Madaniy xususiyatlarni tarjima qilish

Madaniy tarjima — bu madaniyatning oʻziga xos xususiyatlarini hisobga oladigan tarjima amaliyotidir. Madaniy tarjimani maqsadi tarjima orqali boshqa madaniyatni ifodalash boʻlgan uslub sifatida ham taʼriflanishi mumkin. Bunday tarjima dialekt, oziq-ovqat yoki arxitektura kabi baʼzi madaniy muammolarni hal qiladi. Madaniy xususiyatlarni tarjima qilishda hal qilinishi kerak boʻlgan asosiy muammo — bu matnning asl madaniyatga nisbatan madaniy xususiyatlarini aks ettiruvchi matn tarjimasidir.

Tarjimada madaniy oʻziga xoslikning uzatilishi

Madaniy xususiyatlarning tarjimasi madaniy antropologiya, insoniyat madaniyati masalalariga bagʻishlangan antropologiya sohasi doirasida ham oʻrganilishi kerak boʻlgan tushunchadir. Ushbu intizom tarjimaga madaniy farqlar nuqtai nazaridan qaraydi. Darhaqiqat, tarjimashunoslik nafaqat lingvistik muammolarga, balki turli xalqlarning madaniy sharoitlariga ham asoslanadi. Antropologiya nuqtai nazaridan tarjimon manba va tarjima tili madaniyatlari oʻrtasidagi oʻzaro taʼsir muammolarini hisobga olishi kerak, yaʼni u madaniy manba nuqtai nazarini ham, maqsadli madaniyatni ham hurmat qilishi kerak. Vilgelm fon Gumboldt 1796-yil 23-iyulda A. V. Shlegelga yo‘llagan maktubida tarjima haqida shunday fikr bildirgan: „Menga har qanday tarjima, albatta, imkonsiz vazifani hal qilishga urinishdek tuyuladi. Negaki, har bir tarjimon o‘z xalqining didi va tili hisobiga o‘z asliyatiga yoki o‘z xalqining o‘ziga xosligiga juda qattiq yopishib olib, ikki tuzoqdan biriga tushib qolishi muqarrar. Ularning orasidagi narsaga erishish nafaqat qiyin, balki imkonsizdir“.

Tarjimada madaniy oʻziga xoslikni oʻtkazishga shubha

Baʼzi antropologlar tarjimada madaniy oʻziga xoslikning oʻtkazilishiga qarshi. Bu tadqiqotchilarning fikricha, madaniyat maʼlum bir izchillikka intiladi, buni kishilarning fikrlash va amaliy faoliyatida ham uchratish mumkin. Bunday holda, tarjimon matn taqdim etganidan ancha kengroq bilimga ega boʻlishi kerak. Bundan tashqari, tarjimada madaniy oʻziga xoslikning uzatilishi teng boʻlishi mumkin emas, chunki baʼzi madaniyatlar va jamiyatlar boshqalardan ustundir va shuning uchun bu taʼsir tarjimada madaniy oʻziga xoslikning oʻtkazilishini cheklaydi. Darhaqiqat, tarjimada madaniy oʻziga xoslikni etkazishda, matnni oʻquvchilarga madaniy jihatdan tushunarli qilish uchun maqsadli til manba madaniyatida ustunlik qilishi mumkin. Madaniyatning mohiyatini tushunish juda qiyin, shuning uchun tarjimada madaniy oʻziga xosliklarni uzatish, albatta, cheklangan, ayniqsa madaniyatlar oʻrtasida ajratilishi kerak boʻlgan chegaralar mavjud. Tarjimada madaniy oʻziga xoslikni uzatishning bu chegarasi amerikalik tilshunos va antropolog Eduard Sapirning nazariyasida ham tushuntirilgan: „Turli jamiyatlar yashaydigan dunyolar bu — turli xil olamlar va bir xil bolmagan dunyoladir.“ „Har bir til jamoasining o‘ziga xos dunyo idroki mavjud bo‘lib, u boshqa til jamoalari idrokidan farq qiladi va til tomonidan belgilangan turli olamlarning mavjudligini nazarda tutadi“. Baʼzi tilshunos olimlarning fikricha, tarjima qilina olmasligi faqat tilning cheklanganligidan emas, balki tarjimadagi madaniy toʻsiqlardan ham kelib chiqadi. Baʼzi tilshunoslarning fikriga koʻra, masalan, Ch. L. Renn, xalqlar oʻrtasidagi qarashlardagi farqlar shartli ravishda madaniyatlarning tarjima qilinishiga cheklovlar qoʻyadi. Shunday qilib, universal tarjima qilish nazariyasi André Martine kabi baʼzi tadqiqotchilar tomonidan norozilikga uchrab, u inson tajribasini yaxshi etkazish mumkin emasligiga ishonch hosil qiladi, chunki u noyobdir. Ketford oʻzining „Tarjimaning lingvistik nazariyasi“ kitobida bu nazariyani asoslab berdi: „Madaniy tarjima qilina olmaydiganlik, oʻz navbatida, manba til matniga funksional jihatdan tegishli boʻlgan situatsion xususiyat maqsadli til bir qismi boʻlgan madaniyatda mutlaqo yoʻq boʻlganda yuzaga keladi“. Masalan, ayrim muassasalarning nomlari, kiyim-kechak, oziq-ovqat va mavhum tushunchalar va boshqalar."

