Tabiiy ofat

Tabiiy ofat — bu favqulodda xarakterga ega boʻlgan va aholining normal faoliyatining buzilishiga, odamlarning oʻlimiga, moddiy boyliklarning yoʻq qilinishiga va yoʻq qilinishiga olib keladigan tabiiy hodisa.

Siklonlar, qurg'oqchiliklar, zilzilalar, toshqinlar, ko'chkilar va vulqonlar kabi tabiiy ofatlar tufayli global ko'p xavfli proporsional iqtisodiy yo'qotish

2011-yilda Yaponiyadagi sunamidan keyin vayronagarchilik

1991-yilda Pinatubo otilishi

Tabiiy ofatlar bir-biridan mustaqil ravishda ham, oʻzaro bogʻliq holda ham sodir boʻlishi mumkin: ulardan biri boshqasiga olib kelishi mumkin. Ofatlardan baʼzilari koʻpincha inson faoliyati natijasida yuzaga keladi (masalan, oʻrmon va torf yongʻinlari, togʻli hududlarda sanoat portlashlari, toʻgʻonlarni qurish, karerlarni yotqizish (oʻzlashtirish) paytida, bu koʻpincha koʻchkilarga, qor koʻchkilariga, muzliklarning qulashiga olib keladi va h.k.

Voqea manbasidan qatʼi nazar, tabiiy ofatlar muhim miqyosda va oʻzgaruvchan davomiylik bilan tavsiflanadi — bir necha soniya va daqiqalardan (zilzilalar, qor koʻchkilari, limnologik ofatlar) bir necha soatgacha (sel oqimlari), kunlar (koʻchkilar) va oylar (suv toshqini).

Tabiiy ofatlar quyida tavsiflangan turlarga boʻlinadi.

Geologik favqulodda vaziyatlar

Zilzila

Chilidagi Buyuk zilzila oqibatlari

Zilzila — bu yer qobigʻida toʻsatdan energiya chiqishi natijasida yuzaga keladigan va seysmik toʻlqinlarni keltirib chiqaradigan Yer yuzasining silkinishlari va tebranishlari. Yer yuzasida zilzilalar tebranish, silkinish, shuningdek, tuproqning siljishi koʻrinishida namoyon boʻladi. Zilzilalar asosan tektonik jarayonlar tufayli sodir boʻladi, lekin baʼzida ular koʻchkilar, vulqon otilishi, kon ishlari va yadroviy sinovlar natijasida ham paydo boʻlishi mumkin. Yer tubida zilzila sodir boʻlgan markaziy nuqta zilzila markazi yoki gipotsentr deb ataladi. Zilzila oʻchogʻi ustidagi yer yuzasidagi quruqlik maydoni epitsentr deb ataladi. Zilzilalarni baholash va solishtirish uchun magnituda shkalasi va intensivlik shkalasi qoʻllaniladi.

Zilzilalarning oʻzi kamdan-kam hollarda odamlar yoki hayvonlarning oʻlimiga sabab boʻladi. Qoida tariqasida, zilzila qurbonlarining asosiy sababi ikkilamchi hodisalardir: binolarning qulashi, yongʻinlar, sunami (seysmik dengiz toʻlqinlari) va vulqonlar. Zilzilalar oqibatlarini binolarni loyihalashtirishni takomillashtirish, shuningdek, erta ogohlantirish va aholini evakuatsiya qilish tizimini takomillashtirish orqali sezilarli darajada kamaytirish mumkin.

2000-yildan beri sodir boʻlgan eng kuchli zilzilalarga misollar:

• 2004-yilda Hind okeanidagi zilzila 9,1-9,3 magnitudali insoniyat tarixidagi uchinchi yirik zilzila hisoblanadi. Zilzila 229 000 dan ortiq odamning hayotiga zomin boʻlgan katta sunamini keltirib chiqardi.
• 2011-yil Yaponiyada 9,0 magnitudali zilzila. Zilzila va sunami oqibatida halok boʻlganlar soni 13 mingdan oshdi. 12 mingdan ortiq odam bedarak yo‘qolgan.
• 2010-yil Chilida 8,8 magnitudali zilzila. 525 kishi vafot etgan.
• 2008-yilda Xitoyning Sichuan provinsiyasida 7,9 magnitudali zilzila sodir boʻlgan. 2008-yil 27-may holatiga koʻra halok boʻlganlar soni 61,150 dan oshgan.

