Gʻor ahli
Gʻor ahli (As’hob-i Kehf) yoki Uyqudagi yetti as’hob — dunyoning turli madaniyatlarida turlicha talqin etiladigan xalqini tark etgan bir guruh haqidagi hikoya. Rivoyatlarning umumiy jihati shundaki, uning qahramonlari oʻz xalqidan yuz oʻgirib, ularni tark etgan guruhdir. Hikoyalarning eng qadimgi namunasi Mahabharata dostonida, 17-kitob, Mahaprasthanika Parvada uchraydi. Dostonda aytilishicha, yetti kishi ortida bir it boʻlishiga qaramay, zohidlik uchun saltanat va dunyodan yuz oʻgiradi.
Nasroniylikda tahrir
Hikoyaning eng qadimgi versiyasi yoʻqolgan yunoncha manbadan olganini aytgan Suryoni ruhoniy suruchlik Yoqubga tegishli (mil. avv. 521). Hikoyaning suratini Tur (Fransiyadagi shahar) yepiskopi Gregorius (538-594 yy) va Paulus Diakonus (720-799 yy) Historia Langobardorum (Langobardlar tarixi) da chizgan. Eng yaxshi Gʻarb versiyasi Yakopo da Varasse (Jacopo da Varazze) ning „Legenda aurea“ (Oltin Afsona) asaridan joy olgan.
Efes
Rivoyatga koʻra, Dekius (Dakyus) davrida yetti yoki sakkiz nasroniy yoshlar oʻsha davrning butparast eʼtiqodiga qurbon boʻlishdan qoʻrqib, oʻzlari yashaydigan joy yaqinidagi gʻorni boshpana qilib, kirishlarni yopishadi. U yerda moʻjizaviy bir uyquga ketishadi. Mish-mishlarga koʻra, bu odamlarning ismlari Maksimilian, Iamblikus, Martinian, Jon, Dionisiy, Exacustodianus va Antoninus edi. Boshqa manbalarda boshqa nomlar ham keltiriladi. Bu gʻorga kelgan askarlar hayron boʻlib qaytishadi. Shunda ularning qoʻmondoni gʻorga kirishni tosh va ohak bilan yopishni buyuradi. Bu yerda „Yetti kofir oʻlim uchun qoldirildi“ degan lavha qoʻyib ketishadi.
Uyqudagi yetti ashob qamab qoʻyilgandan 184, 200 boshqa bir manbaga koʻra, 230 yil oʻtgach, gʻor joylashgan yerning sohibi oʻz ishchilari bilan gʻorga kirish eshigini ochadi va Yetti uxlayotgan ashobga duch keladi. Shunda Iamblikus non sotib olish uchun shaharga boradi va Maryam oʻgʻli Isoning ismi shaharda erkin tilga olinayotganini tushunadi. Dekius (Dakyus) davridagi tangalar bilan xarid qilishga harakat qiladi. Soʻng ularni yepiskop qarshisiga chiqarishadi. Ularning hikoyasini eshitgan yepiskop buning bir moʻjiza ekanini aytadi.
Xristianlar tomonidan qabul qilingan hikoyadagi gʻor, hozirgi Turkiyaning Selchuk tumanidagi qadimgi Efes shahri yaqinida, Panayir togʻining etagida joylashgan. 1927-1928 yillar oraligʻida olib borilgan qazish ishlari davomida bu gʻor tepasida qurilgan cherkov topilgan. Arxeologik qidiruv davomida V va VI asrga oid qabrlar aniqlangan. Uyqudagi yetti ashobga bagʻishlangan yozuvlar qabrlarda ham, cherkov devorlarida ham mavjud.
