Güssing qal’asi

Güssing qal’asi (nemischa: Burg Güssing , veng.: németújvári vár) — Avstriyaning janubida joylashgan Burgenlanddagi qalʼa. 1524-yil 30-iyunda qal’a Battiyanlar oilasi tomonidan sotib olindi, ular qal’aga gʻamxoʻrlik va jihozlashni taʼminlaydigan egalik huquqini saqlab qoladi. Gussing qal’asi dengiz sathidan 293 metr yuqorida joylashdan. Taxminan 1180-yilda Vengriyalik Bela III tomonidan asos solingan Gussing qal’asi Burgenlanddagi eng qadimgi qal’adir.

Gussing qal’asi

Qal’aning shimoli-gʻarbiy tomoni

Tarix

Oʻrta asrlar

Geza II hukmronligi davrida Vengriya Qirolligiga kelgan nemis ritsari Vulfer 1157-yilda Gussing (yoki Kyusen) togʻining tepasida Benedikt monastiriga asos solgan. Oʻrta asr yilnomalaridagi rivoyatlardan farqli oʻlaroq, u yerda yogʻoch qalʼa qurmagan deyiladi; Taʼsis nizomida, shuningdek, Kyusen togʻi abbey barpo etilgunga qadar „kimsasiz choʻl“ boʻlgani taʼkidlangan. Bir necha oʻn yillik faoliyatidan soʻng, Bela III monastrni Benedikt ruhoniylaridan tortib oldi va monastrning tosh binolaridan tepalik yuqorisida 1180-yillar atrofida qirollik qal’asini qurish uchun foydalangan (Novum Castrum yoki Ujvar, „Yangi qal’a“, keyinchalik Nemetújvar, „Nemisning yangi qal’asi“, bugungi kunda Gussing qal’asi). Oʻsha vaqtga kelib, Vengriya va Muqaddas Rim imperiyasi oʻrtasidagi keskin munosabatlar paydo boʻldi, chunki Bela sulolaviy urushlar paytida Muqaddas Rim imperatori Frederik I ga qarshi papani qoʻllab-quvvatladi. Vengriya qiroli 1170-yillarning ikkinchi yarmida Avstriya gersogligi bilan chegara nizolari boʻyicha ham mojarolar boʻlgan. Bunday sharoitda Kyuzen togʻi va uning mustahkamlangan abbatligi Avstriya bilan chegaradosh strategik harbiy ob’ekt ekanligini isbotladi. Qal’a birinchi marta 1198-yilda asarlarda qayd etilgan. Tarixchi Richard Horvatning soʻzlariga koʻra, qal’a Ujvar deb nomlangan, (yoki oddiygina Ovar, „Eski qal’a“).

Baʼzan 1225-yilgacha Endryu II qal’ani oʻzining sodiq partizani Demetrius Csakga sovgʻa qilgan degan maʼlumotlar uchraydi. Rim papasi Gregori IX 1228 yoki 1229-yillarda Demetriusni haydab chiqardi. 1238-yilda papa yangi qirol Bela IV ga yana bir shikoyat yuborganida, Demetriy hali ham qal’aga egalik qildi. Demetriy oʻlimiga qadar Nemetujvarga egalik qilgani toʻgʻri keladi; qal’a haqida keyingi eslatma 1263-yilda, uning oʻlimidan ancha keyin yozilgan. Bela IV Nyitra okrugidagi baʼzi yer uchastkalarini qal’a evaziga Pannonhalma Abbeyga hadya qildi. Oʻsha vaqtga kelib, uning sodiq baroni Moris Pok va uning akalari Nemetujvarga egalik qilishgan, Bela IV ularga atrofdagi yerlarni hadya qilgan. Qirollik nizomiga koʻra, ularga qal’a „muvaffaqiyatli himoya qilish“ uchun berilgan va shundan soʻng ular oʻz mablagʻlari hisobidan „yuqori qal’a“ da minora va boshqa binolar qurdilar. Richard Horvatning taʼkidlashicha, bu voqealar 1250-yillarning birinchi yarmida, Bela IV Shtiriya gersogligi uchun Bogemiyalik Ottokar II bilan harbiy toʻqnashuvda qatnashganida sodir boʻlgan.