Vulqon otilishi

Sent-Yelens vulqonining otilishi

Vulqon otilishi keng tarqalgan halokat va tabiiy ofatlarga olib kelishi mumkin. Portlashlar paytida odamlarning nobud boʻlish va oʻlimning asosiy sabablari quyidagilardir:

• toʻgʻridan-toʻgʻri vulqon otilishi, vulqon portlashi va toshlarning qulashi orqali zarar yetkazadi.
• vulqon yonbagʻirlaridan oqib tushadigan lavaning otilishi binolar va hayvonlarni yoʻq qiladi.
• vulqon kulining chiqishi, vulqonga eng yaqin joylarda zich qatlamda joylashishi va uylarning tomi va elektr uzatish liniyalarining qulashiga olib kelishi mumkin. Kul suv bilan aralashtirilganda betonga oʻxshash material hosil boʻladi, shuning uchun ham oz miqdorda kul zarralarini nafas olish va ularni oʻpkaga kirishi orqali odamlarga zarar yetkazishi mumkin. Kul, shuningdek, samolyot dvigatellari kabi mexanik qurilmalarning harakatlanuvchi qismlariga ham zarar yetkazadi.
• vulqon gazlari, kul va jinslar aralashmasidan iborat piroklastik oqimlarning shakllanishi. Oqim tezligi baʼzan soatiga 700 km ga yetadi. Piroklastik oqimlar vulqon otilishida oʻlimning asosiy sabablaridan biridir. Masalan, Pompey piroklastik oqim bilan vayron boʻlgan deb ishoniladi. Baʼzan vulqon otilib chiqqanda lahar hosil boʻladi — suv, vulqon kuli, pemza va toshlar aralashmasidan iborat loy oqimi. Lahar issiq vulqon materiali sovuqroq krater koʻllari, daryolar, muzliklar yoki yomgʻir suvlari bilan aralashganda hosil boʻladi. Kuchli laharning paydo boʻlishiga olib kelgan eng mashhur vulqon otilishlaridan biri 1985-yilda Nevado del Ruiz vulqonining otilishidir. Loy oqimlari Armero shahrini deyarli butunlay vayron qilgan kuchli lahar hosil qildi. Shaharning 29 000 aholisidan 20 000 dan ortigʻi halok boʻlgan.

Eng kuchli va eng katta hajmli otilishlarni keltirib chiqaradigan vulqon (VEI 8) koʻpincha „supervulqon“ deb ataladi. Supervulqonning asosiy xavfi koʻp yillar davomida global iqlim va oʻrtacha haroratga halokatli taʼsir koʻrsatadigan ulkan kul bulutining tarqalishidadir. Vulkanologlarning fikriga koʻra, Yerdagi supervulqonning oxirgi otilishi 27 ming yil oldin Yangi Zelandiyaning Shimoliy orolida sodir boʻlgan va insoniyat tarixidagi eng kuchli otilish taxminan 73 ming yil oldin Toba supervulqonining otilishi hisoblanadi. Olimlarning fikriga koʻra, bu otilish paytida yer ostidan ming kub kilometrdan koʻproq magma otilib chiqqan va bunday otilishning halokatli oqibatlari har xil turdagi tirik mavjudotlar, shu jumladan odamlar sonining keskin kamayishiga olib kelgan. Antropologlarga koʻra, oʻsha paytda butun Yer yuzida 10 000 odam qolgan. .

Sel

Sel oqimi — bu mineral zarralar, toshlar va tosh boʻlaklari juda yuqori konsentratsiyali (oqim hajmining 50-60 % gacha) boʻlgan oqim boʻlib, u toʻsatdan kichik togʻ daryolari havzalarida va quruq jarlarda paydo boʻladi va odatda kuchli yogʻingarchilik yoki tez qor erishi natijasida yuzaga keladi.

