Fiqh

Fiqh (arab. — bilish, tushunish) — musulmon huquqshunosligi, shariat qonunqoidalarini ishlab chiqish bilan shugʻullanuvchi islom taʼlimotining bir sohasi. "F." soʻzi atama sifatida Qurʼon va hadislarda qoʻllanilgan. F. islom dini vujudga kelib, xalifalik qaror topishi bilanoq darhol tarkib topgan emas. F.ning qaror topishi Muhammad (sav) hadislari va choryorlarning aytgan gaplarini yozib olish bilan birga davom etgan. Zayd ibn al-Hasanning "Majmuʼ al-fiqh", Molik ibn Anasning "al-Muvattaʼ", Ibn Hanbalning "al-Musnad" kitoblari F.ga oid dastlabki asarlar hisoblansada, ular muayyan mavzuda tanlab olingan hadislardan iborat edi. F. ilmi 10-asrga kelib mustaqil fan sifatida shakllangan. F. bilan shugʻullanuvchi, uni oʻrganuvchi kishi faqih (qonunshunos) deb atalgan. Movarounnahrda Burhoniddin Margʻinoniy, Abu Lays Samarqandiy va boshqa mashhur faqihlar hisoblangan. F. islom huquqshunosligi sifatida 2 sohada — shariat manbalarini ishlab chiqish (usul al-fiqh) va shariatni tayin sohalarga tatbiq qilish (furuʼ al-fiqh)dan iborat boʻlgan. Islomning sunniylik yoʻnalishi huquqshunosligi 4 ta mustaqil huquq mazhablari — hanafiylik, molikiylik, shofiʼiylik va hanbaliylik vujudga kelgan. F.da boshqa maktablar xam mavjud edi, biroq 14-asrga kelib, mazkur 4 mazhab hamda bir necha shialik tariqatlarigina saqlanib qolgan. Oʻrta asrlarda va yangi davrda F.ga oid asarlar orasida fatvo toʻplamlari koʻpaydi. Al-Kuduriyning (1037 yilv.e.) "Muxtasar", Qozixonning (1196 yilv.e.) "Fatovo", Burhoniddin Margʻinoniyning "Hidoya", Ibn Bazzozning (1414 yilv.e.) "Fatovo" asarlari bunga misol boʻladi. Ular ichida "Hidoya" asari hanafiylik mazhabida katta shuxrat qozongan amaliy qoʻllanmadir. "Hidoya"ga bir qancha sharhlar yozilgan. Musulmon faqihlarining koʻp asarlari qozi va muftilar uchun dasturilamal boʻlgan, koʻpincha maʼmurlarning buyurtmasi bilan davlat mahkamalari uchun maxsus kitoblar yozib berilgan: Abu Yusufning (798 yilv.e.) "Kitob al-xaraj"i yoki Boburiylar saltanatining hukmdori Avrangzeb (1658—1707) amri bilan 1669 yilda bir guruh hanafiy huquqshunoslar tuzgan "al-Fatovo al-Hindiya" asari va boshqa Islom mamlakatlari huquq tizimida F.ning roli doimo bir xil boʻlgan emas. Jumladan, 16-asrda Usmonli turk saltanatida va 17-asr 2-yarmida Boburiylar davlatidagi huquqiy amaliyotda uning kridalari juda keng va izchil qoʻllanildi. Biroq, umuman F. huquqshunoslik bilan toʻla-toʻkis moye kelgan emas. F.ning hokimiyat tepasidagi kuchlarning manfaatlarini ifodalagan va davlat tomonidan biron-bir tarzda qoʻllab-quvvatlangan qoidalarigina amaldagi huquqqa aylangan, faqihlarning boshqa xulosalari esa huquqiy nazariya doirasidan tashqari chiqmagan. Hozirgi vaqtda islom mamlakatlarida dunyoviy huquq tizimi amalga kiritilmoqda, bu esa F. taʼsir doirasining muayyan darajada torayishiga olib kelmoqda. Shunday boʻlsada, F.ning ayrim tarmoqlari, tartib-qoidalari va meʼyorlari koʻpchilik aholisi musulmon boʻlgan Sharq mamlakatlarining aksariyatida biron-bir tarzda qoʻllaniladi.

Adabiyot

• Burhoniddin Margʻinoniy, Hidoya, T., 2000; Abdul vahhob Xallof, Usul ulfiqh (Islom qonunshunosligi asoyelari), 1—2 qism, T., 1997; 3—4 qism, T., 1999; Juzjoniy A. Sh., Islom huquqshunosligi, hanafiy mazhabi va Oʻrta Osiyo faqi^ari, T., 2002; Saidov A., Burhoniddin Margʻinoniy — buyuk huquqshunos, T., 1997; Xusniddinov 3., Iyelom: yoʻnalishlar, mazhablar, oqimlar, T., 2000.

Fiqh (Arab tilida:فقه) Islom dini huquqshunosligidir. Fiqh musulmonlar hayotini diniy jihatdan tartibga solish maqsadida Islom Huquqshunos(arab tilida: Ulamo)lari tarafidan Ilohiy Huquq(Shariat)ga zamonaviy muammolarni hal qilishga qaratilgan qo`shimchalar(Arab tilida: fatwa) kiritish orqali Shariatni kengaytirishdir.