Fiqh

Fiqh (arabcha: فقه‎‎ — bilish, tushunish) — musulmon huquqshunosligi, shariat qonun-qoidalarini ishlab chiqish bilan shugʻullanuvchi islom taʼlimotining bir sohasidir. Islom huquqshunoslari oʻzlariga taqdim etilgan savollar boʻyicha Qur’on va sunnatni tafsir qilish (ijtihod) orqali shariatni kengaytiradi, rivojlantiradi va hukmlar (fatvo) bilan amalga oshiriladi^[1]. Majoziy maʼnoda fiqh islomiy huquqiy hukmlarni ularning manbalaridan olishni bildiradi. Ammo, faqih faqat zohiriy maʼno bilan qanoatlanmasligi kerak, tashqi koʻrinishini biladigan kishi faqih boʻlmaydi. Shunday qilib, shariat musulmonlar tomonidan oʻzgarmas va maʼsum deb hisoblansa, fiqh xato va oʻzgaruvchan deb hisoblanadi. Fiqh fanlari anʼanaviy tarzda ,,Us’ul-al-fiqh", huquqiy talqin va tahlil usullariga boʻlinadi. Furu’ul-fiqh (fiqhning tarmoqlari), bu tamoyillar asosida hukmlarni ishlab chiqish, ilohiy irodani anglash yoʻlidagi insoniy saʼy-harakatlarning mahsulidir. Zamonaviy davrda sunniy amaliyotda toʻrtta, shia amaliyotida ikkita mashhur fiqh maktabi (mazhab) mavjud. Fiqhni oʻrgangan kishi faqih (koʻplik fuqaho) deb ataladi^[2].

Etimologiyasi

Fiqh soʻzi arab tilidan „فقه“ soʻzidan olingan boʻlib, ,,chuqur tushunish"^[3] yoki ,,toʻliq tushunish" maʼnolarini bildiradi. Tarixchi Ibn Xaldun fiqhni ,,Xudoning qonun-qoidalarini bilish boʻlib, ular qonunga boʻysunish bilan bogʻliq boʻlgan kishilarning talab (vojib), gunoh (harom), tavsiya etilgan (mandub), maʼqul boʻlmagan (makruh) yoki neytral (mubah) amallariga taalluqli boʻlgan amallari haqidadir deb taʼriflaydi^[4]. Zamonaviy arab tilida esa fiqh islom huquqshunosligini anglatadi.

Tarixi

Fiqh soʻzi atama sifatida Qur’on va hadislarda qoʻllangan. Fiqh islom dini vujudga kelib, xalifalik qaror topishi bilanoq darhol tarkib topgan emas. Fiqhning qaror topishi Muhammad (s.a.v.) hadislari va choryorlarning aytgan gaplarini yozib olish bilan birga davom etgan. Birinchi musulmonlar (sahobalar) eshitdilar va itoat qildilar hamda Islomning bu mohiyatini^[5] keyingi avlodlarga (Tobi’in va Tabi’ at-Tobi’inlar yoki vorislar), musulmonlar va Islom Gʻarbiy Arabistondan bosib olingan oʻlkalarga shimol, sharq va gʻarbda tarqalib, u yerda tizimlashtirilgan va ishlab chiqilgan^[6]. Ilk musulmon huquqshunosi Muhammad ibn Idris ash-Shofeiy „ar-Risola“ kitobida islom huquqshunosligining nazariya va metodologiyadagi asosiy tamoyillari aks ettirilgan. Kitobda qonunning toʻrtta ildizi (Qur’on, Sunnat, ijmo va qiyos) batafsil bayon etilgan^[7]. Ikkinchi darajali huquq manbalari keyingi asrlarda ishlab chiqildi va takomillashtirildi, ular asosan fiqhiy afzallik (istihson), avvalgi paygʻambarlar qonunlari (shara man qablana), davomiylik (istishab), kengaytirilgan oʻxshatish (maslaha mursala), mahalliy urf-odatlar (urf) va Paygʻambar soʻzlari (qavl as-sahobiy), vositalarni toʻsish (sadd) kabilardan iborat^[8]. Zayd ibn al-Hasanning ,,Majmu’ al-fiqh", Molik ibn Anasning ,,al-Muvatta", Ibn Hanbalning ,,al-Musnad" kitoblari fiqhga oid dastlabki asarlar hisoblansa-da, ular muayyan mavzuda tanlab olingan hadislardan iborat edi. Fiqh ilmi X asrga kelib, mustaqil fan sifatida shakllangan. Fiqh bilan shugʻullanuvchi, uni oʻrganuvchi kishi faqih (qonunshunos) deb atalgan. Movarounnahrda Burhoniddin Margʻinoniy, Abu Lays Samarqandiy va boshqa mashhur faqihlar hisoblangan. Fiqh islom huquqshunosligi sifatida 2 sohada — shariat manbalarini ishlab chiqish (usul al-fiqh) va shariatni tayin sohalarga tatbiq qilish (furu’ al-fiqh)dan iborat boʻlgan. Islomning sunniylik yoʻnalishi huquqshunosligida 4 ta mustaqil huquq mazhablari — hanafiylik, molikiylik, shofi’iylik va hanbaliylik vujudga kelgan. Fiqhda boshqa maktablar ham mavjud edi, biroq 14-asrga kelib, mazkur 4 mazhab hamda bir necha shialik tariqatlarigina saqlanib qolgan.

