Hamdi Ulukaya

Hamdi Ulukaya (1972-yil 26-Oktabrda tug’ilgan) Turkiyalik biznesmen, activist, Kurd millatiga mansub xayriyachi va Amerika Qo’shma Shtatlarida istiqomat qiluvchi milliarder. Ulukaya hozirda ega, asoschi, rahbar, rais va Chobani kompaniyasining boshlig’i. Chobani kompaniyasi AQSHdagi 1-raqamli suzilgan yogurt sotuvchi kompaniya hisoblanadi. Ulukaya Nyu Yorkda birinchi bo’lib ishlab chiqarish korxonalarini tashkil qildi vas hu asnoda kengaytirdi ham. Forbes beradigan ma’lumotga qaraganda, uning sof foydasi 2022-yil Oktabr oyi holatiga ko’ra 2,1 milliard AQSH dollarini tashkil etadi. 2016-yil 26-Aprelda o’zining ishchilariga Chobani kompaniyasi aktsiyalarining 10 foizini berishini e’lon qildi.

Ulukayaning millati Kurd va u Kurdlar haq- huquqlariga juda ham sodiq. Hattoki bu sodiqlikni Turkiya mamlakatidan ketishining sababi deb ham keltiradi, chunki aholisi jihatidan kam bo’lgan Kurd millatiga Turkiya davlati tomonidan zulm bo’lgan. U bu yo’lni 2002-yilda otasining maslaxati bilan oddiy feta pishloq ishlab chiqaruvchi zavoddan boshlagan. Uning katta muvaffaqiyati 2005-yil Nyu York shtatidagi katta ammo to’xtatilgan yogurt zavodini xarid qilganida kelgan. Bu zavod 19-asrning o’rtalaridan buyon sutli maxsulot va pishloq sanoati bilan o’zining mashxur va boy tarixiga ega mintaqada joylashgan edi. Chobani ochilishiga 5 yil bo’lmasdanoq 1 milliard AQSH dollardan ziyod miqdoridagi yillik maxsulot sotishga erishdi va 2011-yilda AQSHdagi yetakchi yogurt brendi bo’ldi.  2013-yilda Ulukaya Earnst&Young World Entepreneur of the Year (yilning eng yaxshi tadbirkori) mukofotiga sazovor bo’ldi va 2019 yilda Amerika bisnes jurnali   Ulukayani o’tgan asirning eng muhim tadbirkorlaridan biri deb tadbiq etadi. Bu borada 2022 yilning iyul oyida Birlashgan Millatlar Tashkiloti Bosh kotibi Antoniu Guterrish uni Birlashgan Millatlar Tashkilotining Barqaror Rivojlanish Maqsadlari bo’yicha qo’shimcha targ’ibotchisi etib tayinladi.

Hayoti va ta'limi

Hamdi Ulukaya 1972 yilda Turkiyaning Erzincan deb ataluvchi viloyatida sutchilik bilan  shug’ullanuvchi oilada tug’ulgan.Uning olti nafar aka-ukasi bo’lgan va uning oilasi Furot deb nomlanuvchi dengiz yonida qo’y, echki va sut fermasiga egalik qilgan va u yerda pishloq va yogurt mahsulotlarini ham tayyorlashgan.Uning oilasi ko’pincha ko’chma safarlarda hayot tarzlarini olib borishgan va shu tariqa o’z podalarini boqishgan.Ulukayaning aniq tu’gulgan sanasi nomalum,chunki u oilasining tog’lardagi safarlarining birida tug’ulgan,biroq u o’z tug’ulgan sanasini 26 oktabr deb belgilaydi.

Ulukaya o’zining ilmiy sayohatini Anqara Universitetida siyosatshunoslik fanini o’rganish bilan boshlaydi va 1994 yilda U Nyu-Yorkning Long-Aylend sharidagi Adelphi Universitetida ingliz tilini o’rganish uchun ketadi.1997-yilda Ulukaya shtatning shimoliga ko’chib o’tadi va Nyu-York shtatidagi Albany Universitetiga ko’chib o’tib va u yerda bir qancha biznes kurslariga qatnashadi.

