Armanistonda islom

VII asrda Islom Armaniston hududiga kira boshladi. Arablar, keyinchalik kurd qabilalari Armanistonda birinchi arab bosqinlaridan soʻng Armanistonga joylasha boshladilar va Armanistonning siyosiy va ijtimoiy tarixida katta rol oʻynadilar^[1]. XI-XII asrlardagi Saljuqiylarning bosqinlari bilan turkiylar oxir-oqibat arab va kurdlardan ustun keldi. Eronning Safaviylar sulolasi, Afshariylar sulolasi, Zandlar sulolasi va Qajar sulolasi tashkil etilishi bilan Armaniston shialar dunyosining ajralmas qismiga aylandi, shu bilan birga nisbatan mustaqil xristianlik identifikatorini saqlab qoldi. Musulmon davlatlarining ketma-ketligi tufayli chet el hukmronligining oʻrnatilishi koʻpchilikni Onadoʻlidagi armanlarni yetakchi qildi va bugungi kunda Armaniston islomni qabul qilishga va musulmonlar jamoasiga singib ketishga majbur qildi. Koʻplab armanlar, shuningdek, arman genotsidi yillarida oʻlim jazosi bilan islomni qabul qilishga majbur boʻldilar^[2].

Tarix

Arab bosqini

Musulmon arablar birinchi marta 639-yilda Armanistonga bostirib kirdilar, Abdulrahmon ibn Rabiah boshchiligida 18,000 arab Taron tumani va Van koʻli hududiga kirib keldi^[3]. Armaniston mudofaasini shahzoda Teodoros Rshtuni boshqargan. Taxminan 652-yilda tinchlik shartnomasi tuzilib, armanilarga din erkinligi taʼminlandi. Shahzoda Teodoros Damashqqa sayohat qilgan, u yerda u arablar tomonidan Armaniston, Gruziya va Kavkaz Albaniyasining hukmdori sifatida tan olindi^[4].

VII asrning oxiriga kelib Xalifalikning Armaniston va xristianlik eʼtiqodiga nisbatan siyosati qattiqlashdi. Armanistonni boshqarish uchun xalifaning ostikanlar (gubernatorlar) deb nomlangan maxsus vakillari yuborildi. Gubernatorlar Dvin shahrini qarorgohga aylantirdilar. Armaniston xalifaning mulki deb eʼlon qilingan boʻlsa-da, deyarli barcha armanlar, hammasi boʻlmasa ham, nasroniylikka sodiq qolishdi. Sakkizinchi asrning boshlarida Hijozdan boʻlgan arab qabilalari Dvin, Diyorbakir, Manzikert va Apaxunik kabi yirik Armaniston shahar markazlariga koʻchib kela boshladilar^[5].

Oʻrta asrlar

Oʻrta asrlar davrida Armanistondagi musulmon unsuri tobora kuchayib bordi. 1071-yilda Vizantiyaning Manzikertdagi magʻlubiyatidan soʻng, Oʻrta Osiyo va Shimoliy Erondan yoʻl olgan turk koʻchmanchilarining toʻlqinlari kirib keldi va oxir-oqibat Armaniston va Onadoʻli boʻylab joylashdi^[6]^[7].

Gʻarbiy Armaniston Saljuqiylar istilosidan keyin musulmon davlatlari oʻrtasida boʻlinib ketgan ushbu davrda etnik armanlarning aksariyati xristian boʻlib qolishdi. Baʼzi armanlar Islomni qabul qilib, Beylik jamiyatining nufuzli aʼzolariga aylangan boʻlishiga qaramay, Armaniston meʼmorchiligi Saljuqiylar meʼmorchiligiga taʼsir koʻrsatdi va koʻplab arman naxarlari Erzinjan, Tayk, Sassoun va Van shahridagi musulmon amirlari ostida arman jamiyatining qaram rahbarlari boʻlib qolishdi.

Usmonli imperiyasi davrida

Usmonlilar imperiyasi Armanistonda Islom qonunlariga binoan hukmronlik qildi. Shunday qilib, kitob ahli (nasroniylar va yahudiylar) zimmi maqomlarini bajarish uchun soliq toʻlashlari kerak edi va buning evaziga diniy muxtoriyat kafolatlangan edi. Sultonning qoʻllab-quvvatlashidan Konstantinopol armanlari bahramand boʻlib, gullab-yashnayotgan jamoaga aylanib ulgurganlarida, tarixiy Armanistonda istiqomat qilayotganlar haqida bir xil gaplarni aytish mumkin emas.

