Fiqh
| Din asoslari |
| Allohning birligi • Tavhid Farishtalar • Kitoblar Paygʻambarlar • Qiyomat Qazo va Taqdir |
| Asosiy ibodatlar |
| Kalimai shahodat Namoz • Roʻza Haj • Zakot |
| Muhim Shaxslar |
| Muhammad•
Abu Bakr • Umar • Usmon • Ali • Sahobalar • Ahl ul-Bayt • Ashari mubashshara |
| Muqaddas matnlar |
| Qurʼon • Hadis • Shariat Islom huquqi Muhammadning hayoti Makonlar • Islom falsafasi |
| Islomdagi mazhablar |
| Siyosiy mazhablar Eʼtiqodiy mazhablar Fiqh mazhablari • Soʻfizm |
| Jamoat |
| Islom taqvimi Jihod • Bayramlar Muborak kechalar |
| Islom portali |
Fiqh (arabcha — bilish, tushunish) – musulmon huquqshunosligi, shariat qonun-qoidalarini ishlab chiqish bilan shug‘ullanuvchi islom ta’limotining bir sohasidir. Islom huquqshunoslari o‘zlariga taqdim etilgan savollar bo‘yicha Qur’on va sunnatni tafsir qilish (ijtihod) orqali shariatni kengaytiradi, rivojlantiradi va hukmlar (fatvo) bilan amalga oshiriladi[1]. Majoziy maʼnoda fiqh islomiy huquqiy hukmlarni ularning manbalaridan olishni bildiradi. Ammo, faqih faqat zohiriy ma’no bilan qanoatlanmasligi kerak, tashqi ko‘rinishini biladigan kishi faqih bo‘lmaydi[2]. Shunday qilib, shariat musulmonlar tomonidan o‘zgarmas va ma'sum deb hisoblansa, fiqh xato va o‘zgaruvchan deb hisoblanadi. Fiqh fanlari anʼanaviy tarzda ,,Us’ul-al-fiqh”, huquqiy talqin va tahlil usullariga boʻlinadi. Furu'ul-fiqh (fiqhning tarmoqlari), bu tamoyillar asosida hukmlarni ishlab chiqish, ilohiy irodani anglash yoʻlidagi insoniy saʼy-harakatlarning mahsulidir. Zamonaviy davrda sunniy amaliyotda to‘rtta, shia amaliyotida ikkita mashhur fiqh maktabi (mazhab) mavjud. Fiqhni o‘rgangan kishi faqih (ko‘plik fuqaho) deb ataladi[3].
Etimologiyasi tahrir
Fiqh so‘zi arab tilidan “فقه” so‘zidan olingan bo‘lib, ,,chuqur tushunish”[4] yoki ,,to‘liq tushunish” ma’nolarini bildiradi. Tarixchi Ibn Xaldun fiqhni ,,Xudoning qonun-qoidalarini bilish bo‘lib, ular qonunga bo‘ysunish bilan bog‘liq bo‘lgan kishilarning talab (vojib), gunoh (harom), tavsiya etilgan (mandub), ma’qul bo‘lmagan (makruh) yoki neytral (mubah) amallariga taalluqli bo‘lgan amallari haqidadir deb ta'riflaydi[5]. Zamonaviy arab tilida esa fiqh islom huquqshunosligini anglatadi.