Sel oqimi kuchli va uzoq muddatli yomgʻirlar, muzliklar yoki mavsumiy qor qoplamining tez erishi natijasida, shuningdek, kanalga koʻp miqdorda boʻshashgan yorilish materiallarining qulashi natijasida paydo boʻladi. Togʻli hududlarda oʻrmonlarning kesilishi yuzaga kelishida hal qiluvchi omil boʻlishi mumkin: daraxtlarning ildizlari tuproqning yuqori qismini ushlab turadi, bu esa sel oqimining paydo boʻlishiga toʻsqinlik qiladi.

Koʻpincha sel oqimlari tekisliklarda, shu jumladan vulqonlarda sodir boʻladi .

Koʻchki

Koʻchki — tortishish taʼsirida tog 'jinslari massalarining qiyalikdan pastga tushishi va ajralishi. Koʻchkilar vodiylarning yon bagʻirlarida yoki daryo qirgʻoqlarida, togʻlarda, dengiz qirgʻoqlarida, dengiz tubidagi joylarda sodir boʻladi. Koʻpincha koʻchkilar suvga chidamli va suv oʻtkazuvchi jinslarning almashinishidan tashkil topgan yon bagʻirlarda yuzaga keladi.

Koʻchkilarning paydo boʻlishining sababi tortishish kuchi va ushlab turish kuchlari oʻrtasidagi nomutanosiblikdir. Keltirib chiqaradigan omillar:

• suv bilan yuvish natijasida qiyalikning tikligi oshishi;
• yogʻingarchilik va yer osti suvlari bilan nurash yoki botqoqlanish paytida jinslarning mustahkamligini zaiflashishi;
• seysmik zarbalarning taʼsiri;
• qurilish va tadbirkorlik faoliyati.

Tosh qulashi

Tosh qulashi — tortishish kuchi taʼsirida togʻ yonbagʻirlaridan togʻ jinslari massalarining ajralishi va tushishi. Koʻchkilar daryo qirgʻoqlari va vodiylarning yon bagʻirlarida, togʻlarda, dengiz qirgʻoqlarida sodir boʻladi. Qulashlarning paydo boʻlishining sababi tortishish kuchi va ushlab turish kuchlari oʻrtasidagi nomutanosiblikdir.

1911 -yil 18-fevralda Murgʻob daryosida 2,2 milliard m³ hajmdagi eng katta qulash sodir boʻldi, buning natijasida tabiiy toʻgʻon va Sarez koʻli shakllandi.

Qor koʻchkisi

Koʻchki — togʻ yonbagʻirlaridan pastga tushadigan yoki sirpanadigan qor massasi. Koʻchkidagi qor hajmi bir necha million kub metrga yetishi mumkin.

Koʻchkilarning bir nechta tasnifi mavjud:

• Hajmi boʻyicha.
• Koʻchki yigʻish va koʻchkining yoʻli rel’efiga koʻra
• Qorning mustahkamligiga koʻra (quruq, hoʻl va nam).

Quruq qor koʻchkilarining tezligi odatda 20-70 m/s (125 m/s gacha), qor zichligi 0,02 dan 0,3 g/sm³ gacha. Nam koʻchkilar 10-20 m/s tezlikda (40 m/s gacha) harakatlanadi va zichligi 0,3-0,4 g/sm³ ga yetadi.

Birinchi jahon urushi paytida Alp togʻlaridagi Avstriya-Italiya frontida 40-80 mingga yaqin odam halok boʻlgan. Askarlar qor koʻchkilari natijasida halok boʻlgan. Koʻchkilarning koʻpchiligi artilleriya oʻqlaridan kelib chiqqan.

Zamonamizning eng mashhur qor koʻchkilaridan baʼzilari:

• Kolka muzligidan tushgan qor koʻchkisi, Karmadon darasi, 2002-yil.
• Galturdagi qor koʻchkisi, 1999-yil.

Gidrologik favqulodda vaziyatlar

Toʻfon

2002-yilda Chexiyadagi suv toshqini

Suv toshqini — yomgʻir, qorning tez erishi, qirgʻoqdagi suvning shamol taʼsirida koʻtarilishi va boshqa sabablarga koʻra daryolar, koʻllar, dengizlarda suv sathining koʻtarilishi natijasida odamlarning sogʻligʻiga zarar yetkazadigan va hatto ularning oʻlimiga olib keladigan hududni suv bosishi, shuningdek toshqin yetkazgan moddiy zarar hisoblanadi.