Oʻrta asrlarda va yangi davrda Fiqhga oid asarlar orasida fatvo toʻplamlari koʻpaydi. Al-Kuduriyning (1037 y.vaf.et.) ,,Muxtasar", Qozixonning (1196 y.vaf.et.) ,,Fatovo", Burhoniddin Margʻinoniyning ,,Hidoya", Ibn Bazzozning (1414 y.vaf.et.) ,,Fatovo" asarlari bunga misol boʻladi. Ular ichida ,,Hidoya" asari hanafiylik mazhabida katta shuhrat qozongan amaliy qoʻllanmadir. ,,Hidoya"ga bir qancha sharhlar yozilgan. Musulmon faqihlarining koʻp asarlari qozi va muftilar uchun dasturilamal boʻlgan, koʻpincha maʼmurlarning buyurtmasi bilan davlat mahkamalari uchun maxsus kitoblar yozib berilgan: Abu Yusufning (798 y.vaf.et.) ,,Kitob al-xaraj"i yoki boburiylar saltanatining hukmdori Avrangzeb (1658 −1707) amri bilan 1669-yilda bir guruh hanafiy huquqshunoslar tuzgan ,,al-Fatovo al-Hindiya" asari va boshqalar. Islom mamlakatlari huquq tizimida fiqhning roli doimo bir xil boʻlgan emas. Jumladan, XVI asrda Usmonli turk saltanatida va XVII asr ikkinchi yarmida boburiylar davlatidagi huquqiy amaliyotda uning kridalari juda keng va izchil qoʻllandi. Biroq umuman fiqh huquqshunoslik bilan toʻla-toʻkis mos kelgan emas. Fiqhning hokimiyat tepasidagi kuchlarning manfaatlarini ifodalagan va davlat tomonidan biron-bir tarzda qoʻllab-quvvatlangan qoidalarigina amaldagi huquqqa aylangan, faqihlarning boshqa xulosalari esa huquqiy nazariya doirasidan tashqari chiqmagan. Hozirgi vaqtda islom mamlakatlarida dunyoviy huquq tizimi amalga kiritilmoqda, bu esa fiqh taʼsir doirasining muayyan darajada torayishiga olib kelmoqda. Shunday boʻlsa-da, fiqhning ayrim tarmoqlari, tartib-qoidalari va meʼyorlari koʻpchilik aholisi musulmon boʻlgan Sharq mamlakatlarining aksariyatida biron-bir tarzda qoʻllanadi. Islom huquqi oʻz vaqtida bugungi gʻarb qonunchiligi rivojiga ham taʼsir oʻtkazgan. Xususan, VIII asrda musulmon huquqshunoslari tomonidan ishlab chiqilgan norasmiy qiymat uzatish tizimi keyinchalik fransuz huquqidagi aval va Italiya huquqidagi avallo kabi fuqarolik qonunlarida rivojlanishiga taʼsir koʻrsatdi^[9]. VII-IX asrlarda rivojlangan islom huquqidagi vaqf ingliz trast huquqidagi trastlarga sezilarli oʻxshashlik bilan ajralib turadi^[10]. Masalan, har bir vaqfning voqif (oʻtroqchi), mutavillisi (ishonchli), qozi va foyda oluvchilari boʻlishi shart edi^[11]. Salib yurishlari davrida Angliyada XII-XIII asrlarda ishlab chiqilgan ishonch qonuni Yaqin Sharqda uchragan vaqf institutlari taʼsirida boʻlgan salibchilar tomonidan kiritilgan^[12]. Huquqiy pretsedent metodologiyasi va qiyos orqali fikr yuritish ham islom, ham umumiy huquq tizimida oʻxshashdir[5]. Bu taʼsirlar baʼzi olimlarning islom huquqi ,,yaxlit bir butun sifatida umumiy huquq"qa asos solgan boʻlishi mumkin degan fikrga olib kelgan.