Iordaniya
Ptolemeylar davrida Filadelfiya deb atalgan va hozir Iordaniya chegarasida joylashgan Amman shahrida bir guruh yoshlar oʻz rahbari Maksimilian bilan birga oʻsha paytda shaharga kelgan imperator Xadrianusga qarshi isyon koʻtardilar. Ular butlarni rad etadilar va faqat Ibrohim, Muso va Isoning Xudosigina sigʻinishga loyiq, deb bahslashadilar. Imperator yoshlarni qatl qilishni talab qiladi. Ammo ular zindondan qochib, panoh topishlari mumkin boʻlgan gʻor topadilar. Podshoh gʻorga kiraverishda devor qurishni buyuradi. Uyqudagi yetti ashob bu yerda yillar davomida qolishadi. Ular 300 yildan keyin uygʻonganlarida, Maksimilianni shaharga oziq-ovqat sotib olish uchun yuborishadi. Bundan 300 yil oldingi pulga shubha bilan qaragan novvoy xaridori xazina topgan, deb oʻylaydi va agar u bilan boʻlishmasa, uni sotishini aytadi. Askarlar kelib, Maksimilianni rasmiylarning oldiga olib boradilar. Ular uning aytganlariga dastlab ishonmagan boʻlsa-da, keyinchalik bunga ishonch hosil qilishdi va buni moʻjiza deb tan olishadi.
Nasroniy jamiyatlaridagi vaziyat
Pravoslav va katolik cherkovlari bu voqeani xotirlaydilar. Biroq, Gʻarbda maʼrifat va protestantizmning kuchayishi bilan „Uyqudagi yetti ashob“ hikoyasi apokrif afsona sifatida tasvirlangan va Rim-katolik cherkovi bu voqeani taʼsir qiluvchi romantika sifatida obroʻsizlantirgan.
Islomda tahrir
Qur’ondagi „Gʻor ahli“ (Gʻor odami) qissasi „Kahf“ surasida bayon qilingan. Ularning ismlari va qachon yashaganligi haqidagi rivoyatlar tafsirlarda (xristian manbalaridan maʼlumotlarni tarjima qilgan holda) zikr qilingan.
Qissa
Yoshlar Allohdan oʻzga ilohlarga sigʻinuvchi hukmdor davrida yashagan, xalqning koʻpchiligi hukmdorning odatiga amal qilgan.[1] Rivoyatda aytilishicha, bu yoshlardan olti nafari saroyda amaldor boʻlib, hukmdorga yaqin boʻlib, hukmdorning maslahat hay’atida boʻlgan. Aytishlaricha, imperator butparast boʻlgan, butparastlikni qabul qilmagan baʼzi odamlarni qoʻlga olib, oʻldirtirgan va bir axborot orqali, saroydagi butparast boʻlmagan yoshlarning ahvolini bilib oladi. Hukmdor ularni chaqiradi va tahdid qiladi, lekin ular oʻz eʼtiqodlarini tark etishni xohlamaydilar. Aksincha, ular uni oʻz eʼtiqodlariga chorlaydilar. Hukmdor ularga eski etiqodlariga qaytish uchun vaqt beradi. Yoshlar oʻz eʼtiqodlarini himoya qilish uchun shaharga yaqin togʻ tomonga boradilar. Yoʻlda ularga Kefeshtetayyush ismli choʻpon va Qitmir ismli choʻpon iti qoʻshiladi (itning ismi mish-mishda Himron deb tilga olinadi). Ular choʻpon koʻrsatgan togʻdagi gʻorga kirib, rahm-shafqat soʻrab duo qiladilar. Hukmdor yoshlar haqida soʻraydi, ularning qochib gʻordan boshpana topganini eshitgach, odamlari bilan gʻorga boradi. U gʻorning ogʻzini yopadi. Eʼtiqodga koʻra, yoshlar oʻlmaydi, ular asrlar davomida uxlashda davom etadilar. Kahf surasida bu muddat 309 (hijriy) yil ekani aytiladi. Ular bu vaqtning oxirida ilohiy ilhom bilan uygʻonadilar. Ular qancha vaqt oʻtganini bilishmaydi, lekin juda oz uxladik deb oʻylashadi. Och qolganlari sababli, ular shaharga ovqat olib kelish uchun doʻstlarini yuborishga qaror qilishdi. Bu odamning ismi Yemliha boʻlib, unga kimligini bildirmaslik uchun ust-boshini oʻzgartirib, borib kelishni aytishadi. Yemliha shaharga kelgach, judayam oʻzgacha shaharni koʻradi va oradan koʻp vaqt oʻtganini payqaydi. Uni oʻsha davr hukmdorining qoshiga olib borishadi. Eʼtiqodga koʻra, bu hukmdor yoshlar bilan bir dindan boʻladi. U boshlaridan kechirgan voqeani shohga aytib beradi. Keyin u borib doʻstlariga xabar beradi. Keyin hammasi yana uxlab qolishadi. Odamlar ular uxlayotgan gʻorning kirishiga masjid qurishga qaror qilishadi.