Quyidagilar eng muhim toshqinlardan baʼzilari:

• Xitoydagi Huang Xe (Sariq daryo) tez-tez toshib ketadi va toshqinlarga sabab boʻladi. 1938-yildagi Buyuk To‘fon 800 000 dan 4 000 000 gacha odamni o‘ldirgani taxmin qilinmoqda.
• 1993-yilgi Buyuk Toʻfon Qoʻshma Shtatlar tarixidagi eng halokatli toshqinlardan biri boʻldi.
• 1998-yilda Xitoyda sodir boʻlgan Yanszi daryosi toshqinlari 14 millionga yaqin odam hududni tashlab ketgan.
• 2000-yilda Mozambikdagi suv toshqinlari mamlakatning katta qismini suv ostida qoldirib, katta zarar va minglab odamlarning oʻlimiga olib keldi.
• 2005-yil Mumbaydagi suv toshqinlari 1094 kishining hayotiga zomin boʻlgan.
• 2010-yilda Pokistondagi suv toshqinlari hosilning yo‘qolishiga, infratuzilmaning vayron bo‘lishiga va ko‘plab o‘limlarga olib keldi.

Tropik siklonlar kuchli suv toshqini va boʻron koʻtarilishiga olib kelishi mumkin:

• Bhola sikloni 1970-yilda Sharqiy Pokistonni (hozirgi Bangladesh) egallab oldi.
• „Nina“ toʻfoni 1975-yilda Xitoyni qamrab oldi.
• Katrina toʻfoni 2005-yilda Nyu-Orleanga zarba bergan.
• „Yasi“ sikloni 2011-yilda Avstraliyani qamrab olgan edi.

Sunami

2004-yilda Hind okeanidagi zilzila halokatli sunamini keltirib chiqardi

Sunami — bu okeandagi yoki boshqa suv havzalarining butun suv ustuniga kuchli taʼsir qilish natijasida hosil boʻlgan uzun toʻlqinlar. Sunamilarning aksariyati suv ostidagi zilzilalar natijasida yuzaga keladi, ular davomida dengiz tubining bir qismining keskin siljishi (koʻtarilishi yoki pasayishi) sodir boʻladi. Sunami shuningdek, koʻchkilarga (barcha sunamilarning 7 %) va suv ostidagi vulqon otilishiga (5 %) olib kelishi mumkin.

Zamonamizning eng kuchli sunamilari:

• 2011-yil 11-martda 9,0 magnitudali eng kuchli zilzila epitsentri Tokiodan 373 km shimoli-sharqda joylashgan boʻlib, maksimal toʻlqin balandligi 40 m dan oshadigan kuchli sunamiga sabab boʻlgan.
• 2004-yil 26-dekabrda Janubi-Sharqiy Osiyoda sodir boʻlgan zilzila sunamining paydo boʻlishiga olib keldi va bu zamonaviy tarixdagi eng halokatli tabiiy ofat sifatida tan olingan. Turli hisob-kitoblarga koʻra, 225 mingdan 300 minggacha odam vafot etgan.
• 1952-yil 5-noyabrda Kamchatka qirg‘oqlaridan 130 kilometr uzoqlikda sodir bo‘lgan zilzila sunami hosil bo‘lishiga olib keldi. Balandligi 15-18 metrgacha bo‘lgan uchta to‘lqin Severo-Kurilsk shahrini vayron qilgan va boshqa bir qator aholi punktlariga zarar yetkazgan. Rasmiy maʼlumotlarga koʻra, 2336 kishi halok boʻlgan.

Baʼzi ekspertlar „supersunami“ ehtimolini taxmin qilmoqdalar. Bunday sunamilar toʻlqin balandligi yuzlab metrlar bilan tavsiflanadi va yirik meteoritlarning okeanlarga tushishi yoki ulkan quruqlik massalarining okeanga siljishi natijasida paydo boʻladi.

