Baqtriya–Margʻiyona arxeologik majmuasi

Baqtriya-Margʻiyona arxeologik majmuasi (inglizcha: Bactria-Margiana Archaeological Complex — BMAC) — Sharqiy Turkmaniston, Oʻzbekiston janubi, Shimoliy Afgʻoniston va Gʻarbiy Tojikiston hududida XXIII-XVIII asrlargacha mavjud boʻlgan bronza davri sivilizatsiyalaridan biri. Ushbu sivilizatsiya Pokistondagi hind sivilizatsiyasi hamda Mesopotamiyadagi Qadimgi Bobil qirolligi bilan bir vaqtga toʻgʻri keladi.

Baqtriya-Margʻiyona sivilizatsiyasining taxminiy maydoni.

Kelib chiqishi

Oʻrta Osiyoning eng ilk neolit madaniyati Joytun madaniyati boʻlib, u janubiy Turkmaniston va Eron shimoli-sharqida miloddan avvalgi 6000-yillarda tarqala boshlagan.

Shundan soʻng Baqtriya-Margʻiyona madaniyati bilan bogʻliq boʻlgan Annou va Namozgohtepa madaniyatlari paydo boʻldi.

Sarianidiy nazariyasi

Bunday sivilizatsiya mavjudligi haqidagi tezis 1976-yilda sovet arxeologi Viktor Sarianidi tomonidan tuzilgan. Uning fikricha, sivilizatsiya asosiy markazlari hozirgi Turkmanistondagi Gonurdepe, Namozgohtepa va Altindepega toʻgʻri keladi. Sivilizatsiyaning oʻzagi Afgʻoniston yoki Baluchiston hududida joylashgan boʻlib, siyosiy beqarorlik tufayli hozirda arxeologik tadqiqotlar olib borilmaydi. Shu munosabat bilan ilmiy nashrlarda arxeologik madaniyat nomi oʻzgarib turadi, jumladan, „Oks sivilizatsiyasi“, „Voha sivilizatsiyasi“ va „Baqtriya-Margʻiyona madaniyati“ atamalari taklif etiladi.

Oʻziga xosligi

Masson va Sarianidiy qazishmalarida Namozgohtepa, Oltindepa va boshqa bir qator joylarda oʻz davri uchun ulkan (jumladan, istehkomlar) inshootlarining poydevori aniqlangan. Bu madaniyat boʻyalmagan sopol idishlar, ikki yarusli sopol soʻqmoqlar, mis va bronzadan ishlangan buyumlar (pichoqlar, xanjarlar, oynalar), aravalarning loydan yasalgan maketlari bilan xarakterlanadi. Tor koʻchalar bilan ajratilgan koʻp xonali uylarning qoldiqlari ham topilgan. Yuqori darajada rivojlangan kulolchilik va zargarlik sanoati shaharlarda koʻplab hunarmandlar mavjudligidan dalolat beradi. Taxmin qilingan sivilizatsiya mavjud boʻlgan hududda topilgan muhrlar va boshqa artefaktlar Mesopotamiya va Hind vodiysi sivilizatsiyalaridan tubdan farq qiladigan badiiy tizimga tegishliligi bilan oʻziga xosdir. Bundan tashqari, muhrlardan biridagi piktogrammalar Baqtriya-Marg‘iyona sivilizatsiyasi aholi manzilgohlarida maxsus yozuv tizimi mavjud boʻlgan degan xulosani yuzaga chiqarmoqda.

Etnik kelib chiqishi va tili

Sarianidining oʻzi sivilizatsiya tashuvchilarni hind-eroniylar deb hisoblashga moyil boʻlib, Avesto va Vedalar]]da arxeologik voqeliklarga mos keladigan narsalarni topishga harakat qiladi.

Ayni paytda, Margʻiyona sivilizatsiyasi qatlamlarida hind-eronliklarga xos boʻlgan otlarning dafn marosimlari yoki tasvirlari deyarli yoʻq, shimoldan Baqtriya va Margʻiyonaga qurolli bosqinlar boʻlganligi haqida ham hech qanday dalillar yoʻq.

Golland hindshunos lingvisti A. Lubotskiy umumiy hind-eron lug‘atida o‘xshashi bo‘lmagan hind-oriy lug‘atini o‘rganib, bu so‘zlar murakkab qurilish, dehqonchilik va chorvachilik terminologiyasiga tegishli bo‘lib, Baqtriya-Marg‘iya sivilizatsiyasi voqeliklariga mos kelishini ta’kidladi. Ehtimol bu sivilizatsiyaning substrat tiliga taalluqli boʻlishi mumkin.

