Gastings jangi

Gastings jangi (inglizcha: Battle of Hastings, 1066-yil 14-oktyabr) – qirol Harold Godvinsonning anglo-sakson qoʻshini va Norman gersogi William qoʻshinlari oʻrtasidagi jang. Jang oʻn soatdan koʻproq davom etgan, bu esa Oʻrta asrlar uchun juda qisqa kechgan jang hisoblangan. Qirol Haroldning qoʻshini butunlay yoʻq qilinadi: jang maydonida bir necha ming tanlangan ingliz askarlari, qirolning oʻzi, shuningdek, uning ikki ukasi halok boʻlgan.

Gastings jangi
Sanalar 1066-yil 14-oktyabr Urush yeri Hastings yaqini (Angliya) Natija Normanlarning hal qiluvchi gʻalabasi
Kuchlar
7000—8000	7000—8000

Gastings jangi normannlarning Angliyani bosib olishida hal qiluvchi hodisa boʻlgan, chunki anglo-sakson aristokratiyasi orasida normannlarga qarshilik koʻrsatishga qodir boʻlgan yetakchi boʻlmagan. William yangi ingliz qiroliga, Angliya esa kuchli markazlashgan hokimiyatga ega boʻlgan feodal monarxiyaga aylanadi.

Jang haqida manbalar

Jang va undan oldingi voqealarni tasvirlaydigan asosiy manbalar oʻrta asr yilnomachilarining xabarlaridir. Hozirgi kungacha yetib kelgan manbalarning aksariyati normanlarning Angliyani bosib olishidan ancha kechroq yozilgan, biroq ularning mualliflari avvalgi hujjatlardan, shu jumladan hozirda mavjud boʻlmaganlardan ham foydalanganlar.

Quyidagi yilnomalar Angliyani bosib olish boʻyicha Norman nuqtai nazarini ifodalab kelgan.

• „Gastings jangi qoʻshigʻi“ (lotincha: „Carmen de Hastingae Proelio“). Bu Amiens yepiskopi Guy (1075-yilda vafot etgan) tomonidan yaratilgan epik sheʼr. Qoʻshiq Guy bir muncha vaqt ruhoniy boʻlgan paytda Williamning rafiqasi flandriyalik Matilda uchun yozilgan. Bu manbaning asosiy afzalligi jangdan keyin bir yarim yil ichida yaratilganligidadir.

• „Normandiya gersoglarining harakatlari“ (lotincha: „Gesta Normannorum Ducum“). Muallif rohib Guillaume Jumièges. Muallifi Oʻrta asr yilnomachilaridan birinchi boʻlib William ingliz taxtiga boʻlgan huquqlarining qonuniyligini tasdiqlay boshlagan Havoriylar kitobi taxminan 1070-yilda tugallangan.

• „Normandlar gertsogi William va angllar qirolining harakatlari“ (lotincha: „Gesta Willelmi, ducis Normannorum et regis Anglorum“). Muallif – William Bosqinchining ruhoniysi puatyelik Guillaume. Asar 1073-yoki 1074-yillarda tugallangan. Puatyelik Guillaume William Bosqinchining tarafdori boʻlgani sababli, asar kechirim va takalluf xususiyatiga ega boʻlib, koʻpincha William obroʻsi uchun mos boʻlmagan faktlar yashirilgan yoki buzib koʻrsatilgan. Kitobning boshi va oxirgi qismi yoʻqolgan.

​ Jang haqida ham, jang oldidagi voqealar haqida ham qimmatli maʼlumot manbai – 50 sm dan 70 m gacha oʻlchamdagi zigʻir matosiga tikilgan „Bayeux gobelen“ asari boʻlib, unda normanlarning Angliyani zabt etish uchun jangga tayyorgarlik koʻrish voqealari aks ettirilgan. Asar 1077-yilda, William Bosqinchining oʻgay ukasi Bayeux yepiskopi Odo buyrugʻi bilan yaratilgan. „Bayeux gobelen“ Angliyaning zabt etilishi haqidagi norman nuqtai nazarini ifodalaydi. Gastings jangi va Uilyamning toj kiyishidan keyingi voqealar tasvirlangan gobelenning bir qismi hozirda mavjud emas.