Shundan so’ng  Ulukaya shtatning shimolidagi  fermaga ishchi bo’lib ishga joylashadi. Tug’ulib o’sgan shaxriga safari mobaynida, otasi u yerdagi mahalliy pishloq sifatsiz bo’lganligi uchun Ulukayani feta deb nomlanuvchi oilaviy  pishlog’ini Turkiyadan import qilishga ko’ndiradi. Ko’p o’tmay import qilingan pishloq mashhur bo’lib ketadi va  Ulukaya 2002 yilda Nyu-Yorkning Jonstaun shahrida Euphrates deb nomlangan kichik ulgurji feta pishloq zavodini ochdi. Bu korxona asta sekinlik bilan  muvaffaqiyatga erishdi va 2 yil ichida bu korxona xarajatlarini qoplashga erishdi (break-even point ga erishdi) shuning uchun bu ikki yilni Ulukaya “hayotimdagi eng qiyin kunlarning ikki yili edi,” deb eslaydi.

Biznesning yaratilishi va rivojlanishi

2005 yil bahorida Ulukaya, o'zining feta pishloq fabrikasidan 65 mil (105 km) g'arbda joylashgan Nyu-Yorkning Janubiy Edmeston shahrida to'liq jihozlangan yogurt fabrikasi sotuvga chiqqanligini reklama qilgan bir qop qog'ozni ko'rdi. 84 yoshli fabrika Kraft Foods tomonidan yopilgan edi. Ulukaya dastlab reklama qog'ozini tashlab yuborgan bo'lsa-da, ertasi kuni zavodni aylanib chiqdi va advokati va biznes maslahatchisi maslahatiga qarshi olib, uni sotib olishga qaror qildi. Ulukaya xaridni besh oy ichida Kichik Biznes Ma'muriyati krediti va mahalliy biznes rag'batlantiruvchi grantlar yordamida moliyalashtirdi. U dastlab yangi kompaniyasiga Agro Farma nomini berdi va sobiq Kraft xodimlaridan bir nechta odamni ishga oldi.

Ulukaya Amerikacha yogurtga alternativa yaratishga qaror qildi, u Turkiyadagi bolaligidan tanish bo'lgan yogurtni afzal ko'rdi. U Turkiyadagi yogurt ustasi Mustafa Doganni ishga oldi va u bilan deyarli ikki yil davomida o'zining yogurt retsepti ustida ishladi. Siqilgan yogurt ishlab chiqarish uchun Ulukaya Amerikacha Kraft fabrikasida mavjud bo'lmagan million dollarlik tijorat mashinasi, sut ayirgich kerak edi. U Viskonsinda ishlatilganini topdi va uni 50 000 dollarga sotib olish uchun muzokara qildi. Separatorni olib ketish safarida unga "Chobani" nomi, turkcha "cho'pon" so'zining bir varianti keldi.

Ulukaya Chobani yogurtini konservantsiz ishlab chiqardi. Reklama uchun mablag' sarflamaganligi sababli, u mahsulotning qadoqlashiga vaqt va pul sarfladi, brendni ajratish uchun o'ziga xos yangi kosacha shaklini ishlatdi. 2007 yil oktyabrda u bir necha yuzta idishni Long Islanddagi bir oziq-ovqat do'koniga birinchi Chobani buyurtmasini jo'natdi. Do'kon keyingi hafta buyurtmani takrorladi.

