Ijtimoiy stigma — bu shaxs yoki guruhni jamiyatning boshqa aʼzolaridan ajratib koʻrsatilishiga xizmat qiladigan ijtimoiy xususiyatlari sababli kamsitish. Dastlab past tabaqali deb hisoblangan kishilarning ko‘zga tashlanadigan belgilariga nisbatan qo‘llanilgan stigma tushunchasi zamonaviy jamiyatda ijtimoiy-iqtisodiy maqom, madaniyat, jins, irq, din yoki sog‘liq holati kabi muayyan xususiyatlarga asoslanib, turli guruh yoki shaxslarga nisbatan ishlatiladigan ijtimoiy tushunchaga aylandi. Ijtimoiy stigma turli ko‘rinishlarda namoyon bo‘lishi mumkin va uning paydo bo‘lishi aniq vaqt hamda joyga bog‘liq. Inson stigmatizatsiyaga uchrashi bilan u ko‘pincha ruhiy muammolarga olib keladigan qoliplashgan fikrlar bilan bog‘lanib qoladi. Insonda oʻziga qarshi stigma ham vujudga kelishi mumkin, bu oʻsha inson oʻzidagi biror xususiyatni salbiy deb hisoblashidan kelib chiqadi va „buzilgan oʻziga xoslik“ (yaʼni, oʻz-oʻzini qoralash)ga olib keladi[1][2].

Tavsif

tahrir

Stigma (koʻplikda: stigmalar yoki stigmata) yunoncha soʻz boʻlib, u dastlab jinoiy javobgarlikka tortilgan, qul yoki xoin sifatida koʻrilgan odamlarning terisini kesib yoki kuydirib tushirilgan belgi yoki tatuirovka turiga ishora qilgan. Bu belgi ularni go‘yoki insoniyatga dog‘ tushirgan yoki axloqan buzilgan shaxslar sifatida ko‘rsatish uchun qo‘llanilgan. Ayniqsa, jamoat joylarida bunday odamlardan qochish kerak edi[3].

Ijtimoiy stigmalar turli shakllarda paydo boʻlishi mumkin. Ularning madaniyat, jins, irq, din, kasallik bilan bogʻliq eng keng tarqalgan turlari mavjud. Belgili odamlar odatda oʻzlarini boshqacha his qilgan va boshqalar tomonidan kamsitilgan.

Stigma, shuningdek, shaxsni noxush xususiyatlar to‘plami bilan bog‘laydigan va stereotip hosil qiladigan yorliq sifatida ham ta’riflanishi mumkin[4]

Stigma stigmatizatsiya qilinganlarning xatti-harakatlariga taʼsir qilishi mumkin. Bu insonlar koʻpincha oʻzlarining stigmatizatorlari ulardan kutgan tarzda harakat qilishni boshlaydilar. Bu nafaqat ularning xatti-harakatlarini oʻzgartiradi, balki ularning his-tuygʻulari va eʼtiqodlarini ham shakllantiradi[5]. Stigmaga uchragan ijtimoiy guruhlar aʼzolari koʻpincha depressiyaga olib keladigan notoʻgʻri qarashlarga duch kelishadi (yaʼni deprejuditsiya)[6]. Bu stigmalar odamning ijtimoiy oʻziga xosligini tahdidli vaziyatlarga qoʻyadi, masalan, oʻzini past baholashiga sababchi boʻladi. Shu sababli, shaxsiyat nazariyalari yuqori darajada tadqiq qilingan.

Stigmaga uchragan guruh a’zolari o‘zlariga boshqalarga nisbatan farqli munosabatda bo‘linayotganini va kamsitilish ehtimoli yuqori ekanligini anglay boshlaydilar. Tadqiqotlar shuni ko‘rsatadiki, „10 yoshga yetganda, ko‘pchilik bolalar jamiyatdagi turli guruhlar haqidagi madaniy stereotiplardan xabardor bo‘ladilar. Stigmatizatsiyaga uchragan guruhlarga mansub bolalar esa bunday madaniy qoliplar haqida undan ham yoshroq paytda bilib oladilar“.

Manbalar

tahrir
  1. Goffman, E. (1963). Stigma: buzilgan shaxsni boshqarish boʻyicha eslatmalar. Nyu-York: Saymon va Shuster.
  2. Lin C. Holley, Natasha S. Mendoza, Melissa M. Del-Kolle va Marquita Lynette Bernard (2016). Geteroseksizm, irqchilik va ruhiy kasalliklarni kamsitish: ruhiy salomatlik holati boʻlgan odamlar va ularning oilalari tajribasi, Gey va lezbiyen ijtimoiy xizmatlari jurnali.
  3. Goffman, Erving (2009). Stigma: buzilgan shaxsni boshqarish boʻyicha eslatmalar. Nyu-York: Saymon va Shuster.
  4. Jacoby A, Snape D, Baker GA (2005), „Epilepsiya va ijtimoiy oʻziga xoslik: surunkali nevrologik kasallikning stigmasi“, Lancet Neurology.
  5. Brenda Major; Lori T. OʻBrayen (2005). „Stigmaning ijtimoiy psixologiyasi“. Psixologiyaning yillik sharhi.
  6. Koks, Uilyam TL; Abramson, Lin Y.; Devine, Patrisiya G.; Hollon, Stiven D. (2012). „Stereotiplar, notoʻgʻri qarashlar va depressiya: integratsiyalashgan istiqbol“. Psixologiya fanining istiqbollari.