Arman mifologiyasi

Arman mifologiyasi — qadimgi Armanistonning mifologik syujetlari, tasvirlari va eʼtiqodlari majmuasi. Arman mifologiyasi asosan epik folklorda saqlanib qolgan. Shuningdek, qadimgi arman xudolarining qisqacha matnlari, formulalari va nomlari qadimgi va oʻrta asr arman asarlarida saqlanib qolgan^[1]^[2].

Arman mifologiyasiga oid manbalar

Movses Xorenatsining „Armaniston tarixi“ sahifasi

Quyidagi manbalarda Armaniston mifologiyasi, kultlari, eʼtiqodlari va xudolariga oid asosiy maʼlumotlar saqlanadi^[2]^[3]:

qadimgi yunon yozma yodgorliklarida: Aflotunning „Respublikasi“, Gerodotning „Tarixi“, Ksenofontning „Kiropediya“ va „Anabasis“, Strabonning „Geografiyasi“, shuningdek, miloddan avvalgi I-asrning qadimgi yunon papiruslari;
Vizantiya manbalarida: Kesariyalik Prokopiyning „Urushlar tarixi“ (VI asr);
Oʻrta asr arman mualliflari asarlarida: Movses Xorenatsi tomonidan „Armaniston tarixi“ (V-asr), Agatangelosning „Armaniston tarixi“ (V-asr), Yeznik Kogbatsining „Soxta taʼlimotlarni rad etish“ (V-asr), „Kosmografiya“ Ananiya Shirakatsi (VII-asr), Jon Mamikonyanning „Taron tarixi“ (VIII asr) va boshqalar;
Ogʻzaki xalq ijodiyotida: qadimgi arman gusanlarining teatrlashtirilgan musiqiy va sheʼriy ijodi, epik afsonalar („Vipasank“, „Fors urushi“, „Taron urushi“, „Sasun jinnilari“ va boshqalar), shuningdek, afsonalar, urf-odatlar, maqollar, topishmoqlar, ertaklar va boshqalar. Arman folklor yodgorliklarining bir qismi oʻrta asr arman mualliflarining tarixiy asarlarida aks ettirilgan.

Qadimgi arman mifologiyasining asosiy xususiyatlari

"Ara goʻzal va Shamiram", Vardges Surenyants (1899)

Qadimgi arman mifologiyasining bir qator xarakterli xususiyatlarini ajratib koʻrsatish mumkin^[3]^[4]:

Qadimgi arman miflarining aksariyati vaqt oʻtishi bilan tarixiylashtirilgan va mif -tarixiy dostonga aylantirilgan. Ushbu jarayon natijasida qadimgi xudolar va qahramonlarning obrazlari armanlarning etnarxlari (ajdodlari), qirollari, knyazlari va knyazlik oilalarining asoschilari: Hayk, Aram, Goʻzal Ara, Tigran, Demeter va Gisan, Vahagn va boshqalarni misol keltirish mumkin. Barcha afsonaviy voqealar muayyan geografik muhitga kiritilgan.
Betartiblik va tartib kuchlari oʻrtasidagi qarama-qarshilik arman xalqining xorijiy etnik liderlar va tashqi dushman davlatlarning hukmdorlari bilan harbiy-siyosiy va etnik-ijtimoiy kurashiga aylandi: masalan, Bobil titanid Bel, Ossuriya malikasi Shamiram- Semiramis, Midiya shohi -vishap (ajdaho) Azhdahak va hokazo. Shunday qilib, qadimgi arman mifologiyasida "biniki" (yaʼni armanlar) va "begona odamlar" ning barqaror ikkilik qarama-qarshiligini kuzatish mumkin. Hayk ajdodi davridan beri armanlar oʻz vatanlarida doimiy ravishda yaratuvchi va kurashuvchi sifatida paydo boʻlgan, dushmanlar ("chet elliklar") esa oʻzgaruvchan va tarix davomida bir-birini almashib kelgan (bobilliklar, ossuriyaliklar, midiyaliklar, suriyaliklar va boshqalar).
Qadimgi arman mifologiyasini tarixlashtirish va epikizatsiya qilish natijasida turli qahramonlar oʻrtasida genealogik aloqa yuzaga keltirildi (qarang: Xaykazuni sulolasi). Ayrim syujetlarning mavzulari turlicha boʻlgani sababli baʼzi miflar epik yaxlitlikni shakllantirmagan (masalan, Hayk, Aram, Ara goʻzal, Torq Ange haqida), baʼzi miflar esa epik tsiklga birlashgan (masalan, „Vipasank“).
Arman mifologiyasi arman xalqining muhim tarixiy voqealarini aks ettiruvchi yagona mif-tarixiy tizimdir. Armanlar anʼanaviy ravishda oʻzlarining etnogenezi xronologiyasini (xalqning shakllanishi) Urartugacha boʻlgan davrda va bu jarayonning oxiri — Urartu qirolligining shakllanishi davrini aniqladilar. Etnogonik anʼananing soʻnggi bosqichi — goʻzal Ara va Shomiram haqidagi afsona bilan ifodalanadi, bu afsonaviy vaqtni tugatib, haqiqiy (nopok), yaʼni haqiqiy tarixni boshlaydi^[5].