Adabiyotlar

Burhoniddin Margʻinoniy, Hidoya, T., 2000;
Abdul Vahhob Xallof, Usul ul-fiqh (Islom qonunshunosligi asoslari), 1—2 qism, T., 1997; 3—4 qism, T., 1999;
Juzjoniy A. Sh., Islom huquqshunosligi, hanafiy mazhabi va Oʻrta Osiyo faqihlari, T., 2002;
Saidov A., Burhoniddin Margʻinoniy — buyuk huquqshunos, T., 1997;
Xusniddinov 3., Islom: yoʻnalishlar, mazhablar, oqimlar, T., 2000.

Ushbu maqolada Oʻzbekiston milliy ensiklopediyasi (2000-2005) maʼlumotlaridan foydalanilgan.

Manbalar

↑ 2000. Islamic Law and the Legal System of Saudi: Studies of Saudi Arabia. Brill, Vogel, Frank E — 4-5-bet. ISBN 9004110623.
↑ Glasse, Cyril. The New Encyclopedia of Islam. Altamira, 2001 — 141-bet.
↑ Mohammad Taqi al-Modarresi. The Laws of Islam. Enlight Press, 2016. ISBN 978-0994240989.
↑ Levy, Reuben. The Social Structure of Islam. UK: Cambridge University Press, 1957. ISBN 978-0-521-09182-4.
↑ Hawting. John Wansbrough, Islam, and Monotheism, 2000 — 513-bet.
↑ Cook, Michael. The Koran: A Very Short Introduction. Oxford University Press, 2000 — 109-bet. ISBN 0192853449.
↑ Asadulla, Abubakr. Islam vs West, 2009. ISBN 9780595501571.
↑ Rehman, Javaid. Islamic State Practices, International Law and the Threat from Terrorism, 2005. ISBN 9781841135014.
↑ Ron Shaham. The Expert Witness in Islamic Courts. University of Chicago Press, 2010 — 4-8-bet. ISBN 9780226749358.
↑ Baudouin Dupret. Positive Law from the Muslim World. Cambridge University Press, 2021 — 205-210-bet. ISBN 9781108960137.
↑ Ann Elizabeth Mayer. Property, Social Structure, and Law in the Modern Middle East. SUNY Press, 1985 — 54-64-bet. ISBN 9780873959889.
↑ Al-Rodhan, Nayef R. F. The Role of the Arab-Islamic World in the Rise of the West: Implications for Contemporary Trans-Cultural Relations. Palgrave Macmillan, 2012 — 73-bet. ISBN 978-0-230-39320-2.

[1] 2000. Islamic Law and the Legal System of Saudi: Studies of Saudi Arabia. Brill, Vogel, Frank E — 4-5-bet. ISBN 9004110623.

[2] Glasse, Cyril. The New Encyclopedia of Islam. Altamira, 2001 — 141-bet.

[3] Mohammad Taqi al-Modarresi. The Laws of Islam. Enlight Press, 2016. ISBN 978-0994240989.

[4] Levy, Reuben. The Social Structure of Islam. UK: Cambridge University Press, 1957. ISBN 978-0-521-09182-4.

[5] Hawting. John Wansbrough, Islam, and Monotheism, 2000 — 513-bet.

[6] Cook, Michael. The Koran: A Very Short Introduction. Oxford University Press, 2000 — 109-bet. ISBN 0192853449.

[7] Asadulla, Abubakr. Islam vs West, 2009. ISBN 9780595501571.

[8] Rehman, Javaid. Islamic State Practices, International Law and the Threat from Terrorism, 2005. ISBN 9781841135014.

[9] Ron Shaham. The Expert Witness in Islamic Courts. University of Chicago Press, 2010 — 4-8-bet. ISBN 9780226749358.

[10] Baudouin Dupret. Positive Law from the Muslim World. Cambridge University Press, 2021 — 205-210-bet. ISBN 9781108960137.

[11] Ann Elizabeth Mayer. Property, Social Structure, and Law in the Modern Middle East. SUNY Press, 1985 — 54-64-bet. ISBN 9780873959889.

[12] Al-Rodhan, Nayef R. F. The Role of the Arab-Islamic World in the Rise of the West: Implications for Contemporary Trans-Cultural Relations. Palgrave Macmillan, 2012 — 73-bet. ISBN 978-0-230-39320-2.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]