Gʻor afsonasi

Gʻor haqidagi afsona - bu Aflotun tomonidan "Davlat" asari dialogining 7-kitobida oʻzining gʻoyalar haqidagi taʼlimotini tushuntirish uchun ishlatilgan mashhur allegoriyadir. U platonizm va umuman obʼektiv idealizmning asosi hisoblanadi. Bu Suqrot va Aflotunning ukasi Glaukon o'rtasidagi dialog shaklida aytilgan:

- Shundan keyin, - dedim men, - sen, bizning insoniy tabiatimizni ma’rifatlilik va ma’rifatsizlikka nisbatan mana bunday holatga oʻxshatishing mumkin... Faraz qilki, go‘yo odamlar gʻorga oʻxshagan yer osti turar joylarda yashamoqdalar, u yerda gʻorning butun uzunligi boʻyicha keng yorugʻlik tushib turibdi. Ularning yoshliklaridan oyoqlari va boʻyinlarida kishan, shuning uchun odamlar joylaridan qimirlay olmaydilar va ular faqat to‘g‘ridagi, ko‘zlari o‘ngidagini ko‘radilar, negaki ular shu kishanlar dastidan boshlarini (u yoq bu yoqqa) bura olmaydilar. Odamlar uzoqda, baland choʻqqida yonib turgan nurga teskari (orqalari bilan) o‘tiribdilar, olov bilan band orasida, tasavvur qilki, ko‘zboyloqchilar parda tepasidan qo‘g‘irchoqlarni ko‘rsatayotganlarida o‘z yordamchilarini ortida joylashtiradigan pardaga o‘xshash pastak devor bilan to‘sib qo‘yilgan yuqori yo‘l o‘tadi.

- Buni tasavvur qila olaman, - dedi Glavkon.

- Bu devor ortida boshqa odamlar turli buyumlarni devor ustidan ko‘rinib turadigan qilib ko‘tarib o‘tayotganliklarini tasavvur qil; ular haykallarni ham, tirik jonzotlarning tosh va yog‘ochdan ishlangan har xil tasvirlarini ham olib o‘tadilar. Narsa ko‘targanlarning ba’zilari gaplashib, boshqalari indamay bormoqdalar.

- Gʻaroyib timsolni va g‘aroyib bandilarni tasvirlamoqdasan.

- O‘zimizga o‘xshaganlarni. Bunday ahvolda qolib, ularning qarshisidagi g‘or devoriga olovdan tushayotgan soyalardan boshqa yo o‘z narsasini, yoki boshqa odamning narsasini o‘sha odamlar ko‘radilar, deb o‘ylaysanmi?

- Ular butun umr davomida boshlarini qimirlatmay tutishga majbur bo‘lgan bo‘lsalar, boshqa bir nimani qanday qilib ko‘rsinlar?

- U yerda, devor ortidan olib o‘tilayotgan narsalar-chi? Ular bilan ham shunday hol ro‘y bermaydimi?

-Ya’ni?

- Agar bandilar bir-birlari bilan suhbatlasha olganlarida edi, ular ayni ko‘rib turgan narsamizga nom berayapmiz, deb hisoblamas edilarmi, nima deysan?

- Albatta shunday deb hisoblar edilar.

Inson va uning soyasi.

Platonning fikriga ko'ra, gʻor odamlar yashaydigan hissiy dunyoni ifodalaydi. Gʻor asirlari singari, ular sezgi organlari orqali haqiqiy reallikni bilishlariga ishonishadi. Biroq, bu hayot shunchaki illyuziyadir. Ular g‘oyalarning haqiqiy dunyosini faqat g‘or devoridagi noaniq soyalar orqali baholay oladilar. Faylasuf tinmay savollar berib, javob topib, g‘oyalar olamini to‘liqroq anglashi mumkin. Biroq, bu bilimni butun jamiyat mulkiga aylantirish mumkin emas: olomon kundalik idrok illyuziyalaridan ajrala olmaydi. Shunday qilib, Platon davom etadi:

Qachonki ulardan birining kishanlarini olib tashlasalar, birdan o‘rnidan turishga, boshini o‘girishga, tepaga, nur tomonga qarashga majbur etsalar, bularning hammasini bajarish unga azob bo‘ladi, avval soyalarini ko‘rgan narsalarga kuchli yorugʻlikda qarashga holi kelmaydi. Qachonki unga, uning avval ko‘rganlari arzimas bir narsa ekanligini, ENDI esa u borliqqa yaqinlashib va haqiqiyroq narsaga qarab, to‘g‘ri nuqtai nazar sohibi bo‘lishi mumkinligini ayta boshlasalar, seningcha, u nimalar der edi? Agar yana, uning oldidan o‘tayotgan u yoki bu narsani koʻrsatsalar va bu nima degan savolga javob berishga majbur etsalar, nima boʻladi? Bu uni qiyin ahvolga tushirib qo‘ymaydimi va u, oʻzi avval koʻrgan narsasida hozir unga ko‘rsatayotganlaridagiga qaraganda ko‘proq haqiqat bor, deb oʻylamaydimi, nima deysan?

- Albatta, shunday deb oʻylaydi.

- Agarda u nurning oʻziga tik qarashga majbur etilsa, uning ko‘zlari og‘rib qolmaydimi va u ko‘rishga kuchi yetadigan narsaga, uni (ya’ni, ko‘rishga kuchi yetadigan narsalar, ya’ni soyalar nazarda tutilmoqda. - Tarj.), hozir ko‘rsatayotgan narsasiga qaraganda ishonchliroq, haqiqiyroq deb hisoblab, shoshilinch ravishda unga oʻgirilib olmaydimi?

- Ha, shunday boʻladi..

Ushbu masalda Aflotun narsaning mohiyatini bilish va tushunish o'z-o'zidan berilmasligi, balki mehnat va kuch talab qilishiga eʻtibor qaratadi. Shuning uchun uning ideal shahrini faqat g'oyalar mohiyatiga, ayniqsa yaxshilik g'oyalariga kirib borgan faylasuflar boshqarishi mumkin.

Gʻor tasvirini boshqa platonik dialoglar bilan, xususan "Fedon" bilan taqqoslash, bu shunchaki "adabiy chekinish" emas, balki platonik mifologemaning yadrosi ekanligini ta'kidlashga imkon beradi. "Fedon" da Platon Sokratning soʻzlari bilan hissiy dunyoni ruhning qamoqxonasi deb ta'riflaydi. Uning uchun yagona haqiqiy haqiqat-bu abadiy g'oyalar dunyosi, uni tushunish uchun falsafa orqali yaqinlashishi mumkin.