Arman mifologiyasida 5 ta asosiy mifologiya va motivlar mavjud^[2]:

astral qahramon haqidagi afsona — zulmat jiniga qarshi kurashuvchi ilohiy kamonchi-ovchi (masalan, Hayk va Bel afsonasi);
oʻlayotgan va tiriluvchi xudo haqidagi afsona (masalan, Ara goʻzal va Shomiram afsonasi);
vishap (ajdaho) va kosmik kurash haqidagi afsona (masalan, Tigran va Ajdahak, Vishap jangchisi Vahagn, Artavazd va vishapidlar yoki drakoniyaliklar haqidagi afsonalar);
gʻorga qamalgan qahramon haqidagi afsona (masalan, Artavazd, Shidar, Yervand va boshqalar haqida);
madaniy egizak qahramonlar afsonasi (masalan, Sanasar va Bagʻdasar, Mamik va Konak, Demeter va Gisan, Yervand va Yervaz va boshqalar).

Armanistonda xristianlik davlat dini sifatida qabul qilingandan keyin (miloddan avvalgi 301 yil)) qadimiy eʼtiqod miflari oʻzgarishlarga uchradi. Xristian qahramonlari arxaik xudolarning funktsiyalarini oʻz zimmalariga oldilar: masalan, avliyo Karapet (Yahyo choʻmdiruvchi) Momaqaldiroq Vahagn va Tir xudosining baʼzi xususiyatlarini oʻziga singdirdi^[3].

Aramazd

Aramazd (armancha: Արամազդ) — qadimgi arman panteonining oliy xudosi, momaqaldiroqchi, osmon va yerning yaratuvchisi, unumdorlik va boylik xudosi, barcha xudolarning otasi. "Ari" („jasur“) epiteti bilan ham nom qozongan^[6]. Aramazd nomi eronlik Ahura Mazdaning parfiyacha shaklidan kelib chiqqan (gr. Miloddan avvalgi I-asr manbalari shakli Aramasdēs sobit), lekin uning surati xuddi shu nomdagi Eron xudosidan farq qilar edi^[7].

Anahit

Sataladan (Kichik Armaniston) Anaxit maʼbudaning bronza boshi

Anahit (armancha: Անահիտ) — ona maʼbudasi, unumdorlik va muhabbat maʼbudasi, Aramazdaning xotini (yoki qizi)^[8].

Vahagn

Ajdaho qotil Vahagn

Vahagn (armancha: Վահագն) — urush, olov, quyosh va chaqmoq xudosi. Ellinistik davrda Vahagn Gerkules bilan aniqlangan. Uning nomi Parfiya *Varhragna ga qaytadi.

Mihr

Mihr (armancha: Միհր), shuningdek Mher (armancha: Մհեր) — quyosh, samoviy yorugʻlik va adolat xudosi. Aramazdning oʻgʻli, Anaxit va Nanening ukasi. Buqa bilan jang qilayotgan yigit sifatida tasvirlangan .

Muqaddas oʻsimliklar: chinor, archa, brioniya.