Tarixi tahrir
Fiqh so‘zi atama sifatida Qur’on va hadislarda qo‘llanilgan. Fiqh islom dini vujudga kelib, xalifalik qaror topishi bilanoq darhol tarkib topgan emas. Fiqhning qaror topishi Muhammad (s.a.v.) hadislari va choryorlarning aytgan gaplarini yozib olish bilan birga davom etgan. Birinchi musulmonlar (sahobalar) eshitdilar va itoat qildilar hamda Islomning bu mohiyatini[6] keyingi avlodlarga (Tobi’in va Tabi’ at-Tobi’inlar yoki vorislar), musulmonlar va Islom Gʻarbiy Arabistondan bosib olingan oʻlkalarga shimol, sharq va gʻarbda tarqalib, u yerda tizimlashtirilgan va ishlab chiqilgan[7]. Ilk musulmon huquqshunosi Muhammad ibn Idris ash-Shofeiy “ar-Risola” kitobida islom huquqshunosligining nazariya va metodologiyadagi asosiy tamoyillari aks ettirilgan. Kitobda qonunning to‘rtta ildizi (Qur’on, Sunnat, ijmo va qiyos) batafsil bayon etilgan[8]. Ikkinchi darajali huquq manbalari keyingi asrlarda ishlab chiqildi va takomillashtirildi, ular asosan fiqhiy afzallik (istihson), avvalgi payg‘ambarlar qonunlari (shara man qablana), davomiylik (istishab), kengaytirilgan o‘xshatish (maslaha mursala), mahalliy urf-odatlar (urf) va Payg‘ambar so‘zlari (qavl as-sahobiy), vositalarni to‘sish (sadd) kabilardan iborat[9]. Zayd ibn al-Hasanning ,,Majmu’ al-fiqh”, Molik ibn Anasning ,,al-Muvatta”, Ibn Hanbalning ,,al-Musnad” kitoblari fiqhga oid dastlabki asarlar hisoblansa-da, ular muayyan mavzuda tanlab olingan hadislardan iborat edi. Fiqh ilmi X asrga kelib, mustaqil fan sifatida shakllangan. Fiqh bilan shug‘ullanuvchi, uni o‘rganuvchi kishi faqih (qonunshunos) deb atalgan. Movarounnahrda Burhoniddin Marg‘inoniy, Abu Lays Samarqandiy va boshqa mashhur faqihlar hisoblangan. Fiqh islom huquqshunosligi sifatida 2 sohada – shariat manbalarini ishlab chiqish (usul al-fiqh) va shariatni tayin sohalarga tatbiq qilish (furu’ al-fiqh)dan iborat bo‘lgan. Islomning sunniylik yo‘nalishi huquqshunosligida 4 ta mustaqil huquq mazhablari — hanafiylik, molikiylik, shofi’iylik va hanbaliylik vujudga kelgan. Fiqhda boshqa maktablar ham mavjud edi, biroq 14-asrga kelib, mazkur 4 mazhab hamda bir necha shialik tariqatlarigina saqlanib qolgan.
O‘rta asrlarda va yangi davrda Fiqhga oid asarlar orasida fatvo to‘plamlari ko‘paydi. Al-Kuduriyning (1037 y.vaf.et.) ,,Muxtasar”, Qozixonning (1196 y.vaf.et.) ,,Fatovo”, Burhoniddin Marg‘inoniyning ,,Hidoya”, Ibn Bazzozning (1414 y.vaf.et.) ,,Fatovo” asarlari bunga misol bo‘ladi. Ular ichida ,,Hidoya” asari hanafiylik mazhabida katta shuhrat qozongan amaliy qo‘llanmadir. ,,Hidoya”ga bir qancha sharhlar yozilgan. Musulmon faqihlarining ko‘p asarlari qozi va muftilar uchun dasturilamal bo‘lgan, ko‘pincha ma’murlarning buyurtmasi bilan davlat mahkamalari uchun maxsus kitoblar yozib berilgan: Abu Yusufning (798 y.vaf.et.) ,,Kitob al-xaraj”i yoki boburiylar saltanatining hukmdori Avrangzeb (1658 –1707) amri bilan 1669-yilda bir guruh hanafiy huquqshunoslar tuzgan ,,al-Fatovo al-Hindiya” asari va boshqalar. Islom mamlakatlari huquq tizimida fiqhning roli doimo bir xil bo‘lgan emas. Jumladan, XVI asrda Usmonli turk saltanatida va XVII asr ikkinchi yarmida boburiylar davlatidagi huquqiy amaliyotda uning kridalari juda keng va izchil qo‘llanildi. Biroq umuman fiqh huquqshunoslik bilan to‘la-to‘kis mos kelgan emas. Fiqhning hokimiyat tepasidagi kuchlarning manfaatlarini ifodalagan va davlat tomonidan biron-bir tarzda