Arxeologik madaniyatlar odatda hind-eron xalqlarining ko'chishi bilan bogʻliq (Hind-Yevropa madaniyatlari entsiklopediyasiga koʻra). Koʻpincha Andronovo, Margʻiyona va Yaz madaniyati bu xalqlar bilan bogʻliqdir. H qabristoni, mis xazinalari, Svat (Gandhar) va kulrang boʻyalgan kulolchilik madaniyatlari koʻpincha hind-yevropa xalqlarigacha boʻlgan mahalliy madaniyatlarning avlodlari sifatida qaraladi.

Shu nuqtayi nazardan, sivilizatsiya tashuvchilari Markaziy Osiyoning hind-yevropa (oriylar)gacha boʻlgan aholisi boʻlganligi taxminini ilgari suradi. Uning xulosalariga koʻra, hind-eron etnosi Margʻiyona sivilizatsiyasi vohalaridan shimoldagi hududni egallagan va uning tashuvchilari (Andronovo madaniyati) bilan faol aloqada boʻlib kelgan.

Lubotskiy farazicha, Baqtriya-Margʻiyona substratini undan ancha oldingi Vedagacha boʻlgan substratidan ajratib turuvchi oʻziga xos xususiyatlarni koʻrsatadi, ehtimol Hind vodiysi madaniyati bilan bogʻliq boʻlib, uning soʻzlari faqat oriylar tillarida uchraydi.

Frankfort va Tranbl akkad matni va arxeologik dalillariga asoslanib, Margʻiyona sivilizatsiyasini Marxashiy podsholigi bilan oʻxshashligini taklif qilishdi. Marxashiy kishi ismlari sharqiy xurrit tiliga aloqaligini koʻrsatadi. Harbiy yollanma askarlar va savdogarlar orasida o'zini Markxashi deb tanishtirgan elam ismlari ham bor. Harbiy yollanma askarlar va savdogarlar orasida oʻzini Marxashiy deb tanishtirgan elamiy ismlar ham bor.

Sivilizatsiya tashuvchilari xitoy-kavkaz, dravid yoki kassit tilida soʻzlashuvchi xalqlar boʻlishi mumkin degan qarashlar ham mavjud.

Qadimgi Marg‘iyona aholisining tilga mansubligini aniqlash materiali bizgacha yetib kelmagan. Shuningdek, butun Baqtriya va Margʻiyona hududida yagona til jamoasining mavjudligi toʻgʻrisida hech qanday dalil yoʻq. Ehtimol, Margʻiyona sivilizatsiyasining tashuvchilari hozirgi izolyatsiya qilingan burushaskiga yaqin tilda gaplashgan. Jiroft sivilizatsiyasining Baqtriya-Margʻiyya madaniyatiga taʼsiri haqida taxminlar mavjud.

Manzilgohlar

Afgʻoniston: Dashli 3, Xushtepe (Tepe-Fullol).

Turkmaniston: Oltindepe, Gonurdepe, Namozgohtepa, Togolok 21, Ulugʻdepe, Berdisichrandepe.

O‘zbekiston: Jarqoʻton, Sopollitepa.

Tojikiston: Sarazm,

Eron: Tepe Chaloʻv.

Oʻqish uchun

• Aruz, Joan (ed), Art of the First Cities: The Third Millennium B.C. from the Mediterranean to the Indus, pp. 347-375, 2003, Metropolitan Museum of Art (New York, N.Y.), google books (fully online)
• Edwin Bryant. The Quest for the Origins of Vedic Culture: The Indo-Aryan Migration Debate. Oxford University Press, 2001. ISBN 0-19-516947-6. 
• CNRS, L'archéologie de la Bactriane ancienne, actes du colloque Franco-soviétique n° 20. Paris: Editions du Centre National de la Recherche Scientifique, 1985, ISBN 2-222-03514-7
• Fussman, G.. Aryas, Aryens et Iraniens en Asie Centrale. Paris: de Boccard, 2005. ISBN 2-86803-072-6. 
• Lubotsky, A. „Indo-Iranian substratum“,. Early Contacts between Uralic and Indo-European Carpelan, Christian: . Helsinki: Suomalais-Ugrilainen Seura, 2001. ISBN 952-5150-59-3. 
• Sarianidi, V. I. „Preface“,. Origins of the Bronze Age Oasis Civilization of Central Asia Hiebert, F. T.: . Cambridge: Harvard University Press, 1994. ISBN 0-87365-545-1. 
• Sarianidi, V. I. „Soviet Excavations in Bactria: The Bronze Age“,. Bactria: An ancient oasis civilization from the sands of Afghanistan Ligabue, G.: . Venice: Erizzo, 1995. ISBN 88-7077-025-7. 
• Forizs, L. (2016, 2003) Apāṁ Napāt, Dīrghatamas and Construction of the Brick Altar. Analysis of RV 1.143 in the homepage of Laszlo Forizs