Normanlarning Angliyani zabt etishi haqida batafsil maʼlumot Anglo-Sakson yilnomasida 1066-yilgi „D“ deb nomlangan qoʻlyozmada keltirilgan. Bu manbada 1066-yilgi istilo haqidagi anglo-sakson nuqtai nazari aks ettirilgan.

Jang tarixi asl va saqlanib qolmagan hujjatlar hamda yilnomalardan foydalangan keyingi ingliz tarixchilarining asarlarida ham mavjud:

• „Ingliz qirollari tarixi“ (lotincha: „Gesta regum Anglorum“) – ingliz tarixchisi William Malmesberry muallifligidagi memeuar asar. Asar 1125-yilda tugallangan va uchinchi jild William hukmronligiga bagʻishlangan. William Malmesberry oʻzidan oldingilarning asarlaridan ham, saqlanib qolgan ogʻzaki anʼanalardan ham foydalangan.

• „Cherkov tarixi“ (lotincha: „Historia Ecclesiasticae“). Muallif – Ordenik Vitaliy boʻlib, asasrni taxminan 1140-yilda tugatgan. Ordik Vitaliy Normanlarning Angliyani bosib olishi voqealarini, Guillaume Jumièges va puatyelik Guillaumening xabarlarini, shu jumladan Puatsi Giyomining „Uilyamning harakatlari“ ning soʻnggi boblaridan bizning davrimizga qadar saqlanib qolmagan qismlarini tasvirlab berargan.

• „Rollon haqida roman“ (fransuzcha: „Roman de Rou“) – Normandiya tarixiga oid sheʼriy hikoya, XII asrning II yarmida Norman Robert Vas tomonidan fransuz tilida, Angliya qiroli Genrix II topshirigʻi bilan yozilgan.

Jang haqida soʻnggi paytlarda koʻplab tadqiqotlar qilingan. Jang va undan oldingi voqealar tavsifi Uilyam Bosqinchiga bagʻishlangan quyidagi biografik tadqiqotlarda keltirilgan:

• Zamthor P.. Guillaume le Conquerant. 
• Douglas David C.. William the Conqueror: The Norman Impact Upon England. .
• M. de Boüard.. Guillaume le Conquérant. .

Jangning oʻziga bagʻishlangan tadqiqotlar:

• Spatz W.. Die Schlacht von Hastings. 
• Lemmon Ch. H.. The Battle of Hastings. 
• Körner Sten.. The Battle of Hastings. England and Europe 1035 — 1066. 
• Jäschke K. V.. Wilhelm der Eroberer. Sein doppelter Herrschaftsantritt im Jahre 1066. 
• Morillo S.. The Battle of Hastings: Sources and Interpretations. 

1978 yildan beri ingliz va norman oʻrta asrlar tarixi va madaniyatiga bagʻishlangan „The Battle Conference on Anglo-Norman Studies“ yillik anjumani oʻtkazib kelinmoqda. 2009-yilgacha konferensiya toʻgʻridan-toʻgʻri Gastings jangi boʻlib oʻtgan hududda joylashgan Pike House uyida boʻlib oʻtgan. Ushbu anjumanning nashr etilgan toʻplamlarida jang va unga tayyorgarlik haqida koʻplab maqolalar chop etilgan.

Kelib chiqishi

1042-yilda taxtga oʻtirishdan oldin ingliz qiroli Edward Ruhoniy amakisi gersog Richard II bilan 28 yil Normandiyada boʻlgan. Farzandlari boʻlmagan Edward, 1051-yilda Normandiya hukmdorlari tomonidan berilgan boshpana uchun minnatdorchilik bildirgan holda, ingliz taxtini ona tomondan qarindoshi gersog William II ga vaʼda qilgan. Biroq, 1066-yil 6-yanvarda, Edward vafotidan keyingi kun[5], ingliz Witenagemot Edward xotinining ukasi Haroldni yangi qirol etib saylagan. Ingliz yilnomachilarining fikricha, bunga qirolning oʻlim haqidagi vasiyatnomasi asos boʻlgan. Haroldga cherkov qirollik tojini kiydirgan. Toj kiyish marosimini Kenterberi arxiyepiskopi Stigand oʻtkazgan, ammo u hali papadan palliumni olmagan, yaʼni papa kuriyasi tomonidan rasman tan olinmagan edi. Bu holat Haroldning raqiblariga bahona boʻldi.