Limnologik falokat

Limnologik ofatdan keyin Nyos koʻli yaqinida boʻgʻilib qolgan sigir

Limnologik ofat — bu gaz (odatda CO₂) suv havzasining chuqur qismidan yer yuzasiga oʻtib, yovvoyi hayvonlar, chorva mollari va odamlar uchun boʻgʻilish xavfini tugʻdiradigan jismoniy hodisa. Limnologik falokat gazlarning kimyoviy tarkibi, massasi va kelib chiqishi, ajralib chiqish muddati bilan tavsiflanadi. Bunday gazning chiqishi suvning koʻtarilgan gaz bilan siljishi tufayli suv omborida sunamiga olib kelishi mumkin. Olimlarning fikricha, koʻchkilar, zilzilalar va vulqon faolligi limnologik falokatga olib kelishi mumkin.

Bugungi kunga qadar ikkita koʻlda limnologik falokat qayd etilgan:

• 1984-yil 15-avgustda Manun koʻlida 37 kishi halok boʻlgan;
• 1986-yil 21-avgust Nyos koʻlida 1700 kishi halok boʻlgan.

Limnologik ofatlarning paydo boʻlishi uchun zarur boʻlgan sharoitlar nafaqat Kamerun koʻllarida, balki sayyoramizning boshqa ochiq suv havzalarida ham mavjud, masalan:

• Sharqiy Afrikadagi Kivu koʻlida;
• Mamont togʻi yaqinidagi koʻllarda (inglizcha: Mammoth Mountain) AQShda;
• Yaponiyadagi Mashu koʻlida;
• Germaniyaning Eyfel Maar shahrida;
• Fransiyadagi Pavin koʻlida (Pavin).

Yongʻinlar

Kaliforniyadagi yongʻin, 2008-yil 5-sentyabr

Yongʻin — bu nazoratsiz yonish jarayoni boʻlib, moddiy zarar, inson hayoti va sogʻligʻiga, jamiyat va davlat manfaatlariga zarar yetkazadi.

Yongʻ-nlarning paydo boʻlish joyi boʻyicha turlari:

• avtomobil yongʻinlari;
• dasht va dala yongʻinlari;
• shaxtalarda va shaxtalarda yer osti yongʻinlari;
• torf va oʻrmon yongʻinlari;
• binolar va inshootlardagi yongʻinlar.

2010-yil iyul oyining oxiri, avgusti va sentyabr oyining boshlarida Rossiyada, butun Markaziy Federal okrugi hududida, keyin esa Rossiyaning boshqa hududlarida gʻayritabiiy issiqlik va yogʻingarchilikning yetishmasligi tufayli yongʻin holati yuzaga kelgan . 2010-yil 7-avgust holatiga ko‘ra, 53 kishi halok bo‘lgan, 1200 dan ortiq uy vayron bo‘lgan. Yongʻinlar maydoni 500 ming gektardan ortiqni tashkil etgan.

1972-yil yozida SSSRdagi oʻrmon va torf yongʻinlari mamlakatning markaziy qismidagi 1,8 million gektar maydonda oʻndan ortiq hududlarni qamrab oldi. Quruq yoz 40 mingdan ortiq oʻrmon yongʻinlari sodir boʻlishiga hissa qoʻshdi. Yong‘inlarni o‘chirishda 360 mingga yaqin odam qatnashdi.

Oʻrmon yongʻinlari

Oʻrmon yongʻinlari — bu oʻrmon hududlari boʻylab oʻz-oʻzidan, nazoratsiz ravishda olovning tarqalishi. Oʻrmon yongʻinlarining sabablari odatda tabiiy va antropogenga boʻlinadi. Oʻrmon yongʻinlarining eng keng tarqalgan tabiiy sabablari odatda chaqmoq va qurgʻoqchilikdir. Antropogen sabablar orasida beparvolik va o‘t qo‘yish eng ko‘p uchraydi. Bugungi kunga kelib, tabiiy yongʻinlarning ulushi (chaqmoqlardan) taxminan 7 % −8 % ni tashkil qiladi, yaʼni koʻpchilik oʻrmon yongʻinlarining paydo boʻlishi inson faoliyati bilan bogʻliq. Oʻrmon yongʻinlari qishloq aholisi va yovvoyi tabiat uchun jiddiy xavf tugʻdirishi mumkin.

