Alyutorlar
Alyutorlar (ruscha: Алюторцы) — Rossiyadagi Koryaklarning etnografik guruhi, Kamchatka viloyatining Koryak avtonom okrugining shimolida yashovchi. Ayrim tadqiqotchilar alutorlarni mustaqil etnik guruh deb hisoblashadi. Bu raqam bir necha yuzdan (til mezoniga koʻra) 1 ming kishigacha (2010).[1] 2002-yilgi aholini roʻyxatga olish maʼlumotlariga koʻra,Rossiyada 100 dan kam aleutlar yashaydi.
| Alyutor | |
|---|---|
| Oʻz nomi | ruscha: Алюторцы |
| Hozirgi joylashuv areali va aholi soni | |
Jami: 40-3000 (1992-yil) Rossiya | |
| Til | Alyutor tili |
| Dini | Shamanizm |
| Oʻxshash xalqlar | Koryaklar, Chukchilar, Keraklar, Itelmenlar |
Tili
tahrirUlarning anʼanaviy tili aleut tili, keyinchalik rus tiliga oʻtishdi.
Dini
tahrirAsosiy dinlar — shamanizm, ajdodlar shaxsuga sigʻinish, arvohlar, nasroniylik 18-asr oʻrtalaridan eʼtiborga olingan.
Kasb-hunari
tahrirAnʼanaviy turmush tarzi — bugʻu boqish, baliq ovlash va dengizdagi ovchilik. Ular iyundan sentabrning oʻrtalariga qadar baliq ovlash bilan shugʻullanishgan. Dengizda baliq ovlash bahorgi va kuzgi fasllarida oʻtkazildi. Dengiz ovchilik mahsulotlari kiyik terisi bilan goʻshtini almashtirildi. Qimmatbaho teriga ega hayvonlar dekabrdan fevralgacha ovlangan. Koʻchmanchi alyutorlarning bugʻu dehqonchiligi oilaviy yoki mulkiy aloqalar bilan bogʻliq boʻlgan 4-6 mulkdorning jamoaviy mulki edi. Anʼanaviy hunarmandchilik — morj tishlarini bezaklar bilan bezash, moʻyna, qush terisini qayta ishlash.
Quruqlikda ular bugʻu yoki itlar chanalari bilan harakat qilishgan va yana qorda yurish uchun changʻilardan foydalanganlar. Suv transporti sifatida ular koʻp oʻrindiqli charm kanolardan foydalanganlar.
Hayot tarzi
tahrirAlyutor turar-joylari odatda baland joylarda joylashgan. 19-asrgacha turar joylari 3-5 ta oila istiqomat qiladigan yarim uylar edi. Ular tomning oʻrtasidagi kvadrat teshik orqali yogʻoch zinapoya orqali kirib, chiqish, shu bilan birga moʻri va osmonni yorituvchi boʻlib xizmat qildi. Yozda chodir kabi kulbalar qurilgan. Alyutorsning har bir qishlogʻida yozda tayyorlangan oziq-ovqat bilan baʼzi uy-roʻzgʻor buyumlarini saqlashga uchun konus shaklidagi kichik kulba yoki yukolnik bor edi.
Anʼanaviy taomi — tolkusha (ildizli quritilgan goʻsht), turli shakldagi kiyik goʻshti. Oʻtroq aleutiyaliklar dengiz hayvonlarining goʻshti va yogʻini va yangi pishgan baliqlarni, qishda esa — stroganinani yeydi. Anʼanaviy kiyim — bugʻu terisidan tikilgan kuhlyanka, muhr terisidan moʻynali shim, moʻynadan tikilgan qalpoq, torbasa, ayollar kiyimi — kiyik terisidan tikilgan kombinezon va yengil kuhlyanka. Qishki poyabzal kiyik terisidan tikilgan.[2]
Shimolning boshqa xalqlari singari, 1930—1970-yillarda aleyutlar ham sovet ijtimoiy-madaniy tajribalarining taʼsirini boshdan kechirdilar. Shunday qilib, Alyutor tilining taqdiridagi burilish nuqtasi internat maktablarida bolalarni rus tilida oʻqitish boʻldi, ularning ota-onalari odatda tundrada joylashgan lagerlarda ishladilar. Aholining bir qishloqdan ikkinchisiga koʻchishi ham teskari rol oʻynadi, bu yerda aholi boshqa lahjada gaplashdi, buning natijasida oʻsyabgan yosh avlod asosiy muloqot tili rus boʻlgan aholi punktlarida oʻsib ulgʻaydi, oʻz ona tilini deyarli butunlay yoʻqotdi.[3]
Manbalar
tahrir- ↑ Bolshaya rossiyskaya ensiklopediya https://bigenc.ru/ethnology/text/2802509 (Wayback Machine saytida 2018-03-03 sanasida arxivlangan)
- ↑ Alyutorlar https://archive.today/20120710013433/edinay-russia.narod.ru/ALUTORCY.htm/#selection-215.0-225.34
- ↑ Narodi Rossii. Alyutorsi. https://nashasreda.ru/narody-rossii-alyutorcy/ (Wayback Machine saytida 2022-07-05 sanasida arxivlangan)