Ulukaya'ning dastlabki biznes yondashuvi yirik kompaniyalar ishlatmagan strategiyani o'z ichiga olgan. U kichik boshlang'ich kompaniyasi o'ziga maqbul bo'lmagan slotting haqi to'lash o'rniga, do'konlarga pul o'rniga yogurt to'ladi. U shuningdek, yogurt sotilishi bilan vaqt o'tishi bilan slotting haqlarini to'lash uchun muzokara qildi. U shuningdek, mijozlar mahsulotni tatib ko'rishi va darhol sotib olishlari uchun do'konda namuna taqdim etdi. An'anaviy marketing uchun byudjet etishmasligi tufayli, mijozlarning Chobani-ni yaxshi ko'rishlarini aytib telefon qilishlarini eshitib, Ulukaya kichik jamoasiga iste'molchilar bilan doimiy va to'g'ridan-to'g'ri muloqot qilish uchun bloggerlar, Facebook va Twitterga murojaat qilishni buyurdi. 2010 yilda u, shuningdek, butun AQSh bo'ylab festivallar, paradlar va boshqa oilaviy tadbirlarda bepul Chobani yogurt stakanlarini tarqatgan CHOmobile deb nomlangan namuna yuk mashinasini yaratdi. Birinchi yili namuna yuk mashinasi 150 000 ta to'liq hajmli Chobani idishini tarqatdi.

BJ's va Costco 2009 yilda Chobani-ni olib kelishni boshlaganidan keyin kompaniya 2013 yilgacha har yili sotuvini ikki baravarga oshirdi. 2012 yil dekabrda kompaniya Twin Falls, Idaho shtatida dunyodagi eng yirik yogurt fabrikasini ochdi, bu 450 million dollarlik investitsiya edi. 2012 yilda Chobani yillik savdosi 1 milliard dollardan oshib ketdi va 2012 yilda u dunyodagi etakchi yogurt brendi bo'ldi. 2017 yilga qadar Chobani AQSh bozorida yunon yog'urtiga 50% dan ortiq ulushga ega bo'ldi. Chobani 2011 yilda Avstraliyaga, 2016 yilda Meksikaga kengaydi va 2021 yilga qadar Xitoy, Malayziya va Tailandga ham eksport qildi. 2015 yil o'rtalarida Ulukaya La Colombe Coffee Roasters kompaniyasining asosiy investitori bo'ldi. 2024 yil 31 mayda Hamdi Ulukaya Anchor Brewing kompaniyasini sotib olib, uning faoliyatini qayta ochishni rejalashtirayotgani e'lon qilindi.

Biznes taktikasi va falsafasi

Ulukaya xodimlar uchun yuqori maosh kompaniyaning katta muvaffaqiyatiga olib keladi, deb aytgan.

Ernst and Young Global raisi va bosh direktori Mark Weinberger bilan intervyuda Ulukaya biznesmenlar biznes va dunyoda ijobiy o'zgarishlar yaratish uchun korporativ madaniyatida maqsad hissi targ'ib qilishi kerakligini aytdi. U kompaniyalar insoniyatga e'tibor qaratishlari kerak, nafaqat pastki chiziqlariga e'tibor qaratishlari kerakligini aytdi.

Ulukaya Twin Falls, Idaho shtatidagi ikkinchi yogurt ishlab chiqarish zavodini ochganida, u Janubiy Idaho Kolleji va Chobani Foundation (ilgari Shepherd's Gift Foundation nomi bilan tanilgan) bilan birgalikda ish o'rgatish dasturini yaratdi. U shuningdek, Twin Falls Rapids Soccer Club va boshqa jamoat dasturlarini qo'llab-quvvatlash orqali Twin Fallsdagi jamoani yaxshilash uchun ishlagan.

2017 yil mart oyida The New York Times gazetasi Ulukaya'ning hududdagi ishchi kuchi etishmasligini hal qilish uchun Idaho kollejlari bilan texnik o'qitishni taklif qilish bo'yicha sa'y-harakatlarini xabar qildi. Twin Fallsdagi Chobani yogurt zavodi dunyodagi eng yirik zavod bo'lib, hududdagi ishchilarga o'rtacha minimal maoshdan ikki baravar ko'proq pul to'laydi. 2021 yil bahoridan boshlab boshlang'ich maoshni soatiga 15 dollargacha oshirdi.