Muqaddas Masis togʻi (Ararat)

Xayk va Bobil titan Bel oʻrtasidagi jang, 18-asr

Yana qarang

Ilmiy adabiyot

Mifologik lugʻat. Moskva, „Sovet Entsiklopediyasi“, 1990 yil Asosiy maqolalar muallifi: S. B. Arutyunyan Qoʻshimchalar muallifi: Vrej Atabekyan
Armyanskaya mifologiya / Harutyunyan S. B. // Dunyo xalqlarining afsonalari: Entsikl. 2 t ichida. / Ch. ed. S. A. Tokarev . — 2-nashr. — M.: Sovet Entsiklopediyasi, 1987. — T. bitta: A-K. — 671 Bilan.
Arutyunyan S. B. Qadimgi arman mifologiyasining asosiy xususiyatlari . // Պատմա-բանասիրական հանդես. 2006. № 3. bet. 57-66. ISSN 0135-0536
Toporov V.N., Qadimgi arman anʼanalarida bitta hind-evropa afsonasining aks etishi toʻgʻrisida, „Tarix va filologiya jurnali“, 1977 yil, 3-son;
Lusine Gredjyan. Ibtidoiy eʼtiqod va gʻoyalardagi egizaklar (qoʻl.) = Երկվորյակները նախնադարյան հավատալիքներում և պատկեերը նախնադարյան // Tarixiy-filologiya jurnali. — 2008 yil. — 1 . — 180-186 . — ISSN 0135-0536 ISSN 0135-0536 .
Sasna Tsrer (arman xalq eposi), tahrir. M. Abeghyan va K. Melik-Ogandjanyan, 1-2-jild, Er., 1936, 1944, 1951 (Arm. lang.);
Alishan G., Armanlarning qadimgi eʼtiqodlari yoki butparast dini, Venetsiya, 1895 (Arm. lang.);
Muso Xorenskiy, Armaniston tarixi, M., 1893;
Bishop Sebeos tarixi, Yer., 1939;
Ananiya Shirakatsi, Kosmografiya, trans. qadimgi qoʻldan., Er., 1962;
David Sasunskiy, M.-L., 1939;
Emin N. O., Tadqiqot va maqolalar, M., 1896;
Abeghyan M., Qadimgi arman adabiyoti tarixi, trans. Arm.dan, Er., 1975;
Agatangehos, Armaniston tarixi, Tiflis, 1909 (Arm. lang.);
Yeznik Kogbatsi, Fors bidʼatini rad etish, Tiflis, 1913 yil (Arm. lang.);
Adonts N., Qadimgi armanlarning dunyoqarashi, oʻzining kitobida: Tarixiy tadqiqotlar, Parij, 1948 (Arm. lang.);
Ganalanyan A., Arman anʼanalari, Yer., 1969 (arman. lang.);
Карапетян Г.О.. Дорога Мгера. Армянские легенды и предания. М.: Главная редакция восточной литературы издательства «Наука», 1990. ISBN 5-02-017023-2.
Gelzer H., Zur armenischen Gotterlehre, Lpz., 1896;
Abeghian M., Der armenische Volksglaube, Lpz., 1899;
MH Ananikian arman mifologiyasi: arman xudolari va maʼbudalari, qahramonlari va qahramonlari, jahannamlar va jannatlar, folklor va ertaklarning hikoyalari^{[sayt ishlamaydi]}. Hind-Yevropa nashriyoti, 2010 yil
Ananikian M., Arman [Mifologiyasi], in: Barcha irqlar mifologiyasi, v. 7, NY, 1964;
Ishkol-Kerovpian K., Mythologie der vorchristlichen Armenier, in: Worterbuch der Mythologie, Bd 4, Lfg. 11, Shtutt., [1973].