Yongʻinning tabiati va oʻrmon tarkibiga koʻra oʻrmon yongʻinlari yer yongʻinlari, toj yongʻinlari va tuproq yongʻinlariga boʻlinadi. Katta oʻrmon yongʻinlarining oʻrtacha davomiyligi 10-15 kun, yonish maydoni 450-500 gektar.

Torf yongʻinlari

Torf yongʻinlari — torf qatlami va daraxt ildizlarini yoqib yuboradigan oʻrmon yongʻinlarining bir turi. Torfni yoqish chuqurligi faqat yer osti suvlari yoki uning ostidagi mineral tuproq darajasi bilan chegaralanadi. Torf konlarining yonishi bitumli torf zarralarining gidrofobikligi tufayli yogʻingarchilikka chidamli. Bunday holda, namlik torf zarralari yonidan yer osti suvlariga oʻtadi va torf kon toʻliq yonib ketguncha yonishda davom etadi.

Havo massalarining harakati va/yoki meteorologik favqulodda vaziyatlar

Tornado

F5 toifasi Ely yaqinidagi tornado, Manitoba, 2007-yil 22-iyun

Tornado (tornado) — atmosfera girdobi boʻlib, u kumulonimbus (momaqaldiroq) bulutida paydo boʻladi. Koʻpincha yer yuzasiga, diametri oʻnlab va yuzlab metrli bulut uyumlari magistral shaklida tarqaladi. Bulutdan tornadoning rivojlanishi uni tashqi oʻxshash va tabiatda har xil hodisalardan ajratib turadi, masalan, tornado girdobi va changli (qumli) boʻronlar. Odatda, quyi qismdagi tornado uyumi koʻndalang diametri 300-400 m ni tashkil qiladi, lekin tornado suv yuzasiga tegsa, bu qiymat faqat 20-30 m boʻlishi mumkin va uyum quruqlikdan oʻtganda, u 1,5-3 km ga yetishi mumkin.

Eng koʻp tornado Shimoliy Amerika qitʼasida, ayniqsa AQShning markaziy shtatlarida koʻproq, AQShning sharqiy shtatlarida kamroq qayd etilgan. Tornadoning rekordi 1917-yil 26-mayda Amerika Qoʻshma Shtatlari boʻylab 500 km masofani 7 soatu 20 daqiqada bosib oʻtgan Mattoon tornadosi boʻlib, 110 kishi halok boʻlgan.

Rossiyada soʻnggi oʻn yilliklarda 80 million rubldan ortiq zarar yetkazgan va bir kishining oʻlimiga olib kelgan eng kuchli tornado 2011-yil 31-iyulda Blagoveshchenskda qayd etilgan.

Siklon

Katrina toʻfoni 2005-yil 29-avgust

Siklon — bu markazda havo bosimi pasaygan, diametri katta (yuzlab dan bir necha ming kilometrgacha) boʻlgan atmosfera girdobi.

Siklonlarning ikkita asosiy turi mavjud — ekstratropik va tropik. Birinchisi moʻtadil yoki qutbli kengliklarda hosil boʻladi va rivojlanish boshida diametri minglab kilometrga, markaziy siklon deb ataladigan holatda esa bir necha ming kilometrga etadi. Tropik siklonlar tropik kengliklarda hosil boʻladi va kichikroq (yuzlab, kamdan-kam hollarda ming kilometrdan koʻproq), lekin kattaroq barik gradyanlarga va boʻronlarga yetadigan shamol tezligiga ega. Bunday siklonlar, shuningdek, deb ataladigan bilan tavsiflanadi. „Boʻron koʻzi“ — nisbatan aniq va sokin ob-havo bilan 20-30 km diametrli boʻladi. Tropik siklonlarga xos boʻlgan yuqori shamol tezligi (sekundiga 70 metrgacha, shiddat bilan 100 m/s gacha) va juda koʻp yogʻingarchilik (kuniga 1000 mm gacha) quruqlik va dengizlarda halokatli vayronagarchiliklarga olib keladi. Tropik siklonlarning oʻtishi paytida toshqinlar nafaqat yogʻingarchilik, balki dengiz suvining past qirgʻoqlarga koʻtarilishi natijasida ham sodir boʻladi.