Angliyani zabt etishdan oldingi voqealarning norman versiyasiga koʻra, masalan, Guillaume de Puitiersning „Gersog Williamning harakatlari“ asarida tasvirlangan va nima sodir boʻlgani haqida shunday hikoya qilingan: 1064-yilda Edward xavfni sezgan. Oʻlimidan keyin oʻzining eng kuchli vassali Erl Harold Godvinsonni Williamga ingliz taxti vorisi sifatida sodiqlik qasamyodi uchun yuboradi. Biroq, yoʻlda Harold graf Guy I de Pontier tomonidan qoʻlga olinadi va u yerdan William tomonidan ozod qilinadi. Shundan soʻng, Harold ixtiyoriy ravishda guvohlar ishtirokida muqaddas yodgorliklar ustida qasam ichdgan, Williamni ingliz tojining vorisi deb tan olib, uni qoʻllab-quvvatlash uchun barcha choralarni koʻrishga vaʼda bergan. Ushbu voqealar mashhur „Bayeux gobelen“ida ham tasvirlangan. Biroq, keyinchalik britaniyalik tarixchilar Haroldning Williamga baxtsiz hodisa sifatida duch kelganini hisobga olib, bu yangilikning ishonchliligiga qattiq shubha qilishadi, shuningdek, shartnoma shartlari va Harold tomonidan aytilgan ehtiromning oʻta shubhaliligiga ishora qilishadi. Afsuski, ushbu hodisaning boshqa tavsiflari maʼlum emas. Ammo bu qasam keyinchalik Williamning ushbu harakatlarini oqlagan.

Haroldning tayinlanganini bilib, William uni qirol deb tan olishdan bosh tortadi va oʻzining taxtga boʻlgan daʼvolarini eʼlon qiladi. Normandiyaga qilgan safari chogʻida muqaddas yodgorliklarga ega boʻlgan Haroldning qasamyodi Yevropada keng tarqalib, Edward Williamni oʻzining merosxoʻri sifatida tan olgani ham taʼkidlangan.

Angliyaning yangi qiroli Harold II oʻzini ikki oʻt orasida qoldiradi: bir tomondan, William taxtga daʼvolarni ilgari surgan boʻlsa, boshqa tomondan, ingliz toji uchun yana bir daʼvogar Norvegiya armiyasi qiroli Harald Sever boʻlgan. U Haroldning ukasi Tostig tomonidan qoʻllab-quvvatlanadi va mamlakatga bostirib kiradi. Ammo Harold raqiblaridan biri bilan kurashishga muvaffaq boʻladi – 25-sentyabr kuni Stamford Bridge jangida Haroldning anglo-sakson qoʻshinlari norvegiyaliklarni toʻliq magʻlub etadi va qirol Harald hamda Tostig halok boʻladi. Shundan soʻng, Harold Yorkga qaytib, u yerda Normandiyalik William armiyasining Angliya qirgʻoqlariga tushganligi haqidagi xabarni oladi.

Tomonlarning kuchlari

William armiyasi

Qoʻshinning tashkil etilishi

Norman otliq ritsari. Tiklangan

Normandiyada juda koʻp kichik ritsarlar boʻlgan, ular ustidan Williamdan oldingi gersoglar samarali foydalana olmagan va ularning jangovarligi Italiyadagi yurishlarida muhim hamiyat kasb etgan. Hatto bu yerda norman ritsarlarining Aversa grafligi va Apuliya gersogligi tashkil topgan edi. William bu ritsarlarni yigʻib, oʻz xizmatiga jalb qila olgan. Bundan tashqari, u zamonaviy harbiy sanʼatning barcha jabhalarini yaxshi bilgan hamda ajoyib ritsar va harbiy rahbar sifatida obroʻga ega boʻlgan, bu jiahti bilan butun Shimoliy Fransiyaning ishchi kuchini oʻz armiyasiga jalb qilgan.