Baʼzi tarixshunoslik asarlarining bayonotlariga qaramay, Vulferning avlodlari, Kőszegi oilasi 1270-yillarda qal’ani qaytarib ololmadi. U 1271 va 1279-yillarda Koshegis mulki sifatida tilga olinmagan. Qirol Ladislaus IV 1274-yilda Nemetujvarni qirollik qal’asi deb atagan. 1289-yil bahorida Avstriya gertsogi Albert I oʻzining 15 000 kishilik qoʻshini bilan Kőszegisga qarshi oʻzining yirik qirollik kampaniyasini (Avstriya tarixshunosligida hali ham „Güssing janjali“ deb nomlanadi) boshlaganida, Nemetujvar ham qamalda boʻlgan. Vengriyaning yangi qiroli Endryu III 1291-yilda Avstriyaga qilgan yurishidan keyin qal’ani tikladi. Urushni yakunlagan Gaynburg tinchlik shartnomasi 1291-yil 26-avgustda imzolangan. Mór Wertner tomonidan yozilgan yoʻqolgan hujjatga asoslanib, ikki yil oldin qal’ani Ivan Koszegidan tortib olgan Berthold fon Emmerberg Nemetujvarni vengerlarga qaytarib berishga qatʼiyan qarshi chiqdi. Tinchlik shartnomasida Albert koshegislardan tortib olgan qal’alarni vayron qilish koʻzda tutilgan, bu ikkala monarxning manfaatlariga mos edi. Shundan soʻng, Ivan Kőszegi va uning akalari qirolga qarshi isyon koʻtarishdi. Qisqa urushdan soʻng, Endryu 1292-yil avgustda Ivan tomonidan qoʻlga olindi va qamoqqa tashlandi. U toʻrt oy ichida ozod qilindi, ehtimol Nemetujvarning Kőszegisga tiklanishi uning asirligidan qutulish shartlaridan biri boʻlgan boʻlishi mumkin. Ivan Kőszegi va uning avlodlari keyinchalik qal’aga egalik qilishdi. Oligarxlarni birin-ketin magʻlub etgan Karl I 1327-yilda Ivanning kenja oʻgʻli Ioann „Wolf“ ga qarshi harbiy yurish boshladi. Uning qirollik generali Aleksandr Köçski toʻrtta qal’ani, jumladan Nemetujvarni egallab oldi, natijada Kosegisning Transdanubiya ustidan hokimiyati butunlay parchalanib ketdi.

Bathyany lordligi

1524-yil 30-iyunda Frensis I Battianiy (1497-1566) Gyussing qalʼasini va unga tegishli yerlarni bosib oldi.

Zamon oʻzgardi va urushni modernizatsiya qilish tufayli Gyussing qal’asi asta-sekin oʻzining strategik ahamiyatini yoʻqotdi. Taʼmirlashning yuqori xarajati va imperator Mariya Tereziya tomonidan kiritilgan „tom soligʻi“ tufayli qal’a istehkomlarining bir qismi qisman buzib tashlandi.

1870-yilda shahzoda Filipp Bathyany-Strattmann qal’a va monastirni tarixiy inshoot sifatida saqlab qolishga harakat qildi. Biroq, Birinchi jahon urushidan keyingi yillarda fond inflyatsiya va urush xarajatlari tufayli qal’aga yana eʼtibor kamaydi.

Bugungi kunda qal’a muhim tarixiy inshoot boʻlishdan tashqari, sayyohlar uchun diqqatga sazovor joy vazifasini ham bajaradi. Qal’a hududida yoz oylarida teatr tomoshalari, kontsertlarga tashrif buyurish mumkin va uning ichida oilaviy muzey mavjud.

Havolalar

• Gyussing qal’asi (Wayback Machine saytida 2022-05-21 sanasida arxivlangan) (in German)