Ayollar o'rtasida shaxmat bo'yicha jahon chempionlari

Ayollar oʻrtasida birinchi xalqaro shaxmat musobaqalari 19-asr oxiri va 20-asr boshlarida boʻlib oʻtgan. Jahon chempioni rasmiy unvoni 1927-yilda FIDE tashabbusi bilan taʼsis etilgan boʻlib, u erkaklar oʻrtasidagi jahon chempionatlaridan farqli oʻlaroq, darhol oʻz homiyligida ayollar oʻrtasida jahon chempionati uchun musobaqalarni oʻtkazishni boshladi.

Chempionat tarixi

Vera Menchik 1927-yilda oʻtkazilgan ayollar oʻrtasidagi birinchi Jahon Chempioni

Ayollar oʻrtasida esa jahon chempionati 1927-yildan eʼtiboran oʻtkazib kelinadi. 1927-yildan 1939-yilgacha boʻlgan davrda 7 ta shaxmat turniri va Jahon toji uchun 1 ta oʻyin (Menchik — Graf) oʻtkazilgan. Bu musobaqalarning barchasida Rossiya Imperiyasida tugʻilib oʻsgan, keyinchalik Angliyaga koʻchib oʻtishga majbur boʻlgan shaxmatchi ayol Vera Menchik gʻalaba qozongan. Magʻlubiyatsiz seriyasini davom ettirib kelayotgan va davrining eng kuchli shaxmatchi ayoli boʻlgan Vera Menchik 1944-yilda nemis aviatsiyasi tomonidan uyushtirilgan havo xujumi vaqtida vafot etgan.

Sovet davri

Ayollar oʻrtasida jahon chempionati gʻolibligi uchun kurash urushdan 4 yil oʻtib, 1949-yilda qayta boshlandi. 1949-yil 19-dekabrdan 1950-yil 19-yanvargacha Moskvada boʻlib oʻtgan shaxmat boʻyicha jahon chempioni unvoni uchun turnirda sovet shaxmatchisi Lyudmila Rudenko gʻalaba qozonib, ayollar shaxmati tarixidagi ikkinchi chempion boʻldi.

Oʻsha paytdan boshlab 1991-yilgacha shaxmat toji SSSRda qoldi. 1953-yilda u Elisaveta Bykova tomonidan qabul qilindi, u 1962-yilgacha ikki yillik tanaffus bilan (1956-1958) jahon chempioni boʻldi, shu vaqt ichida taxtni Olga Rubtsovaga topshirdi. Keyin navbat gruziyalik taniqli shaxmatchilarga keldi.

Gruziya shaxmat moʻjizasi

1962-yildan 1978-yilgacha jahon chempioni Nona Gaprindashvili boʻlib, Gruziya poytaxtidagi koʻchaga uning nomi berilgan. Gaprindashvili Bikovadan 9:2 hisobida ustun keldi. 1964-yilda Gaprindashvili SSSRda xizmat koʻrsatgan sport ustasi unvoniga sazovor boʻldi , 1976-yilda u grossmeyster unvoniga sazovor boʻldi.

1978-yil oktabr oyida , 16 yil shaxmat taxtida oʻtirgandan soʻng, Gaprindashvili Gruziyanning Pitsunda shahridagi oʻyinda magʻlub boʻldi va tojni oʻsha paytda shaxmat tarixidagi eng yosh jahon chempioni boʻlgan Maya Chiburdanidzega topshirdi — u 17 yoshda edi. 1984-yilda Chiburdanidze grossmeyster unvonini oldi va faqat 1991-yilda u jahon chempionatida xitoylik Xie Junga yutqazdi.

Xitoyning gegemonligi

Xie Jun ikki muddat shaxmat malikasi boʻlgan: 1991-yildan 1996-yilgacha va 1999-yildan 2001-yilgacha. U chempionlik unvonini vengriyalik Jsuzsa Polgarga boy berdi va keyin uni qaytarib oldi (ammo Polgarning oʻzi unvonini himoya qilmadi).
2001-yil oxirida Moskvada ayollar oʻrtasidagi jahon chempionati boʻlib oʻtdi. Amaldagi chempion Xie Jun turnirda ishtirok etmadi. Xitoylik ayol Chju Chen ham murosasiz finalda rossiyalik Aleksandra Kostenyukni magʻlub etib, yangi jahon chempioni boʻldi, u yerda birorta ham durang oʻynalmagan.
2004-yilning yozida - yana unvon sohibi ishtirokisiz — Elistada oldingi jahon chempionati boʻlib oʻtdi. Antoaneta Stefanova final uchrashuvida rossiyalik Yekaterina Kovalevskayani magʻlub etdi.
2006-yilning bahorida esa xitoylik Syu Yuxua finalda Alisa Galliamovani magʻlub etib, chempion boʻldi.
2008-yilgi jahon chempionatida rossiyalik Aleksandra Kostenyuk finalda xitoylik Xou Yifanni magʻlub etib, birinchi marta chempion boʻldi.
Ikki yil oʻtib, navbatdagi jahon chempionatida Xitoyning ikki vakili finalda toʻqnash keldi. Gʻalabani ularning eng yoshi — Xou Yifan nishonladi, u 16 yoshida eng yosh jahon chempioniga aylandi. Keyingi yili u hindistonlik Humpy Koneruga qarshi chempionlikni himoya qildi.

Jahon chempionatining navbatdagi nokaut tizimida finalda Ukraina vakili Anna Ushenina Antoaneta Stefanovani magʻlub etdi.

2018-yilning may oyida Ju Venjun Tan Zhongyini 5,5 — 4,5 hisobida magʻlub etib, jahon chempioni boʻldi. 2018-yilning noyabr oyida Ju Venjun nokaut evaziga chempionlik unvonini himoya qilgan birinchi jahon chempioniga aylandi.

O'zbek shaxmat maktabining o'rni

Oʻzbek xotin-qizlari shaxmat borasida ham koʻpchilikka dars beradi, desak mubolagʻa emas. Jumladan, Fargʻona viloyati Qoʻqon shahrida shaxmatchilar oilasi dong taratgan. Ota-bobolaridan oʻtgan bu an’anani bugungi avlod ham yuksak qadrlaydi va unga chin dildan amal qilib keladi. Ushbu shaxmatchilar oilasidan opa-singillar Nafisa Moʻminova, Hulkar va Gulruhbegim Tohirjonova (ikkalasi ham bir oila vakilalari) oʻzbek shaxmatchilari orasida dovrugʻ qozongan. Xususan oilaning katta farzandi Nafisa Moʻminova qoʻlga kiritgan yutuqlar xotin-qizlarimizning aql-idrok borasidayetuk qobiliyatga ega ekanligini butun dunyo­ga namoyon eta oldi.
Nafisa — Oʻzbekiston shaxmat tarixidagi birinchi ayol xalqaro grossmeystr. 2013-yilda Jahon xalqaro shaxmat federatsiyasi unga “xalqaro grossmeystr” unvoni berilganini e’lon qilgan.