Bosqinni rejalashtirishda William oʻz gersogligining baronlarini qoʻllab-quvvatlaydi va uning qoʻmondonlik shon-shuhrati qoʻshini qoʻshni shimoliy fransuz gersogliklaridan koʻp sonli ritsarlarni qabul qilishini taʼminlaydi. Normanlar qal’alaridan kichik otliq otryadlar bilan harbiy harakatlarda katta tajribaga ega boʻlganlar, ular tezda bosib olingan hududda keyingi vaziyatlarda nazorat qilish uchun tayanch bazalari sifatida qurilgan. Fransiya qirollari va Anju graflari bilan boʻlgan urushlar normanlarga katta dushman tuzilmalariga qarshi taktikasini yaxshilashga va harbiy qismlar oʻrtasida aniq oʻzaro aloqa oʻrnatishga imkon bergan.

Normandiya gersogligining qurolli kuchlari, asosan, feodal ritsar qoʻshinlari boʻlib, jangchilarning professionalligi va yaxshi qurollanishini taʼminlaydigan harbiy fiyef tizimi asosida jalb qilingan. Armiyaning asosi yuqori samarali otliqlar boʻlib, ular kamonchilar va yengil qurollangan piyodalarni ham oʻz ichiga olgan. Williamning ruhoniysi Guillaume Puitiers oʻzining yilnomasida gersogning bu mutlaqo aql bovar qilmaydigan 50 000 ritsardan iborat ulkan kuchni toʻplaganligi haqida yozadi. Darhaqiqat, zamonaviy tarixchilarning fikriga koʻra, unda taxminan 7000 kishilik qoʻshini boʻlgan, ulardan 2000 dan 2500 gachasi otliqlarni tashkil etgan.

Qoʻshinlarni La-Mansh boʻylab tashish uchun William olti yoki yetti oy davom etgan ulkan kemalar qurilishini tashkil qilgan. Bundan tashqari, bir vaqtning oʻzida gersog rekvizitsiya qilgan va iloji boricha koʻproq kemalarni yollagan.

Normanlarning Britaniyaga bostirib kirishini Rim papasi Alexandr II ham qoʻllab-quvvatlaydi, u Cloony islohotini Angliyada kengaytirishga va arxiyepiskop Stigandni lavozimidan ozod qilishga harakat qiladi. Rim papasining marhamati Yevropa davlatlaridan Williamga kichik ritsarlar oqimini taʼminlagan.

Normanlar William armiyasining deyarli uchdan bir qismini tashkil etgan, qolgan askarlar Fransiyaning turli mintaqalari – Men, Akvitaniya, Flandriya, Brittani, Pikardiya, Artuadan, shuningdek, boshqa Yevropa davlatlaridan kelgan yollanma askarlar boʻlgan.

Williamning bosqinchi floti. „Bayeux gobelen“, XI asr

Williamning harbiy qoʻmondonlari va safdoshlari

Asosiy qoʻmondon Williamning oʻzi boʻlgan. Biroq, yilnomalarda qahramonlar juda salbiy tasvirlangan. Manbalarni, birinchi navbatda, „Bayeux gobelen“ni oʻrganish asosida tarixchilar bir qator nomlarni aniqlashga muvaffaq boʻlishgan:

1. Odo, Bayeux yepiskopi, William Bosqinchining oʻgay ukasi. Flotni shakllantirishda qatnashgan. Jangdan oldin, yepiskop sifatida armiyaga daʼvat qilgan.
2. Robert, Mortain grafi, William Bosqinchining oʻgay ukasi, gersogning eng yaqin sheriklaridan biri.
3. Hugh de Grandmesnil, norman ritsar, norman otliqlari qoʻmondonlaridan biri.
4. William de Varen, Norman ritsar, William bosqinchining maslahatchilaridan biri
5. Gautier (Wolter) Giffard, norman ritsar, qarindoshi va William bosqinchining maslahatchilaridan biri
6. Evstaki II, Bulon grafi. Jangda yaralangan.

William, Evreux grafi, William Bosqinchining ikkinchi amakivachchasi.

1. Raul II de Tosni, William d’Evreuxning oʻgay ukasi.
2. Hugh de Montfort, norman ritsar
3. Henry de Ferriers, norman ritsar
4. William Fits-Osbern, William Bosqinchining qarindoshi, Normandiya seneshali
5. Tustin Fitz Row, William bosqinchining chopari
6. Ralf de Mortimer, norman ritsar, William Bosqinchining qarindoshi
7. Emery IV de Thouars, vikont normand ritsar
8. Robert de Bomont Norman kuchlarining oʻng qanotidagi piyodalar otryadiga qoʻmondonlik qilgan.
9. Bretan ritsarlaridan Alen Qizil William bosqinchi qoʻshinlaridan biriga qoʻmondonlik qilgan

Keyinchalik ularning koʻpchiligi anglo-sakson zodagonlaridan musodara qilingan muhim yerlarni olgan.

