Kereyxon

Kereyxon, Kerey (toʻliq ismi Kerey ibn Poʻlat ibn Toʻxta Qiya ibn Oʻrusxon, yevropalik mualliflarda Girey) (? — 1470) — Ikki buyuk tarixiy shaxsdan biri, qozoq xonligining asoschisi, birinchi qozoq xoni. Oq Oʻrda xoni Urs avlodidan. Ursxondan Toʻqtaqiya, Bolatdan, Kereyxon tarqalgan.

Kereyxon
qozoqcha: Керей-хан
Qozoq xonligining 1-xoni
Mansab davri 1465 – 1473
Oʻtmishdoshi	Lavozim paydo bo'ldi
Vorisi	Burunduqxon
Shaxsiy maʼlumotlari
Vafoti	1473 Dashti Qipchoq
Bolalari	Burunduqxon
Otasi	Bolat sultan

Boshqaruvi

“Tavorix-i Guzida-yi Nusratnoma”da yozilishicha, Kereyxon Bolatning yagona farzandidir. 15-asr oʻrtalarigacha boʻlgan tarixiy voqealarda Kereyxon haqida maʼlumot yoʻq. Muhammad Haydar Dulatiyning “Tarix-i Rashidiy” asarida Kereyxon birinchi marta XV asr oxirida Qozoq xonligining tashkil topishi bilan bog‘liq voqealarda qarindoshi Jonibekxon bilan birga tilga olinadi. Unda Kereyxon va Jonibekxonning Abilxayr xonligidan ajralib chiqib, Moʻgʻuliston gʻarbidagi Shu qoʻltigʻi bilan Qoʻziboshi oʻlkasi oraligʻida oʻrnashib qolganligi haqida hikoya qilinadi. Bu hudud oʻsha yillarda Moʻgʻuliston hukmdori boʻlgan Esenbugʻaxon va uning oʻgay ukasi Yunisxonning mulklari orasida edi.

Hukmronlik yillari

Soʻngi yillarda ilmiy muomalaga kiritilgan rivoyatga koʻra, Kereyxon va Jonibekxon 1457-yilning kuzida oʻz urugʻ va urugʻlari bilan Shu hududiga koʻchib oʻtgan. Va 1458-yil bahorida Kerey xon darajasiga ko'tarildi. Kereyxon va Jonibekxonning ajralishi bilan koʻchmanchi oʻzbeklar davlatida parchalanish jarayoni boshlanadi. Abulxayrxondan norozi sultonlar, amirlar, qabila boshliqlari Kereyxon va Janibekka qo‘shilishadi. Qisqa vaqt ichida Qozoq xonligi aholisi 200 mingdan oshadi. Kereyxon va Jonibekxon tufayli Esenbug‘axon ukasi Yunisga qarshi kurashda ishonchli va kuchli ittifoqchi topadi. Yunus 1461—62-yillarda Esenbugʻaxon vafot etgunga qadar moʻgʻullar taxtiga qarshi hech qanday chora koʻra olmadi. 1461/62—1469-yillarda Moʻgʻuliston xoni Doʻsmuhammedning bema'ni va bema'ni siyosati tufayli Kereyxon Yunisni qoʻllab-quvvatlay boshladi. Nihoyat, 1469-yilda Do‘smuhammedxon vafotidan so‘ng Mo‘g‘ulistonda hech qanday muammosiz hokimiyat tepasiga Junisxon keladi. Kereyxon davrida asos solingan qozoq-moʻgʻul munosabatlari 16-asrgacha doʻstona va osoyishta boʻlgan. Abilxayrxon Kereyxon va Jonibekxonning ta’siri kuchayib borishidan qo‘rqib, o‘z vaqtida ularni mag‘lub etish maqsadida 1468/69-yillarda yurish uyushtirdi. Yurish paytida Abulxayrxon kasal bo‘lib vafot etadi, qo‘shini esa keyinroq qaytib keladi. Tez orada Ko‘chmanchi o‘zbeklar davlatida hokimiyat uchun kurash boshlanadi. Abilxayrxonning kechagi muxoliflari – xonlar Ahmet va Mahmut, no‘g‘ay beylari Muso va Janbirli, Sibir xoni Ibak, Pakbonning Berke sultoni, qozoq xonlari Abilxayrxonning vorisi Shayx Haydarxonga qarshi chiqadilar. Agar “Tavorix-i guzida-yi nusratnoma” ma’lumotlarida Kereyxon va Janibekning nomlari qozoq xonlari sifatida tilga olingan bo‘lsa, “Fathnoma” va “Shayboniynoma” ma’lumotlarida faqat Janibekxon nomi uchraydi. Biroq Kereyxon nomi tarixiy yozuvlarda oxirgi marta 1472-73-yillarda Burish O‘g‘lanning Yunisxon O‘rdasiga hujumi tufayli tilga olinadi. Shunga ko'ra, Kereyxon 1470 yil boshida vafot etgan. Afsonaga ko'ra, Kereyxon Qozoq xonligini 10 yilga yaqin boshqargan va Xon tog'i etagiga dafn etilgan.