qo‘llab-quvvatlangan qoidalarigina amaldagi huquqqa aylangan, faqihlarning boshqa xulosalari esa huquqiy nazariya doirasidan tashqari chiqmagan. Hozirgi vaqtda islom mamlakatlarida dunyoviy huquq tizimi amalga kiritilmoqda, bu esa fiqh ta’sir doirasining muayyan darajada torayishiga olib kelmoqda. Shunday bo‘lsa-da, fiqhning ayrim tarmoqlari, tartib-qoidalari va me’yorlari ko‘pchilik aholisi musulmon bo‘lgan Sharq mamlakatlarining aksariyatida biron-bir tarzda qo‘llaniladi. Islom huquqi o‘z vaqtida bugungi g‘arb qonunchiligi rivojiga ham ta'sir o‘tkazgan. Xususan, VIII asrda musulmon huquqshunoslari tomonidan ishlab chiqilgan norasmiy qiymat uzatish tizimi keyinchalik fransuz huquqidagi aval va Italiya huquqidagi avallo kabi fuqarolik qonunlarida rivojlanishiga ta'sir ko‘rsatdi[10]. VII-IX asrlarda rivojlangan islom huquqidagi vaqf ingliz trast huquqidagi trastlarga sezilarli oʻxshashlik bilan ajralib turadi[11]. Masalan, har bir vaqfning voqif (oʻtroqchi), mutavillisi (ishonchli), qozi va foyda oluvchilari boʻlishi shart edi[12]. Salib yurishlari davrida Angliyada XII-XIII asrlarda ishlab chiqilgan ishonch qonuni Yaqin Sharqda uchragan vaqf institutlari taʼsirida boʻlgan salibchilar tomonidan kiritilgan[13]. Huquqiy pretsedent metodologiyasi va qiyos orqali fikr yuritish ham islom, ham umumiy huquq tizimida o‘xshashdir[5]. Bu ta’sirlar ba’zi olimlarning islom huquqi ,,yaxlit bir butun sifatida umumiy huquq”qa asos solgan bo‘lishi mumkin degan fikrga olib kelgan.
Adabiyot tahrir
- Burhoniddin Margʻinoniy, Hidoya, T., 2000;
- Abdul Vahhob Xallof, Usul ul-fiqh (Islom qonunshunosligi asoslari), 1—2 qism, T., 1997; 3—4 qism, T., 1999;
- Juzjoniy A. Sh., Islom huquqshunosligi, hanafiy mazhabi va Oʻrta Osiyo faqihlari, T., 2002;
- Saidov A., Burhoniddin Margʻinoniy — buyuk huquqshunos, T., 1997;
- Xusniddinov 3., Islom: yoʻnalishlar, mazhablar, oqimlar, T., 2000.
| Ushbu maqolada Oʻzbekiston milliy ensiklopediyasi (2000-2005) maʼlumotlaridan foydalanilgan. |
Manbalar tahrir
- ↑ 2000. Islamic Law and the Legal System of Saudi: Studies of Saudi Arabia. Brill, Vogel, Frank E — 4-5 bet. ISBN 9004110623.
- ↑ Encyclopædia Britannica.
- ↑ Glasse, Cyril. The New Encyclopedia of Islam. Altamira, 2001 — 141 bet.
- ↑ Mohammad Taqi al-Modarresi. The Laws of Islam. Enlight Press, 2016. ISBN 978-0994240989.
- ↑ Levy, Reuben. The Social Structure of Islam. UK: Cambridge University Press, 1957. ISBN 978-0-521-09182-4.
- ↑ Hawting. John Wansbrough, Islam, and Monotheism, 2000 — 513 bet.
- ↑ Cook, Michael. The Koran: A Very Short Introduction. Oxford University Press, 2000 — 109 bet. ISBN 0192853449.
- ↑ Asadulla, Abubakr. Islam vs West, 2009. ISBN 9780595501571.
- ↑ Rehman, Javaid. Islamic State Practices, International Law and the Threat from Terrorism, 2005. ISBN 9781841135014.
- ↑ Ron Shaham. The Expert Witness in Islamic Courts. University of Chicago Press, 2010 — 4-8 bet. ISBN 9780226749358.
- ↑ Baudouin Dupret. Positive Law from the Muslim World. Cambridge University Press, 2021 — 205-210 bet. ISBN 9781108960137.
- ↑ Ann Elizabeth Mayer. Property, Social Structure, and Law in the Modern Middle East. SUNY Press, 1985 — 54-64 bet. ISBN 9780873959889.
- ↑ Al-Rodhan, Nayef R. F. The Role of the Arab-Islamic World in the Rise of the West: Implications for Contemporary Trans-Cultural Relations. Palgrave Macmillan, 2012 — 73 bet. ISBN 978-0-230-39320-2.