Harold armiyasi

Qoʻshinning tashkil etilishi

Anglo-sakson piyoda askari. Tiklangan tasvir

Anglo-sakson davlatining harbiy imkoniyatlari ancha katta, ammo yaxshi tashkil etilmagan edi. 1066-yil oxirida qirol Haroldning ixtiyorida janubi-sharqiy qirgʻoq portlari taqdim etgan oz sonli kemalardan tashqari doimiy floti boʻlmagan. Rekvizitsiya va okruglar boʻyicha anʼanaviy yasash yoʻli bilan koʻp sonli kemalarni yigʻish mumkin boʻlsa-da, qisqa vaqt ichida katta flotni tashkil qilish hamda uni jangovar shay holatda saqlashning imkoni boʻlmagan. Quruqlikdagi qoʻshinlarning asosi qirol va graflarning huskerlari boʻlgan. XI asrning oʻrtalariga kelib, 3000 ga yaqin qirollik huskerllari boʻlgan, katta grafning otryadi 400-500 jangchidan iborat boʻlgan. Ulardan tashqari haroldda harbiy xizmatchi zodagonlar (thegns) va dehqonlarning milliy militsiyasi – fyrd ham boʻlgan. Anglo-sakson armiyasi toʻliq quvvat bilan Gʻarbiy Yevropadagi eng yirik armiya edi. Angliya qurolli kuchlarining asosiy muammolari askarlarni kerakli joyga jamlashning qiyinligi, armiyani jangovar shaylikda uzoq vaqt ushlab turishning iloji yoʻqligi, mudofaa tuzilmasining asosiy birligi sifatida qal’a tizimining rivojlanmaganligi, Yevropadagi kabi zamonaviy jang usullaridan bexabarlik, shuningdek, otliq va kamonchilar kabi qoʻshin turlariga eʼtibor bermaslik boʻlgan.

Normanlar bilan toʻqnashuvda Harold faqat oʻzining Wessex grafligidan armiyaga ishonishi mumkin edi, chunki koʻpchilik uni qoʻllab-quvvatlashdan bosh tortdi. XII asr yilnomachisi John Wusterning Anglo-sakson yilnomasining (D reviziyasi) yoʻqolgan boʻlimlariga iqtibos keltirgan holda, Harold 7 mingga yaqin askarni toʻplashga muvaffaq boʻlganini taʼkidlaydi, bu mavjud harbiy kuchlarning atigi yarmini tashkil etgan. Ingliz armiyasi kattaligi boʻyicha norman armiyasiga[29] taxminan teng boʻlgan, lekin tarkibi va jangovar xususiyatlari jihatidan sifat jihatidan farq qilgan.

Anglo-saks armiyasida otliqlar armiyaning bir tarmogʻi sifatida ajratilmagan: anglo-sakslar yurishlarda otlarda yurish qilishsa ham, jangda qatnashish uchun otdan tushishgan. Faqat huskerlar va tenlar yaxshi qurollangan boʻlib, qilichlari, viking jangovar boltalari, nayzalari va zanjirli pochtalari boʻlgan, fyrd militsiyasi esa faqat gurzilar, nayza, boltalar va „tayoqlarga bogʻlangan toshlar“, yaʼni qoʻlida boʻlgan narsalar bilan qurollangan edi. Norman armiyasining jangovar kuchining muhim qismi boʻlgan inglizlarda kamonchilar deyarli boʻlmagan. Norvegiyaliklar bilan boʻlgan soʻnggi janglar va tez-tez yurishlar ham inglizlarni charchatib qoʻygan edi.

„Bayeux gobelen“ idagi tasvirlarga koʻra, qarama-qarshi ritsarlar tashqi koʻrinishida deyarli farq qilmagan. Buni yilnomachining soʻzlari ham tasdiqlaydi: "Har kimning oʻziga xos nishonlari bor edi, ular orqali ular oʻzlarini taniy oladilar, shuning uchun norman norman bilan, frank frank bilan urushmaydi".