Usmoniylar davrida koʻplab armanlar qirgʻinlar, ijtimoiy bosim va qattiq soliqlar orqali Gʻarbiy Armaniston boʻylab Islomni qabul qilishga majbur boʻldilar. Sharqiy Onadoʻki boʻylab, xususan Xamshen, Yusufeli, Tortum, Ispir, Bayburt, Erzincandagi kabi koʻplab islomga oʻtishlar qayd etildi. Armanistonlik ruhoniy Xakob (Yakob) Karnetsi tomonidan ommaviy ravishda Islomni qabul qilish xususida soʻz yuritilgan. Tortum atrofida joylashgan Tayk mintaqasida mulla Jaffar ismli musulmon ruhoniyga Usmonli hukumatidan Erzurum viloyatida aholini roʻyxatga olish va soliqlarni undirish vazifasi topshirildi. Mulla Jaffar haddan tashqari ogʻir soliqlarni toʻlaganidan soʻng, Gruziya pravoslav cherkoviga tegishli boʻlgan va Yuqori Armaniston aholisining yarmini tashkil etgan xalsedoniyalik armanlar Islomni qabul qilishdi, Karnetsi taʼriflaganidek, apostolik armanlar islomni qabul qilmaganlar.

Eron imperiyalari davrida

Chor davri

Sovet davri

Mustaqil Armaniston davri

Madaniy meros

Qurʼon

Manbalar

↑ Ter-Ghewondyan, Aram (1976). The Arab Emirates in Bagratid Armenia. Trans. Nina G. Garsoïan. Lisbon: Calouste Gulbenkian Foundation.
↑ Vryonis, Speros (1971). The Decline of Medieval Hellenism in Asia Minor and the Process of Islamization from the Eleventh through the Fifteenth Century. Berkeley: University of California Press.
↑ Kurkjian, Vahan M.A History of Armenia hosted by The University of Chicago. New York: Armenian General Benevolent Union of America, 1958 pp. 173-185Andoza:Verify credibility
↑ On the Arab invasions, see also (armancha) Aram Ter-Ghewondyan (1996), Հայաստանը VI-VIII դարերում [Armenia in the 6th to 8th centuries]. Yerevan: Armenian Academy of Sciences.
↑ Ter-Ghevondyan, Arab Emirates in Bagratid Armenia, pp. 29ff.
↑ Cahen, Claude (1988). La Turquie pré-ottomane. Istanbul-Paris: Institut français d’études anatoliennes d’Istanbul.
↑ Korobeinikov, Dimitri A. (2008). “Raiders and Neighbours: The Turks (1040-1304),” in The Cambridge History of the Byzantine Empire, c. 500‐1492, ed. Jonathan Shepard. Cambridge: Cambridge University Press, pp. 692-727.

[1] Ter-Ghewondyan, Aram (1976). The Arab Emirates in Bagratid Armenia. Trans. Nina G. Garsoïan. Lisbon: Calouste Gulbenkian Foundation.

[2] Vryonis, Speros (1971). The Decline of Medieval Hellenism in Asia Minor and the Process of Islamization from the Eleventh through the Fifteenth Century. Berkeley: University of California Press.

[History_of_Armenia-3] Kurkjian, Vahan M.A History of Armenia hosted by The University of Chicago. New York: Armenian General Benevolent Union of America, 1958 pp. 173-185Andoza:Verify credibility

[4] On the Arab invasions, see also (armancha) Aram Ter-Ghewondyan (1996), Հայաստանը VI-VIII դարերում [Armenia in the 6th to 8th centuries]. Yerevan: Armenian Academy of Sciences.

[5] Ter-Ghevondyan, Arab Emirates in Bagratid Armenia, pp. 29ff.

[6] Cahen, Claude (1988). La Turquie pré-ottomane. Istanbul-Paris: Institut français d’études anatoliennes d’Istanbul.

[7] Korobeinikov, Dimitri A. (2008). “Raiders and Neighbours: The Turks (1040-1304),” in The Cambridge History of the Byzantine Empire, c. 500‐1492, ed. Jonathan Shepard. Cambridge: Cambridge University Press, pp. 692-727.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]