Gadesh

Gadesh (ozarbayjoncha: Qədeş) yoki Balagadesh (ozarbayjoncha: balaqədeş) — Ozarbayjondagi submadaniyat. U faqat Boku va Boku yaqinidagi hududlarga xos madaniyat hisoblanadi. 2010-yillarning oxiridan boshlab, mazkur submadaniyat faqatgina Bokuning ayrim qishloq hududlarida uchraydigan boʻlgan. Gadeshlik Ozarbayjonga, ayniqsa Bokuga xos mahalliy submadaniyat hisoblanadi.

Bokudagi „gadesh“ grafit tasviri

Etimologiyasi

Bir qancha manbalarga koʻra, „gadesh“ soʻzi barcha turkiy tillarda uchraydigan „birodar“ soʻzidan olingan boʻlib, tat tili orqali absheron shevasiga moslashtirilgan. Qoraqalpoq va qirgʻiz tillarida bu soʻz „kichik opa“ maʼnosini bildiradi. Shuningdek, „karindash/kerentesh/xarantesh“ boshqirdcha soʻz boʻlib, tilning janubiy shevalarida „kichik opa“ maʼnosini bildiradi.

Tarixi

Gadesh submadaniyati 1950-yillarda paydo boʻlgan. Ular Ozarbayjonga, asosan Boku va uning atrofidagi hududlarga xosdir. Gadesh bilan bir vaqtda mavjud boʻlgan va unga qarama-qarshi hisoblangan Stilyagas submadaniyati oʻrtasidagi qarama-qarshilik, asosan, Gadeshning Stilyagasga bosim oʻtkazishi va ularga nisbatan zoʻravonlik harakatlarini qoʻllash holatlarida namoyon boʻladi. Gadesh Stilyagalarni milliy va axloqiy gʻoyalardan yiroq, ruhiy qadriyatlarga zid harakat qiladigan va oʻz ildizlaridan voz kechuvchi guruh sifatida koʻradi. Xuddi shunday, Bokuda gadeshlar 1970-yillarda mavjud boʻlgan hippi va rokchilarga ham xuddi shunday munosabatda boʻlishgan. Boku markazida joylashgan baʼzi koʻchalar va aholi punktlari gʻarbiy submadaniyatlarning mahalliy vakillari uchun ayniqsa xavfli deb hisoblangan. Umuman olganda, mayxona Ozarbayjonda Ikkinchi Jahon urushidan 1980-yillarning oʻrtalarigacha — qayta qurish davrigacha mavjud boʻlgan submadaniy modellarni birlashtirgan yagona sheʼriy-musiqiy janr hisoblanadi.

Xususiyatlari

Gadeshlar konservatizm va maskulizmni (erkaklar tarafdorlari) afzal koʻrishlari, milliy anʼanalarga sodiqligi bilan ajralib turgan. Sovet davrida ularni koʻchada kun oʻtkazadigan, janjalkash, bezori turmush tarziga ega boʻlgan ijtimoiy guruh aʼzolari sifatida koʻrishgan. Gadeshlar Gʻarb musiqasi va madaniyatiga qarshi boʻlganlar. Shu bilan birga, ular yashagan hududlarda voyaga yetgan Vagif Mustafozodaning mamlakatga jaz musiqasini olib kelgani ushbu submadaniyatning ayrim vakillarini xavotirga solgan.

Ular odatda Boku shevasida gaplashganlar. Bundan tashqari, gadeshlar adabiy til meʼyorlaridan chetga chiqqan oʻziga xos jargon va atamalardan ham foydalangan. Ularning ismlari koʻpincha nizolar va koʻcha janglarida, shuningdek, yengil jinoyatlarda tilga olingan. Gadeshlarning oʻziga xos xususiyatlaridan biri ular yer osti dunyosi va uning anʼanalarini tarannum etuvchi qoʻshiqlarni, shanson, mayxona kabi sheʼriy-musiqiy janrlarni tinglashni afzal koʻrishgan. Ular, ayniqsa, shoʻrolar davrida qandaydir yozilmagan qonunlar taʼsirida boʻlib, kelishmovchiliklar paytida maxsus xizmatlar va militsiyaga murojaat qilishni notoʻgʻri, deb hisoblashgan. Bunday hollarda ular voqea joyiga politsiyani jalb qilishdan koʻra, kelishmovchiliklarni oʻzaro hal qilishni afzal koʻrishgan. Gadeshlar shtat qonunlariga rioya qilishni ham notoʻgʻri deb hisoblab, davlat amaldorlariga kamsituvchi ismlar bilan murojaat etishgan. Gadeshlar hamda rude boy, mod va greaser submadaniyatlari oʻrtasida oʻxshashliklar mavjud.

Gadeshlar koʻproq klassik uslubda kiyinishni afzal koʻrganlar, ayniqsa kiyimdagi ikkita rang: oq va qoraning boʻlishi juda ahamiyatli hisoblangan. Ular Gʻarb kiyimini ayollik omili deb bilishgan. Aksariyat gadeshlar odatda „aerodromlar“ deb nomlanuvchi katta shlyapa kiyib, koʻpincha tasbeh olib yurishgan. Bu ikki xususiyat ular uchun ramziy belgi sanalgan.

Gadesh submadaniyati Sovet davrida oʻziga xos xususiyatlari tufayli ozchilik guruhga aylanib qolgan. Buning sababi shundaki, ular hech qanday ijtimoiy qadriyatga ega boʻlgan ish bilan shugʻullanishmagan, jamiyatda ham, davlat darajasida ham sovet ziyolilari va zodagonlariga qarshi turadigan odamlar boʻlishgan. Jurnalist Xazar Oxundov gadeshlarni „ruhiy jihatdan shahar muhiti va viloyat muhiti oʻrtasida qolib ketganlar“ deb taʼriflagan.

Asli bokulik boʻlgan rassom Mir Teymur Mammadov „gadesh“ obrazi bokuliklarni kamsitishini taʼkidlagan.

Ommaviy madaniyatda

Bir vaqtlar Icheri-sheherda tasbeh ushlagan, qalpoq va shippak (shapshapi) kiyib olgan gadesh haykali oʻrnatilgan, ammo keyinchalik bu haykal olib tashlangan. Kinorejissyor Eldar Guliyev Rustam Ibrohimbekov ssenariysi asosida suratga olingan „Bir cənub şəhərində“ filmida boku gadeshlarining tafakkuri va innovatsiyalarga salbiy munosabatini aks ettirgan. Said Riadning soʻzlariga koʻra, filmda oʻtmish qoldiqlari odamlar tafakkurida qanday ildiz otishi va insonning maʼnaviy erkinlikka erishishi naqadar qiyin ekanligi yoritilgan. „Uşaqlığın son gecəsi (Bolalikning oxirgi kechasi)“ filmidagi Dovud obrazi, „Baladadoshning ilk muhabbati“dagi Baladadosh obrazi gadesh obraziga mos keladi. Yozuvchi Komil Afsaroʻgʻlining „Sovet koʻchasi serenadasi“ asari Gadesh submadaniyati haqidagi asarlar orasida muhim oʻrin tutadi. Gunduz Agʻayev Ozodlik radiosi uchun ishlangan multfilmlaridan birida „gadesh“ iborasini ishlatgan qahramonni tasvirlangan.