Zamonaviy tarixdagi eng katta zarar 2005-yilda tropik siklon boʻlgan Katrina toʻfoni sabab boʻlgan. Turli hisob-kitoblarga ko‘ra, tabiiy ofatdan ko‘rilgan zarar 89 dan 125 milliard dollargacha ni tashkil etgan. Rekord boʻyicha eng halokatli 1780-yilgi Buyuk boʻron boʻlgan. 1780-yil 10-oktabrdan 16-oktabrgacha davom etgan dovul qurbonlari Karib dengizidagi Kichik Antil orollarida 27,5 mingdan ortiq kishi edi.

Qor boʻroni

Blizzard (boʻron, boʻron) — yer yuzasidan koʻtarilgan qorning shamol tomonidan koʻchirilishi. Rasmiy meteorologik stansiyalarda qor, qor boʻroni va umumiy boʻron qayd etiladi. Baʼzi mualliflar bulutlardan tushgan va hali yer yuzasiga tegmagan qorning shamol tomonidan boshqariladigan shaklini boʻron deb hisoblashadi. Ular chavandoz boʻronini — shamolda qor yogʻishini, qor parchalari havo oqimi bilan birga yer yuzasiga tegmaguncha harakat qilganda, harakatsiz qoladi. Rasmiy ob-havo stansiyalarida boʻronlar kuzatilmaydi.

Tarixdagi eng kuchli qor boʻronlari:

• 1888-yilgi Buyuk qor boʻroni 4 kun ichida 400 kishining hayotiga zomin boʻldi. Nyu-Yorkdagi qor koʻchkilarining balandligi 6 metrga yetdi.
• 1972-yilda Eronda qor boʻroni 4000 kishining oʻlimiga olib keldi.
• 2008-yil Afgʻonistonda qor boʻroni.

Doʻl

Doʻl — yomgʻirning bir turi. Doʻl — oʻlchamlari millimetrdan bir necha santimetrgacha boʻlgan sharsimon yoki tartibsiz shakldagi muz zarralari (doʻl). 130 mm va ogʻirligi taxminan 1 kg boʻlgan doʻl toshlari mavjud. Doʻl toshlari kamida 1 mm qalinlikdagi shaffof muz qatlamlaridan iborat. Doʻl odatda issiq mavsumda kuchli kumulonimbus bulutlaridan tushadi.

Doʻl qishloq xoʻjaligiga katta zarar yetkazadi, ekinlar va uzumzorlarni buzadi.

Qurgʻoqchilik

Qurgʻoqchilik uzoq (bir necha haftadan ikki yoki uch oygacha) yuqori (maʼlum bir hudud uchun) havo harorati va kam yogʻingarchilik (yomgʻir) bilan barqaror ob-havo davri boʻlib, tuproq namligi zahiralarining pasayishiga va madaniy oʻsimliklarning ezilishiga va nobud boʻlishiga olib keladi. Qurgʻoqchilikning boshlanishi odatda harakatsiz yuqori antisiklonning sodir boʻlishi bilan bogʻliq. Quyosh issiqligining koʻpligi va havo namligining asta-sekin kamayishi bugʻlanishning kuchayishiga olib keladi (atmosfera qurgʻoqchiligi) va shuning uchun tuproqdagi namlik zaxiralari yomgʻir bilan toʻldirilmasdan (tuproq qurgʻoqchiligi) tugaydi. Asta-sekin tuproq qurgʻoqchiligi kuchayib, suv havzalari, daryolar, koʻllar, buloqlar quriydi va gidrologik qurgʻoqchilik boshlanadi.

Markaziy Rossiyada 1972-, 2002- va 2010-yillarda uzoq davom etgan issiqlik va qurgʻoqchilik tufayli koʻplab oʻrmon va torf yongʻinlari sodir boʻlgan. Bu Moskva va boshqa koʻplab shaharlarda odamlarning sogʻligʻi muammolariga olib keldi.

Xalqaro huquq

1965-yilda Birlashgan Millatlar Tashkiloti Bosh Assambleyasi aʼzo davlatlardan tabiiy ofatlar oqibatlarini bartaraf etishga bagʻishlangan milliy apparatni yaratish masalasini koʻrib chiqishni soʻradi.