O'zgarishlar

Abulxayrxon vafotidan keyin Dashti Qipchoqda xon taxti uchun nizolar avj oldi va oʻz vataniga qaytmoqchi boʻlgan Jonibekxon va Kereyxon aralashdi. Ular Abulxayrning vorisi Shayx Haydarxon bilan qattiq jang qiladilar. Hukmdorlaridan hech qanday yordam ololmagan Shayx Haydar hokimiyat uchun kurashda yengildi. Shundan soʻng Deshti-Qipchoqdagi hokimiyat Oʻrisxon avlodlari – Janibekxon va Kereyxonlar qoʻliga oʻtadi, ular yana oʻttiz yil davomida Pukkanilar bilan qoʻl-oyoq kurashgan.

Hokimiyatning rus xonlari qoʻliga oʻtishi “Koʻchmanchi oʻzbeklar davlati”dagi siyosiy vaziyatni oʻzgartirmadi. Biroq bu voqea «Ko‘chmanchi o‘zbeklar davlati» nomining Dashti-Qipchoq deb o‘zgarishiga xizmat qildi. Oʻz vaqtida Moʻgʻulistonga koʻchib kelgan xalq oʻzbeklar sulolasida “qozoq” deb atala boshlagan va bu nom butun xonlik boʻylab tarqala boshlagan. Hokimiyat uchun kurashgan Janibekxon va uning tarafdorlari qozoqlarning birlashishi va Qozoq xonligining barpo etilishiga hissa qo‘shdilar.XV asr o‘rtalarida Jetisu o‘lkasida uzoq vaqt yashab kelgan turkiy qabilalar bir etnik guruhga birlashdilar. va qozoq xalqini tashkil etdi. Jetisu viloyati, Shu va Talas daryolari boʻyida yashovchi qozoqlarning birlashishiga Janibekxon va Kereyxon katta hissa qoʻshgan. Shu maqsadda ular o‘zaro nizolarni bostirib, o‘z mahallalariga yirik feodallarni to‘pladilar.Janibekxonning Deshti Qipchoqqa qaytgandan so‘ng hokimiyatni mustahkamlagani, hayotining so‘nggi yillari va vafoti haqida ma’lumotlar yo‘q. Uning nomi tarixiy yozuvlarda oxirgi marta 1473-yilda uchraydi. Keyingi yillarda faqat Kereyxon tilga olindi. Jonibekxon tez-tez sodir bo‘ladigan janglardan birida halok bo‘lgan deb taxmin qilish mumkin. Saqlanib qolgan xalq afsona va sheʼrlarida Xon Janibek Az Janibek deb atalgan.

Vafot etishi

Kereyxonning vafot etgan yili va sharoiti haqida aniq ma'lumotlar yo'q. Kereyxonning uchta farzandi bor edi. Ular: Meludyuk Xon, Xoja-Muhammad va Sulton Ali. Ular orasida Qozoq xonligini 30 yildan ortiq boshqargan Mebuldukxondan keyin qirol hokimiyati nihoyat Janibek xon avlodlariga o‘tadi. Kereyxonning qolgan ikki oʻgʻli haqida maʼlumot yoʻq.

Tarixiy adabiyotlarda

Tarixiy yozuvlarda oxirgi marta Kereyxon nomi 1472-73 yillarda Burish sultoni Moʻgʻul xoni Yunis qoʻshinlariga Sirdaryo boʻyidagi shaharlar uchun hujum qilganida tilga olingan.

Tarixiy materiallarda Kereyxonning xonlik hokimiyatini oʻgʻli Mebulikka oʻtishi, Kereyxonning oʻzbeklar sulolasini boshqargan davri, qachon va qanday sharoitda vafot etgani haqida aniq maʼlumotlar yoʻq. Kereyxon 1472-73 yillardagi voqealardan keyin vafot etgan deb taxmin qilinadi.

Adabiyot

• Materiali po istorii kazaxskix xanstv XV—XVIII vekov, Alma-Ata, 1969.
• Mirzo Muhammad Haydar, Tarix-i Rashidiy, Vved., trans. fors tilidan A. O‘rinboyeva, R.P.Jalilova, L.M. Epifanova. Toshkent, 1996-yil;
• Sultonov T.I., Podnyatye na beloi koshme. Chingizxon avlodlari. A., 2001;
• Yeleuuly M., Shu viloyati: afsona va tarix KazMU yangiliklari. Tarix seriyasi.