Haroldning harbiy qoʻmondonlari va safdoshlari

Qirol Garold armiyasida kimlar jang qilgani haqida maʼlumotlar kam. Erls Edvin va Morkar uni qoʻllab-quvvatlashdan bosh tortganlar. Solnomachilar qirolning jangda qatnashgan bir qancha qarindoshlarini eslatib oʻtadilar:

1. Girt, Kent grafi, qirol Garoldning ukasi, ingliz armiyasining asosiy qoʻmondonlaridan biri.
2. Leofvin, Esseks grafi, qirol Garoldning ukasi, ingliz armiyasining asosiy qoʻmondonlaridan biri.
3. Xarkon, qirol Garoldning jiyani
4. Elvig, qirol Garoldning amakisi, Vinchester abboti
5. Leofrik, Peterboro abboti
6. Godrik, Fifeld sherifi
7. Aelfrik, Xantingdonshirlik Tane Brem
8. Esegar, Midlseks sherifi
9. Berkshirlik Turkiel

Jang arafasida

Jangdan oldingi armiya manyovrlari

1066-yil 27-sentyabrda William qoʻshini Somma daryosining boʻyida kemalarga oʻtirib va mingta kema bilan La-Mansh boʻynidan oʻtib, 28-sentyabrda Pevensy shahri yaqinidagi ingliz qirgʻogʻiga tushadi. Keyin Pevensy moorsning sharqidagi Hastings hududiga koʻchadi. Hastingsda Williamning duradgorlari ilgari Normandiyadan olib kelingan yogʻochlardan qal’a tiklashadi va askarlar lager quradilar.

Harold Norvegiya qoʻshinlari ustidan gʻalaba qozonganidan keyin 3 yoki 4-oktyabrda Yorkga normanlarning yurishi haqida bilib, shundan soʻng darhol armiyasi bilan janubga yoʻl oladi va 11-oktyabr kuni Londonda yetib keladi. Haroldning tezkor yurishi grafliklardan qoʻshimcha ingliz qoʻshinlarining qirol qoʻshiniga qoʻshilishiga toʻsqinlik qiladi. Uning London chekkasidagi dehqon militsiyasidan iborat qoʻshinlari 12-oktyabrda Londonni tark etganda, ular asosan norvegiyaliklarga qarshi jangda kirganlar.

13-oktyabr kuni Harold qoʻshini Hastingsga yetib kelgan. Qoʻshinlarini dengiz sathidan taxminan 85 metr balandlikdagi Battle tepaligiga joylashtirgan. Hastingsga boradigan yoʻl shu yerdan oʻtgan. Tepalikning janubi-sharqida ancha tik pastlik, shimoli va janubida botqoqlik boʻlgan[34].

Williamning lageri Hastings yaqinida – shimolida joylashgan. Aygʻoqchilardan dushmanning yaqinlashayotganini bilib, 14-oktyabr kuni soat 6 larda William yurishga buyruq bergan.