Shaxslarning ismlari
Rivoyatlarda bu hukmdor nomining bir qancha variantlari bor. Bular; Takyanus, Dakyanus, Dikyanus, Dekyanus. Uyqudagi yetti ashobning ismlari haqida ham turli rivoyatlar kelgan. Rivoyatlarda ularning nomlari quyidagicha:
- Beyronis
- Debernush
- Deymos
- Kefeshtetayyus
- Keshtonis
- Martonis
- Meksimilnina
- Mekselina, Mekselmina
- Mernush
- Mislina
- Shezenush
- Temlika
- Vaytonoskalush
- Yemliha
Mamlakatlari tahrir
Uyqudagi yetti ashob gʻorlari dunyoning turli mamlakatlarida oʻzlariga atalgan unvon va maʼnolar bilan turli dinlarga mansub kishilar ziyorat qiladigan muhim eʼtiqod markazlariga aylandi. Bu gʻorlar oʻz hududida joylashganini daʼvo qiluvchi dunyodagi 33 ta shahardan toʻrttasi Turkiyada: Afshin, Selchuk (Efes), Licye va Tarsus. Islom ilmi olamida bularning qaysi biri ularning gʻori ekanligi borasida yakdil fikr yoʻq. Ibn Kasirning „Tafsir“ida keltirilgan rivoyatga koʻra, shaharning nomi Daksus boʻlgan. Islom ilmi olamida bularning qaysi biri ularning gʻori ekanligi borasida yakdil fikr yoʻq. Ibn Kasirning „Tafsir“ida keltirilgan rivoyatga koʻra, shaharning nomi Daksus boʻlgan.
Rivoyatga koʻra, sahobalar yashagan shahar Tarsus boʻlib, u ilgari Efes boʻlgan. Yuqorida tilga olingan Tarsus bugungi kunda Turkiyaning Mersin viloyatining tumani boʻlgan Tarsus ekanligi haqida umumiy kelishuv mavjud. Biroq, Qahramanmarash viloyatining bir tumani boʻlgan Afshin shahri aholisi, Ashab-i Kehf yashagan shaharning Afshin ekanligini iddao qiladi. Buning sabablaridan biri shundaki, shaharning nomi Efes (yoki Efsus) boʻlgan. Turkiyadagi musulmonlar nazarida gʻorning joylashuvi haqidagi bahslar asosan Afshin va Tarsus tumanlari oʻrtasida. Ashab-i Kehf gʻorining Afshinda ekanligini isbotlash uchun Afshin Eshob-i Kehf uyushmasi olimlardan iborat qoʻmita hisobot tayyorlagan va ular mahalliy sudga topshirgan kashfiyot ishi bilan qaror qilingan. Tarsusliklar, tafsir, tarixiy manbalar va arxiv hujjatlariga asoslanib, Tarsus shahridan ikki soatlik uzoqlikdagi Benkilus (yoki Enkilus) nomli togʻdagi gʻorni Ashab-i Kehf gʻori sifatida koʻrsatmoqda.
Diyorbakirda ham sahobalarga nisbat berilgan joy bor. „Kahf“ surasining 17-oyatida zikr qilingan: "(Paygʻambarim! Agar u yerda boʻlganingizda edi) Quyoshni koʻrgan boʻlar edingiz, "U chiqsa, gʻorlarining oʻng tomoniga intiladi va botganida ularga tegmasdan chap tomondan oʻtadi. (Shunday qilib) ular gʻorning bir burchagida (uxlab) yotardilar. Tarjimadagi tavsifga mos keladigan gʻor Licyeda ham mavjud. Yerdan baland boʻlgan, ustida soyabondek proyeksiyasi boʻlgan bu gʻor ichkariga kirib, oyatdagi taʼrifga mos keladi. 12-asrda Artuqiylar hukmdori Malik Odil bu joyni qayta taʼmirlab, unga bitik qoʻydi. Tarixchi Abdurazzoq Samarqandiy bir asarida shunday deydi: „Sulton Uvays Bingoʻl orqali Licyedagi Ashob-i Kahfga safar uyushtirib, Mush tekisligiga yetib keldi“.
Manbalar tahrir