Arman etnografiyasiga oid tadqiqotlar

Havolalar

Arman butparastligining maʼbad tuzilmalarining semantikasi va tipologiyasi toʻgʻrisida Arxivnaya kopiya
Qiyosiy tarixiy tilshunoslik maʼlumotlari nuqtai nazaridan protoarmanlar va protoslavyanlarning qadimgi diniy gʻoyalari.
Arman mifologiyasi
Arman mifologiyasi
Arman mifologiyasi (Wayback Machine saytida 2012-01-11 sanasida arxivlangan)
armenian-history.com

Manbalar

↑ {{{заглавие}}}.
↑ ^2,0 ^2,1 ^2,2 Петросян А.Е. „Армянский эпос и мифология: Истоки. Миф и история.“ (ru). Ереван : НАН РА (2002). 2020-yil 15-iyunda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2020-yil 14-iyun.
↑ ^3,0 ^3,1 ^3,2 Арутюнян С.А. „Армянская мифология“, . Мифы народов мира: Энциклопедия., Электронное издание, Москва: (Советская Энциклопедия, 1980), 2008 — 87—88-bet.
↑ Вардумян Г.Д., Арутюнян С.Б. „"Дохристианский пантеон", "Мифология"“, . Армяне (Народы и культуры), Ин-т этнологии и антропологии им. Н.Н. Миклухо-Маклая РАН; Ин-т археологии и этнографии HAH РА, Москва: Наука, 2012 — 364—377-bet. ISBN 978-5-02-037563-5.
↑ Петросян А. „Этногоническое предание как источник по предыстории Армении“. ЭТНОГРАФИЯ / ETNOGRAFIA. 2019. № 3 (5). Музей антропологии и этнографии им. Петра Великого (Кунсткамера) РАН. DOI:10.31250/2618-8600-2019-3(5)-57-85. 2020-yil 21-iyunda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2020-yil 18-iyun.
↑ Arutyunyan S. B. Aramazd // Mifi narodov mira: Ensiklopediya. / Gl. red. S. A. Tokarev. — Elektronnoe izdanie. — Moskva: (Sovetskaya Ensiklopediya, 1980), 2008. — S. 81.
↑ Russell J. R. „ARMENIA AND IRAN“ (en). Encyclopaedia Iranica (december 15, 1986 (last updated: august 12, 2011)). 2019-yil 4-oktyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2020-yil 27-iyun.
↑ Arutyunyan S. A. Anait // Mifi narodov mira: Ensiklopediya. / Gl. red. S. A. Tokarev. — Elektronnoe izdanie. — Moskva: (Sovetskaya Ensiklopediya, 1980), 2008. — S. 62.

[:0-1] {{{заглавие}}}.

[:1-2] 2,0 ^2,1 ^2,2 Петросян А.Е. „Армянский эпос и мифология: Истоки. Миф и история.“ (ru). Ереван : НАН РА (2002). 2020-yil 15-iyunda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2020-yil 14-iyun.

[:7-3] 3,0 ^3,1 ^3,2 Арутюнян С.А. „Армянская мифология“, . Мифы народов мира: Энциклопедия., Электронное издание, Москва: (Советская Энциклопедия, 1980), 2008 — 87—88-bet.

[:4-4] Вардумян Г.Д., Арутюнян С.Б. „"Дохристианский пантеон", "Мифология"“, . Армяне (Народы и культуры), Ин-т этнологии и антропологии им. Н.Н. Миклухо-Маклая РАН; Ин-т археологии и этнографии HAH РА, Москва: Наука, 2012 — 364—377-bet. ISBN 978-5-02-037563-5.

[:11-5] Петросян А. „Этногоническое предание как источник по предыстории Армении“. ЭТНОГРАФИЯ / ETNOGRAFIA. 2019. № 3 (5). Музей антропологии и этнографии им. Петра Великого (Кунсткамера) РАН. DOI:10.31250/2618-8600-2019-3(5)-57-85. 2020-yil 21-iyunda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2020-yil 18-iyun.

[:8-6] Arutyunyan S. B. Aramazd // Mifi narodov mira: Ensiklopediya. / Gl. red. S. A. Tokarev. — Elektronnoe izdanie. — Moskva: (Sovetskaya Ensiklopediya, 1980), 2008. — S. 81.

[:9-7] Russell J. R. „ARMENIA AND IRAN“ (en). Encyclopaedia Iranica (december 15, 1986 (last updated: august 12, 2011)). 2019-yil 4-oktyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2020-yil 27-iyun.

[8] Arutyunyan S. A. Anait // Mifi narodov mira: Ensiklopediya. / Gl. red. S. A. Tokarev. — Elektronnoe izdanie. — Moskva: (Sovetskaya Ensiklopediya, 1980), 2008. — S. 62.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]