Anton Popovich, shuningdek, lingvistik va madaniy tarjima qilinmaslik oʻrtasida farq borligini taʼkidlaydi, u bu fikrni „Adabiy tarjima tahlili lugʻati“ da himoya qiladi: "Asl nusxaning lingvistik elementlarini tarkibiy, chiziqli, funktsional yoki adekvat ravishda almashtirib boʻlmaydigan vaziyat sub’ektning etarli darajada bogʻliqligi (denotatsiya) yoki qoʻshma (konnotativ) maʼno tufayli semantik hurmat. Ayrim madaniyatlarning hukmronligi jahon tarixida, masalan, ko‘plab mamlakatlarda mustamlakachilik asosiy mafkura bo‘lgan bir davrda yaqqol ko‘zga tashlanadi. Darhaqiqat, baʼzi madaniyatlar sof va dunyo tartibining asosi sifatida taqdim etilgan. Shunday qilib, tarjimada madaniy oʻziga xoslikning oʻtkazilishi madaniyatlar va xalqlar oʻrtasidagi tengsizlikni aks ettirishi mumkin. Bundan tashqari, tarjimada madaniy oʻziga xoslikning oʻtkazilishi madaniyatlar oʻrtasidagi ziddiyatlar va tarixiy oʻzgarishlar kabi boshqa muammolarni ham keltirib chiqaradi.

Ikki tomonlama jarayon

Shubhasiz, tarjima almashish, migratsiya va mobillik, globallashuvning asosini tashkil etuvchi atamalar bilan bogʻlanishi mumkin. Shunday qilib, bu intizom ikki tomonlama jarayon, yaʼni transmilliy (chegaralarni kesib oʻtish) va tarjima (tarjimalar almashinuvi) tushunchalari . Ushbu ikki tomonlama jarayon manba va maqsadli til oʻrtasidagi farqni yoʻq qiladi va madaniy farqlarni bartaraf etishga imkon beradi. Ushbu global „farq koʻpriklari“ ayniqsa mustamlakachilikdan keyingi sharoitlarda muhim ahamiyatga ega boʻlib, ularni „de-va rekontekstualizatsiya jarayonida madaniy tafovutlar oʻrtasida samarali koʻprik“ deb talqin qilish mumkin.

Madaniyat va sivilizatsiya

Madaniy tarjima, shubhasiz, madaniy tarjima atamasini toʻgʻri tushunish uchun aniqlanishi kerak boʻlgan madaniyat tushunchasini anglatadi. Madaniyat ikki xil maʼnoga ega: birinchisi madaniyatni rivojlangan davlatdagi sivilizatsiyalashgan jamiyat deb taʼriflasa, ikkinchisi madaniyatni odamlarning xulq-atvori va turmush tarzi yigʻindisi deb qaraydi. Yuqorida aytib oʻtilganidek, madaniyat tarjimada muhim rol va ahamiyatga ega. Katanning fikriga koʻra, madaniyat — bu dunyoning umumiy modeli, odamlarning harakatlari va munosabatlariga rahbarlik qila oladigan eʼtiqodlar, qadriyatlar va strategiyalarning ierarxik modeli. Madaniyatni turli yoʻllar bilan, masalan, taʼlim orqali olish mumkin. Sivilizatsiya atamasi odamlar tufayli oʻz madaniyatini yaratishga muvaffaq boʻlgan rivojlangan insoniyat jamiyati sifatida taʼriflanadi. Ushbu konsepsiyaga koʻra, tarjimon madaniy rivojlanish masalasini hal qilgan holda matnni tarjima qilishi mumkin. Bu holda Nyumark tarjimaning madaniy qadriyatga ega ekanligiga, yaʼni tarjima butun dunyo madaniyatlari rivojiga hissa qo‘shishiga ishonch hosil qiladi. Sivilizatsiya alifbo, lugʻatlar kabi ochiq muloqot usullarini yaratishga, tillar va adabiyotlarning ulkan rivojlanishiga olib kelsa-da, bu jarayon madaniy tarjima sohasida yangi savollarni tugʻdiradi. Madaniyat mafkuraviy jihatdan mamlakat jamiyati va siyosatiga juda katta taʼsir koʻrsatadi. Even-Zohar, Susan Bassnett va Trivedi kabi baʼzi tarjimon olimlariga koʻra, madaniyat ham hokimiyatga boʻlgan ishtiyoq va odamlarning bu kuchga qanday daʼvo qilishlari bilan bogʻliq. Shu maʼnoda tarjima mafkuraviy tizimlarni kitobxonlar uchun moslashtirish bilan shug‘ullanadi. Shunday qilib, tarjimada madaniy oʻziga xoslikning oʻtkazilishi axloq bilan bogʻliq boʻlib, yangi fikrlash tarzini tushuntiradi. Bunday tarjima tarjima qilingan matnlar orqali kontekst va shaxsiy fikrlash tarzini koʻrsatishi kerak.

Adabiyotlar

• Italiano, Federico / Rössner, Michael (eds.): Translation. Narration, Media and the Staging of Differences, transcript-Verlag, Bielefeld 2012. ISBN 978-3-8376-2114-3
• Delisle, Jean / Woodsworth, Judith (eds.) Translators through History, Amsterdam, John Benjamin, 2012 [rev. and expanded Version].
• Bassnett, Susan Translation studies, Tailor and Francis, 2002.
• Lefevere, André Translation, History and Culture, London, Routledge, 2002
• Katan, David Translating Cultures, An Introduction for Translators, Interpreters and Mediators, Manchester, St. Jerome Publishing, 1999, 271 p.
• Trivedi, Harish Colonial Transactions: English Literature and India, Manchester, Manchester U. P., 1993.
• Newmark, Peter About translation, Clevedon, Multilingual Matters, 1991.
• Geertz, Clifford The interpretation of cultures, New York, Basic Books, 1973.
• Even-Zohar, Itamar 1979. „Polysystem Theory.“ Poetics Today 1(1-2, Autumn) pp. 287—310.