Adabiyotlar

• Barber, Luke; Sibun, Lucy (2010). "The Medieval Hospital of St Nicholas, East Sussex: Excavations 1994". Sussex Archaeological Collections 148: 79–110. doi:10.5284/1085944. 
• Barlow, Frank. Edward the Confessor. Berkeley, CA: University of California Press, 1970. ISBN 0-520-01671-8. 
• Barlow, Frank. The Feudal Kingdom of England 1042–1216, Fourth, New York: Longman, 1988. ISBN 0-582-49504-0. 
• Bates, David. Normandy Before 1066. London: Longman, 1982. ISBN 0-582-48492-8. 
• Bates, David. William the Conqueror. Stroud, UK: Tempus, 2001. ISBN 0-7524-1980-3. 
• Battlefields Trust. „Battle of Hastings: 14 October 1066“. UK Battlefields Resource Centre. Qaraldi: 2016-yil 5-oktyabr.
• Bennett, Matthew. Campaigns of the Norman Conquest, Essential Histories. Oxford, UK: Osprey, 2001. ISBN 978-1-84176-228-9. 
• ; Bradbury, Jim; DeVries, Kelly; Dickie, Iain; Jestice, PhyllisFighting Techniques of the Medieval World AD 500–AD 1500: Equipment, Combat Skills and Tactics. New York: St Martin's Press, 2006. ISBN 978-0-312-34820-5. 
• Carpenter, David. The Struggle for Mastery: The Penguin History of Britain 1066–1284. New York: Penguin, 2004. ISBN 0-14-014824-8. 
• Coad, Jonathan. Battle Abbey and Battlefield, English Heritage Guidebooks. London: English Heritage, 2007. ISBN 978-1-905624-20-1. 
• Coredon, Christopher. A Dictionary of Medieval Terms & Phrases, Reprint, Woodbridge, UK: D. S. Brewer, 2007. ISBN 978-1-84384-138-8. 
• Crouch, David. The Normans: The History of a Dynasty. London: Hambledon & London, 2007. ISBN 978-1-85285-595-6. 
• Douglas, David C.. William the Conqueror: The Norman Impact Upon England. Berkeley, CA: University of California Press, 1964. OCLC 399137. 
• English Heritage. „Research on Battle Abbey and Battlefield“. Qaraldi: 2021-yil 21-yanvar.
• Freeman, Edward A.. The History of the Norman Conquest of England: Its Causes and Results. Oxford, UK: Clarendon Press, 1869. OCLC 186846557. 
• ; Greenway, D. E.; Porter, S.; Roy, I.Handbook of British Chronology, Third revised, Cambridge, UK: Cambridge University Press, 1996. ISBN 0-521-56350-X. 
• Gravett, Christopher. Hastings 1066: The Fall of Saxon England, Campaign. Oxford, UK: Osprey, 1992. ISBN 1-84176-133-8. 
• ; Everard, JudithCapetian France 987–1328, Second, New York: Longman, 2001. ISBN 0-582-40428-2. 
• Hare, J. N.. Battle Abbey: The Eastern Range and the Excavations of 1978–80. London: English Heritage, 1984 — 11-bet. ISBN 978-1-84802-134-1. 
• Higham, Nick. The Death of Anglo-Saxon England. Stroud, UK: Sutton, 2000. ISBN 0-7509-2469-1. 
• Huscroft, Richard. The Norman Conquest: A New Introduction. New York: Longman, 2009. ISBN 978-1-4058-1155-2. 
• Huscroft, Richard. Ruling England 1042–1217. London: Pearson/Longman, 2005. ISBN 0-582-84882-2. 
• Lawson, M. K.. The Battle of Hastings: 1066. Stroud, UK: Tempus, 2002. ISBN 0-7524-1998-6. 
• Livesay, Edwina (2014). "Skeleton 180 Shock Dating Result". Sussex Past and Present 133: 6. 
• Marren, Peter. 1066: The Battles of York, Stamford Bridge & Hastings, Battleground Britain. Barnsley, UK: Leo Cooper, 2004. ISBN 0-85052-953-0. 
• The Bayeux Tapestry, New, Woodbridge, UK: Boydell Press, 2005. ISBN 1-84383-163-5. 
• Nicolle, David. Medieval Warfare Source Book: Warfare in Western Christendom. Dubai: Brockhampton Press, 1999. ISBN 1-86019-889-9. 
• Nicolle, David. The Normans. Oxford, UK: Osprey, 1987. ISBN 1-85532-944-1. 
• Porter, Roy. Pevensey Castle. London: English Heritage, 2020. ISBN 978-1-910907-41-2. 
• Rex, Peter. Harold II: The Doomed Saxon King. Stroud, UK: Tempus, 2005. ISBN 978-0-7394-7185-2. 
• Stafford, Pauline. Unification and Conquest: A Political and Social History of England in the Tenth and Eleventh Centuries. London: Edward Arnold, 1989. ISBN 0-7131-6532-4. 
• Stenton, F. M.. Anglo-Saxon England, Third, Oxford, UK: Oxford University Press, 1971. ISBN 978-0-19-280139-5. 
• Thomas, Hugh. The Norman Conquest: England after William the Conqueror, Critical Issues in History. Lanham, MD: Rowman & Littlefield Publishers, Inc, 2007. ISBN 978-0-7425-3840-5. 
• Walker, Ian. Harold the Last Anglo-Saxon King. Gloucestershire, UK: Wrens Park, 2000. ISBN 0-905778-46-4. 
• Williams, Ann. Æthelred the Unready: The Ill-Counselled King. London: Hambledon & London, 2003. ISBN 1-85285-382-4. 

Havolalar

• Official English Heritage site
• Origins of the conflict, the battle itself and its aftermath, BBC History website