Nogironlar huquqlari toʻgʻrisidagi konvensiya kabi xalqaro huquq quyidagilarni belgilaydi: "Davlatlar xalqaro huquq, shu jumladan xalqaro gumanitar huquq va inson huquqlari boʻyicha oʻz majburiyatlariga muvofiq ularning himoyasi va xavfsizligini taʼminlash, xavfli vaziyatlarda, shu jumladan tabiiy ofatlarda nogironlar uchun barcha zarur choralarni koʻrishlari kerak.

1989-yilda Birlashgan Millatlar Tashkiloti Bosh Assambleyasi har yili Tabiiy ofatlarni kamaytirish xalqaro kunini oʻtkazadi.

Insoniy qurbonlar va moddiy zarar

BMT maʼlumotlariga koʻra, barcha turdagi tabiiy ofatlar orasida oʻlim soni boʻyicha birinchi oʻrinda gidrometeorologik ofatlar, ikkinchi oʻrinda geologik ofatlar, uchinchi oʻrinda texnogen ofatlar turadi.

1970-yildan 2010-yilgacha zilzilalar, boʻronlar va boshqa tabiiy ofatlardan 3,3 millionga yaqin kishi halok boʻldi (yiliga oʻrtacha 82,5 ming kishi). Koʻpchiligi qashshoq mamlakatlarda yashagan.

1970-yildan 2008-yilgacha boʻlgan davrda barcha turdagi tabiiy ofatlardan koʻrilgan zararning umumiy miqdori 2300 milliard dollarni (2008-yildagi kurs boʻyicha) yoki jami jahon ishlab chiqarishining 0,23 foizini tashkil etdi. Zilzilalar va boʻronlar eng koʻp zarar keltiradi. Oʻrta daromadli mamlakatlar ofatlardan eng koʻp zarar koʻrmoqda.

Tabiiy ofatlarning oldini olish

• Voqea sodir boʻlgan faktlar va sabablarni diqqat bilan oʻrganish kerak.
• Hukumatlar xavf omillari haqida maʼlumot toʻplash va tarqatish ustida ishlashi kerak.
• Hukumatlar yer va koʻchmas mulk bozorlarining ishlashini taʼminlashi kerak — bu holda mulk narxlari xavf omillarini aks ettiradi va yashash joyini tanlash va zarur profilaktika choralarini tanlashga yordam beradi.
• Hukumatlar zarur infratuzilmani yaratishi va uning sifatini saqlab turishi kerak. Asosiy obyektlar roʻyxati juda uzun boʻlmasligi kerak — xarajatlar foyda bilan mutanosib boʻlmaydi.
• Jamoatchilik nazoratini taʼminlovchi ijtimoiy institutlar rivojlanishiga ko‘maklashish zarur. Ijtimoiy institutlari yaxshi faoliyat ko‘rsatayotgan mamlakatlar falokatlarning oldini olishda ko‘proq muvaffaqiyat qozonmoqda.
• Tabiiy ofatlarning oldini olishga qaratilgan gumanitar yordam ulushini oshirish uchun xayriyani rivojlantirish kerak.
• Xususiy va davlat koʻrishi kerak boʻlgan choralarini uygʻunlashtirish kerak.

Adabiyotlar

• Стихийные бедствия и техногенные катастрофы. Превентивные меры, Библиотека Всемирного банка. М.: Альпина Паблишер, 2012. ISBN 978-5-9614-1527-8. 

Havolalar

• YeEvropa-Oʻrta yer dengizi seysmologik markazi
• Maykl Rampino. Supervulkanizm va boshqa halokatli geofizik jarayonlar
• Eng katta toshqin maʼlumotlar bazasi (ingliz tilida)
• Солодовник Н. А., Солодовник А. Б. „Nyos: Лимнологическая катастрофа“ (2006-yil 14-avgust). 2012-yil 19-mayda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2009-yil 1-dekabr.

• Rossiyada qor koʻchkisi (Wayback Machine saytida 2009-09-23 sanasida arxivlangan)
• Butunjahon Internetdagi qor koʻchkisi manbalari (Wayback Machine saytida 2009-09-24 sanasida arxivlangan)
• Sel oqimining shakllanishi