘iston islom tuzilmalariga moliyaviy yordam bermagan va bu mamlakatdan kelgan talabalar uchun yetarlicha o‘rin ajratmagan (barcha diniy taʼlim muassasalari O‘zbekiston SSR hududida joylashgan).
1989-yil bahorida qozi Nisanbayuli respublika Qoziiyatini Oʻrta Osiyo va Qozogʻiston musulmonlari diniy boshqarmasi tarkibidan ajratib, alohida Qozogʻiston musulmonlari diniy boshqarmasi (DUMK) tashkil etishni taklif qilgan. Bu muftiy Shamsiddinxon Boboxonov o‘sha yilning fevral oyida musulmonlar noroziligi tufayli o‘z lavozimini tark etganidan ko‘p o‘tmay sodir bo‘lgan. Nisanboyulining „boʻlinish“ (maʼlumotlariga koʻra) tashabbusi Moskva[1] va Qozogʻiston hukumati tomonidan maʼqullangan, biroq oʻsha paytda koʻpchiligi qozoq boʻlmagan (oʻzbeklar, chechenlar va boshqalar) boʻlgan mamlakatning koʻplab musulmon rahbarlari bu qadamni maʼqullamay amalga oshirishgan[2].
SADUM nizomiga koʻra, qayta tashkil etish masalalari Oʻrta Osiyo va Qozogʻiston musulmonlari qurultoyida hal qilinishi kerak boʻlgan, tashabbus kutilganidek, koʻpchilik tomonidan qoʻllab-quvvatlanmas edi. Biroq, 1990-yil yanvar oyining boshida Moskvada SAMKni tuzish toʻgʻrisida qaror qabul qilindi va shu bilan birga Qozogʻiston musulmonlarining birinchi qurultoyi (qurultoyi) boʻlib oʻtdi, unda 250 nafar delegat yangi mustaqil tashkilotning nizomini qabul qilingan va deputat Ratbek Nisanbayuli umrbod muftiy etib saylangan. Qurultoy natijalari SADUM tomonidan tan olinmagan va Toshkent muftiysi bir necha yillar davomida oʻzini Oʻrta Osiyo va Qozogʻistonni qamrab olgan barcha musulmonlarning rahbari deb hisoblashda davom etgan.
Qozog‘iston muftiysi sifatida tahrir
1991—1992-yillarda Nisanbayuli va qozoq millatiga mansub boʻlmagan imomlar oʻrtasida nizo kelib chiqqan, ular yangi tayinlangan muftiyni poraxoʻrlikda va yuksak maʼnaviyatli lavozimlarga tayinlashda qozoq millatiga mansub kishilarni afzal koʻrganlikda ayblagan. 1991-yil dekabr oyida Taldiqo‘rg‘on imomi Ibrohim Mashanlo boshchiligida „Vaqtinchalik qo‘mita“ tashkil etgan bu imomlar Olmaotadagi masjidni egallab olib, musulmonlarning yangi qurultoyini chaqirish rejalarini eʼlon qilganlar. Isyonkor imomlar tarafida boʻlgan „Alash“ millatchi partiyasi aʼzolari muftiylik eshigini toʻsgan, telefon simlarini uzgan. Qozogʻiston rahbariyati Nisanbayuli tarafida boʻlgan va Qozogʻiston Respublikasi Ichki ishlar vazirligining maxsus otryadi „Muvaqqat qoʻmita“ egallab olgan masjidni oʻrab olib, bostirib kirishgan.
1992-yil 19-mayda Qozogʻiston musulmonlarining 2-qurultoyida muftiy vakolatlari tasdiqlangan, ammo tanqidchilarga imtiyoz sifatida tashkilot nizomiga oʻzgartirish kiritilib, saylov umrbod bekor qilingan[2]. Mag‘lubiyatga uchragan „muxolifat“ yetakchilari bir oy oldin qarshilik ko‘rsatishni to‘xtatgan edi. Merken masjidi imom-xatibi, balkar Zulkarnay Tilov isteʼfoga chiqish taklifini qabul qilib, o‘sha yilning yozida Shimoliy Kavkazga jo‘nab ketgan. Keyin Ibrohim Mashanlo Qozog‘istonni tark etib, Jalolobodga (Qirg‘iziston) qaytib kelgan. Chechen Muhammad-Xusayn Alsabekov Chechenistonga jo‘nab ketgan va prezident Dudayev davrida muftiy bo‘lib ishlangan (keyinchalik Qozog‘istonga qaytib, diniy idorada yuqori lavozimlarda ishlagan). Chimkent jome masjidi imom-xatibi o‘zbekistonlik Shukrullo Muhammadjonov va Qarag‘anda masjidi imom-xatibi dungan Ibragim Marov o‘z lavozimlaridan chetlashtirilgan. Shu tariqa, muftiy Nisanbayuli davrida SAMKdagi asosiy lavozimlarda unvonli bo‘lmagan etnik guruhlar vakillari sezilarli darajada qisqargan[3].
Isteʼfosi tahrir
2000-yil iyun oyida Qozogʻiston musulmonlarining 3-qurultoyi boʻlib oʻtdi. Ilgari tashkilotni notoʻgʻri boshqarishda ayblangan Ratbek Nisanbayuli oʻrniga davlat koʻmagida muftiylikka sobiq KPSS aʼzosi, diniy maʼlumotga ega boʻlmagan Absattor Derbisali saylangan. Saylov SAMK nizomiga zid ravishda o‘tkazilgan, unga ko‘ra muftiy masjid yoki boshqa diniy tashkilotda 10 yil ishlashi kerak boʻlgan. Bu chora diniy idora orqali davlatning musulmonlarga taʼsirini kuchaytirishga qaratilgan edi[3].
Mukofotlari tahrir
- 2020-yil (10-noyabr) — Qozog‘iston Respublikasi Prezidentining farmoni bilan diniy-maʼnaviy sohadagi xizmatlari uchun hamda tavalludining 80 yilligi munosabati bilan „Parasat“ ordeni bilan taqdirlangan[4].
Asarlari tahrir
- Нысанбайұлы Р., Қыдырханұлы У.. Құран Кәрім. Алма-Ата: Жазушы, 1991.
- Нысанбайулы Р.. Ислам — истинная религия Аллаха. Алма-Ата: Рауан, 2000.
Manbalar tahrir
- ↑ 1,0 1,1 Ислам и политическая борьба в странах СНГ 1992.
- ↑ 2,0 2,1 Прозоров С. М. 2006.
- ↑ 3,0 3,1 Kemper M., Motika R., Reichmuth S. 2009.
- ↑ „Ратбек кажы Нысанбайулы награжден орденом «Парасат»“. 2020-yil 17-noyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2020-yil 15-noyabr.