2017 yil kuzida Chobani yangi qadoqlashni o'z ichiga olgan va kompaniyani "ovqatga yo'naltirilgan sog'liq va farovonlik kompaniyasi" sifatida joylashtirgan brend evolyutsiyasini e'lon qildi.

2017 yilda Chobani, 2015 yilda o'g'li tug'ilgandan keyin Ulukaya'ning o'z tajribasidan kelib chiqib, yangi ota-onalarga olti hafta haq to'lanadigan ta'til berishni boshladi. Bu siyosat Chobani xodimlarining yangi tug'ilgan chaqaloqlar bilan aloqa qilish uchun zarur vaqtga ega bo'lishini ta'minlaydi va bu asrab olish, vasiylik va bir jinsli juftliklarni ham qamrab oladi.

2017 yil mart oyida Ulukaya Fast Company jurnalining muqovasida namoyish etildi. Muqova maqolasi "How Chobani's Hamdi Ulukaya Is Winning America's Culture War" deb nomlangan edi. O'sha bahorda Ulukaya CBSNewsning 60 Minutes ko'rsatuvida 9 aprel 2017 yilda "Chief of Chobani" deb nomlangan biznes va xayriya ishlariga yo'naltirilgan segmentda namoyish etildi.

2018 yil bahorida Ulukaya The Ellen DeGeneres Show va Good Morning America ko'rsatuvlarida kompaniya Amerika Qo'shma Shtatlaridagi har bir kishiga Chobani yog'urti berish orqali milliy brend sifatida o'zining 10 yilligini nishonlayotganligini e'lon qilish uchun chiqdi.

2019 yil aprelida Ulukaya Vankuverda bo'lib o'tgan TED konferensiyasining asosiy sahnadagi "The anti-CEO playbook" deb nomlangan TED Talk ma'ruzasi bilan chiqdi.

2019 yil iyun oyida Ulukaya Amerika sut yetishtirishining kelajagini qo'llab-quvvatlash uchun Milk Matters dasturini ishga tushirdi. Dasturning bir qismi sifatida Adil Savdo AQSh bilan birgalikda sut sanoati uchun birinchi standart va sertifikatlash dasturini ishlab chiqishni o'rganish uchun yangi hamkorlikni o'z ichiga oladi.

Oziq-ovqat narxlarining oshishi ortida Ulukaya oziq-ovqat ishlab chiqaruvchilarni o'zlarining iste'molchilari uchun xarajatlarning oshishini o'tkazish uchun tanqid qildi. Ulukaya kompaniyalarni foyda ortidan quvish uchun tanqid qildi va ular ijtimoiy mas'uliyatga e'tibor qaratishlari kerakligini aytdi. Ulukaya bizneslar inflyatsiya davrida narxlarni oshirishdan mamnun bo'lgan, ammo xarajatlar tushib ketganda ularni qayta tushirishga sekinroq ekanligini aytdi.

== Xayriya ishlari yokida Filantroplik harakatlari

==

2014 yilda Ulukaya BMTning Qochqinlar bo'yicha Oliy Komissariga 2 million dollar xayriya qilishga va'da bergan. U shuningdek, Iroq va Suriyaga bog'liq bo'lgan ko'plab musulmon xayriya tashkilotlariga xayriya qilgan va dunyo bo'ylab qochqinlarga yordam berish uchun xayriya yo'llarini o'rganmoqda. U Warren Buffett va Bill Gates tomonidan boshlangan xayriya tashabbusi bo'lgan The Giving Pledge-ga yozilgan.

== Jamiyatga ta’siri

==

Ulukaya o'zining tadbirkorlik mahorati va faqat tabiiy ingredientlardan foydalanib, arzon va ozuqaviy ovqatlar tayyorlashga bo'lgan sadoqati bilan ham tan olingan. Tadbirkorlik uchun mukofotlarni olganidan tashqari, 2014 yil aprelida u Prezident Barak Obama tomonidan Global Tadbirkorlik uchun Prezident elchilarining (PAGE) tashabbusi - AQSh va chet elda tadbirkorlikni rag'batlantiradigan 11 tanlangan biznes liderlarining birinchi a'zosi sifatida tayinlangan.

Ulukaya Nyu-York Federal Zaxira Bankining Upstate mintaqaviy maslahat kengashi a'zosi edi va ilgari Kennedy Performing Arts markazi korporativ mablag'lar kengashi vitse-prezidenti bo'lgan. U Edmeston, Nyu-Yorkdagi Pathfinder Village (Down sindromi uchun jamoa) fondi kengashida.

Chobani-ni tashkil qilishdan boshlab, Ulukaya kompaniyasining sof foydasining 10% ni xayriya ishlariga bergan. 2010 yilda u bu xayriyani boshqarish uchun kompaniyaning xayriya qo'li bo'lgan Chobani Shepherd's Gift Foundation, hozirda Chobani Foundation deb nomlangan tashkilotni tashkil etdi. Xayriya mablag'lari Somalidagi ochlikni bartaraf etish harakatlarini va Sing for Hope tomonidan boshlangan Nyu-York shahri pianolari loyihasini moliyalashtirish uchun berilgan.

Hamdi Ulukaya va'da bergan vaqtda kamida 700 million dollar bo'lgan boyligining aksariyat qismini kurd qochqinlariga hamda dunyoning turli burchaklaridan qochqinlarga yordam berish uchun xayriya qilishga va'da bergan edi.

Ulukaya 2015 yil sentyabr oyida asosan Suriyalik qochqinlarning vaziyatini ko'rish uchun Gretsiyaning Lesbos oroliga tashrif buyurdi. 2015 yilda u qochqinlarga yordam berish uchun Tent Foundation-ni tashkil etdi. Nyu-York shtatining shimoliy qismidagi va Idaho shtatidagi Chobani zavodlarida Ulukaya uzoq vaqtdan beri Osiyo, Afrika va Yaqin Sharq bo'ylab mintaqalardan dunyoning turli burchaklaridan qochqinlarni ishga olgan.

2015 yilda Ulukaya Shveytsariyaning Davos shahrida bo'lib o'tgan Jahon iqtisodiy forumiga tashrif buyurdi va qochqinlarga yordam berish uchun bir qator yangi tashabbuslarni ishga tushirdi, shuningdek, jahon va biznes liderlarini ko'proq ishlashga undadi.

2016 yilda Ulukaya Maxsus Olimpiada Xalqaro boshqaruv kengashiga qo'shilishga taklif qilindi. U boshqa biznes liderlari, sport liderlari, professional sportchilar, pedagoglar va boshqalar bilan birgalikda xalqaro siyosatni belgilovchi ko'ngilli boshqaruv kengashi a'zosi hisoblanadi.

2017 yil iyul oyida Ulukaya mavjud boshlang'ich kompaniyalarni boshqaruvchi yoki yangi korxona ochishni rejalashtirgan turk tadbirkorlarni o'qitish uchun Hamdi Ulukaya Initiative (HUG)ni ishga tushirdi. HUG besh yil davomida 5 million dollarlik byudjetga ega.

2019 yil may oyida Rhode Island shtatidagi Warwick maktab tumani maktab tushlik qarzdorligi bo'lgan o'quvchilarga faqat kungaboqar urug'i va jelley sendvichlarini taqdim etish siyosatini joriy etishini xabar qilindi, bu ularning moliyaviy jihatdan muammoli hisoblariga ega o'quvchilarni "maktab tushliklari uchun uyat" qilishdan tashqari, ularga muvozanatli ovqatlanishni rad etishdan iborat edi. Ushbu oilalarning ko'pchiligi qiynalib qolgan va bu o'quvchilar uchun ko'p jihatdan zararli edi. Ulukaya aralashdi va barcha o'quvchilarning qolgan maktab tushlik qarzini qoplash uchun 77 000 AQSh dollari to'ladi.

2023 yilda Ulukaya 2023-yilgi Turkiya-Suriya zilzilasi uchun yordam choralariga 2 million dollar xayriya qilishga va'da berdi.